КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
Вада, у якой мылі нябожчыка, лічылася небяспечнай для жывых (параўнайце, у казках “мёртвая” вада наносіць шкоду жывому чалавеку). Прычыны такога стаўлення былі розныя, a тлумачэнні іх мелі як міфалагічны, так і ўласна гігіенічны характар. Чалавек мог памерці ў выніку цяжкага інфекцыйнага захворвання, таму трэба было іншых членаў сям’і перасцерагчы ад новай бяды. Акрамя таго, вада была асноўным ачышчальным сродкам, прымала на сябе адмоўную энергетыку сканаўшага, а значыць сама магла набываць сілу энергавампіра і тым самым нанесці шкоду. Жанчыны імкнуліся выліваць ваду куды-небудзь за хлеў, у адстойнік з тым разлікам, што на гэтае месца да года не ступіць нага жывога чалавека.20 Ночвы, у якіх мылі цела нябожчыка, нідзе ў гаспадарцы не выкарыстоўваліся. Рэкамендуецца адзенне, у якім памёр чалавек, а таксама прасціну, на якой ён ляжаў або ўкры- ваўся, спаліць. Усімі астатнімі рэчамі памёршага можна было карыстацца толькі праз 40 дзён пасля смерці.21 ПЕРААПРАНАННЕ ПАМЁРШАГА Агульнае ўспрыманне смерці як з’явы, якая пераносіць чалавека у прастору і час зусім іншага вымярэння — Бясконцасць і Вечнасць, перадумовіла неабходнасць і вызначыла асаблівасці рытуальнага пераапранання нябожчыка адразу ж пасля абмывання ў новае адзенне. Яно практычна заўсёды рыхтавалася загадзя і ляжала ў куфры побач з іншым святочным адзеннем. На большай тэрыторыі рассялення беларусаў лічылася, што адзенне павінна быць “новае”, ніводнага разу “не адзяванае”. Аднак асобныя глыбока веруючыя людзі прытрымліваліся іншай думкі: яны апраналі падрыхтаванае “на смерць” адзенне і ад'ін раз у вялікае прыстольнае свята хадзілі ў ім у храм на набажэнства, г.зн. адзенне як бы праходзіла абрад ачышчэння і рытуальнага асвячэння, набывала адпаведны статус перад падарожжам у Вечнасць. У шматлікіх падання і легендах, чарадзейных казках і замовах можна знайсці апісанне “таго” свету (так яно ці не так, сказаць цяжка, бо вядома ж, што “адтуль яшчэ ніхто не вяртаўся”). Зразумела, калі ніхто “адтуль” не вяртаўся, то чалавек “мадэліраваў” яго такім, у якім жыў сам, толькі "свет там быў ярчэйшы, лес зелянейшы і вада празрысцей”. Прынцыповая тоеснасць характарыстык “таго” і гэтага свету абумовіла падабенства ўпрыгожання нябожчыка звычайнаму святочнаму ўбранству чалавека, які збіраецца на агульнарадавое свята. Адрозненні былі толькі ў арнаментальным аздабленні асобных частак адзення. Але ж здараліся і непрадбачныя сітуацыі. Нехта мог выпадкова загінуць, нечакана цяжка захварэць або ўтапіцца і г.д. У такім выпадку ішлі па дапамогу да суседзяў, сваёй радні: нехта пазычыць кашулю, іншы штаны. Звычайна ніхто і ніколі не адмаўляўся, бо існавала павер’е, што памёршы “з таго свету шкодзіць будзе, нават гаспадарку звесці можа”. Цікава адзначыць, што палатно для адзення не рэзалі, а рвалі рукамі, a калі сшывалі, пго іголку трымалі толькі “ад сябе” і нігпку ніколі не адрывалі, a проста разрывалі каля іголкі і пакідалі “хвост”. Адзенне мужчыны было простым і звычайным: спачатку сподняе (“каб холадна не было”, “ён любіў цёпла апранацца”), паверх чыстую адбеленую палатняную сарочку, такія ж белыя штаны; на ногі адзявалі панчохі або абкручвалі невялічкай полкай накшталт анучы. Зверху — чорныя каленкоравыя чаравікі або звычайныя лыкавыя лапці. Цікава, што жывыя мужчыны закручвалі анучы вакол нагі злева направа, а вось памёршаму, наадварот — справа налева. Адзначым і такую важную акалічнасць: да канчатковага фарміравання рытуальнага адзення заўсёды ставіліся з вялікай адказнасцю, непарушна прытрымліваючыся дзедаўскай “завядзёнкі” — апрануць або пакласці побач усё тое, з чым чалавек не развітваўся пры жыцці. Прычым нават сёння шмат хто перакананы, што розныя здарэнні або няшчасці, якія могуць напаткаць сям’ю пасля смерці чалавека, — гэта вынік дапушчаных парушэнняў падчас пераапранання або пахавання. Узрушаныя жанчыны часам пытаюцца: што рабіць? Пахавала мужа, а партсігар не палажыла. Цяпер кожны дзень сніцца і дакарае, што, маўляў, “цыгарэт пашкадавала”. Таму адзенне перад падарожжам на “той” свет было дэталёва прадуманым. Абавязкова побач з галавой клалі шапку, пад пояс (які, дарэчы, не завязвалі вузлом, а проста канец падтыкалі пад апаяску) падкладвалі ручнік-уціральнік, канцы якога павінны былі быць незарубленымі. Да пояса мацавалі кісет з махоркай, у рукі давалі невялічкую насовачку, збоку клалі грэбень.22 I яшчэ адна дэталь. У старадаўнія часы рукі памёршага клалі крыж-накрыж, прычым у мужчын зверху была правая рука, у жанчын — левая. Хрысціянскі ўплыў некалькі перайначыў гэту традыцыю. Зараз правую руку кладуць зверху ўсім праваслаўным верніка, а таму, хто лічыў сябе каталіком (і мужчынам, і жанчынам), левую. Як адзначаюць даследчыкі, у адзенні жанчыны пераважаў белы колер. Гэта зусім не выпадкова, таму што з даўніх часоў у славянскіх народаў менавіта белы колер быў сімвалам смерці (можна спаслацца на некаторыя фразеалагічныя звароты, сэнс якіх непасрэдна тычыцца разглядаемай тэмы: спужаўся так, што аж пабялеў; стаў белы як смерць; бачыў я цябе ў труне ў белых шкарпэтках; белая з касою ўсю ноч пад акном хадзіла; і г.д.). Дарэчы, да пашых дзён на Украіне і ў некаторых раёнах Магілёўскай вобласці захаваўся звычай: людзі, якія ідуць “адведаць” памёршага або збіраюцца на жалобны стол, павязваюць на левую руку белую хусцінку ці навалочку. Звычай апранацца ў чорнае з’явіўся пад уплывам хрысціянска-манастырскай традыцыі, але найбольш шырока распаўсюдзіўся ў пасляваенны час пад уплывам тых глыбока драматычных падзей, якія не абмінулі ніводную беларускую сям’ю. Звычайна жанчыну апраналі ў светлую палатняную кашулю, тоўстую, у шмат складак спадніцу або андарак.23 У даваен- ны час жанчыне-нябожчыцы павязвалі расшыты старажытнымі ўзорамі фартух, які трымаўся на спецыяльным поясе. A вось галаву павязвалі трохметровай наміткай, канцы якой былі чырвонымі і закрывалі скроні памёршай. На ногі абавязкова адзявалі суконныя панчохі ці шкарпэткі. 3 гэтай традыцыйна знаёмай сітуацыі вылучалася смерць незамужняй дзяўчыны. Яе апраналі, як нявесту перад вянчаннем: вянок з жывых ці засушаных кветак, вэлюм, падвянечнае плацце.24 На шыю нябожчыку вешалі крыжык на марлевай нітцы, у руку давалі невялічкія абразкі. Пасля гэтага пачыналі рыхтаваць спецыяльнае пасмяротнае ложа, на якім нябожчык звычайна знаходзіўся, пакуль мужчыны не зробяць труну — калыску Вечнага спачыну — або човен, які павінен будзе перавезці сканаўшага праз раку часу ў “той” свет, дзе ён (час) не “цячэ” з мінулага ў будучыню, а існуе нерухома, статычна. Пасмяротнае ложа ладзілі на лаве на покуці: калі паміраў мужчына, яго клалі на лаву справа ад абразоў, жанчыну — злева, г.зн. уздоўж сцяны ад вуліцы. Пад галаву клалі звычайную падушку, зверху накрывалі тонкім белым палатном, пазней марляй, гардзінамі. Рукі і ногі перавязвалі аборкай або бінтам. У народзе існуе глыбокая перакананасць, што гэтыя “перавяслы” набываюць лекавыя здольнасці25. Пакуль выконваўся комплекс падрыхтоўчых рытуалаў і пакуль нябожчык суцішна не зойме месца пад абразамі, у хаце захоўвалася “мёртвая” цішыня. Але як толькі падрыхтоўка будзе скончана, уся прастора хаты напаўнялася тужліва-надрыўным галашэннем: А дубочак ты мой зялёненькі, А бярозка мая кудравая, А ці ветры ж цябе падвеялі, А ці ж буры цябе падламілі? А супражачак мой міленькі, А куды ж гэта ты прыбраўся, А нашто ж ты мяне пакінуў? А да каго ж я цяпер прыхінуся: Няма ў мяне нікога роднага!..26 Як бачна з тэксту, галашэнне — з’ява ў вуснай паэзіі беларусаў даволі своеасаблівая і патрабуе асобнага падрабязнага разгляду. Тут жа заўважым толькі, што ў прыведзеным прыкладзе (а ён тыповы, універсальны для розных рэгіёнаў пражывання беларусаў) арганічна зліваюцца дзве паэтычныя плыні: з аднаго боку, агульнафальклорная паэтыка са сваімі ўстойлівымі сінонімамі, метафарамі, вобразамі, з другога — моцны імправізацыйны пачатак: гора кожнага ўспрымалася і перажывалася па-свойму. Даўно зазначана: шчаслівыя людзі падобныя адзін да аднаго, гора ў кожнага сваё. Кожны новы госць, які пераступіў парог хаты, сустракаўся ўсплескам эмоцый, чарговым галашэннем, сюжэтная канва якога магла паўтарацца, а магла мець непасрэдную сувязь з жыццёвымі перасячэннямі сканаўшага і зайшоўшага ў хату госця. РЭГЛАМЕНТАЦЫЯ КАНТАКТАЎ ЖЫВЫХ 3 ПАМЁРШЫМ Адным з найцікавейшых аспектаў пахавальнага абраду з’яўляецца стаўленне да памёршага з боку жывых на працягу таго часу, пакуль ён знаходзіцца ў пакоі і ляжыць у труне. Здавалася б, асноўныя абрадавыя дзеянні пачатковага этапа выкананы,прайшоў першы эмацыянальны ўсплеск, сітуацыя пэўным чынам стабілізуецца і пераходзіць у рэчышча павольнага трохдзённага асэнсавання таго, што адбылося (або здарылася). Аднак гэты спакой даволі зманлівы, перш за ўсё знешне. Унутрана ён перапоўнены псіхалагічным дынамізмам і патэнцыяльнай магчымасцю эмацыянальнага выбуху ў любую хвіліну. Дастаткова было пераступіць парог хаты камунебудзь з аднавяскоўцаў або з далёкай радні, як уся жыллёвая прастора імгненна поўнілася галашэннямі, енкамі, лямантам, кароткімі воклічамі, хліпаннем. Разам з тым за гэтым знешнім праяўленнем абрадавых павсдзін існаваў яшчэ адзін рытуальны кантэкст, які па ступені сваёй значнасці, магчыма, пераўзыходзіў кантэкст эмацыянальна-побытавы. Маецца на ўвазе глыбінны пласт сакральна-магічных ведаў, пра якія не гаварылі ўслых, але за ступенню валодання якіх усе прысутныя сачылі літаральна на кожным кроку. Прычым уважлівымі павінны былі быць два бакі: і тыя, хто знаходзіўся ў памяшканні, і тыя, хто прыходзіў у хату. Веды гэтыя, як сцвярджаюць навукоўцы, былі звязаны з магіяй у дзвюх яе выявах — белай і чорнай. На жаль, у савецкія часы гэтай праблемай ніхто прафесійна не займаўся. А ўсебаковае яе вывучэнне адкрыла б, безумоўна, надзвычай цікавыя бакі нашай самасвядомасці і этнічнага светасузірання. Прычым часам можна сутыкнуцца з супрацьлеглым стаўленнем да гэтай праблемы як з боку інфарматараў, так і навукоўцаў. Адны перакананы, што пытанне падлягае шырокаму гісторыка-культурнаму і этыкапсіхалагічнаму даследаванню, іншыя проста адмахваюцца, сцвярджаючы, што ўсё гэта плады хваравітага мыслення.