Сінухе егіпцянін
Міка Валтары
Выдавец: Зміцер Колас
Памер: 628с.
Мінск 2006
Але маё сэрца пярэчыла мне і казала: «Глядзі на рыбак, Сінухе, але я да скону не пакіну цябе ў спакоі і кожны дзень твайго жыцця буду сцвярджаць, што ты, Сінухе, вінаваты ва ўсім, бо я, тваё сэрца, — ненасытнейшае за кракадзіла і жадаю, каб твая мера была поўнай».
Я злаваўся і адказваў свайму сэрцу: «Ты бязладнае і дурное, і я стаміўся ад цябе, бо ты ўвесь час прыносіш мне толькі турботы і смутак. Я сам добра ведаю, што мой розум — забойца з чорнымі рукамі, але ж мае забойствы — драбяза ў параўнанні з тым, што дзеецца на свеце. Ніхто мяне не вінаваціць за іх. I я не магу зразумець, чаму ты ўвесь час кажаш мне пра віну і не пакінеш у спакоі: мне не дадзена выправіць свет і чалавечую прыроду!»
А сэрца пярэчыла мне: «Я не кажу пра твае забойствы і не вінавачу цябе, але ўдзень і ўначы буду паўтараць, што ты вінаваты, што праз цябе загінулі тысячы людзей ад зброі, пад коламі баявых калясніцаў, ад знясілення ў паходах праз пустэльню, а ты не паспеў ім дапамагчы. Праз цябе загінулі дзеці ў чэравах маці, праз цябе на сагнутыя спіны рабоў падалі палачныя ўдары, праз цябе няпраўда дратуе праўду, а светам кіруюць рабаўнікі і бандыты. I нельга злічыць, колькі людзей загінулі праз цябе, бо не ведалі таго, што ведаеш ты, Сінухе. I ўсе гэтыя памерлыя і тыя, што яшчэ памруць, — гэта твае браты, і гінуць яны праз цябе, ты — адзіны, хто вінаваты ў іх смерці. Гэта іх плач ты чуеш у сне, іх стогн зрабіў тваю ежу нясмачнай, іх крык ад болю знішчыў у табе ўсякую радасць».
Я злаваўся і казаў: «Мае браты — рабы, бо яны марна не прамаўляюць. Mae браты — пустэльныя ваўкі і драпежныя львы, а не людзі, бо чалавек ведае, што робіць».
А сэрца смяялася: «Хіба чалавек, праўда, ведае, што робіць? Ты — ведаеш, бо ў цябе ёсць веды. Таму я і прымушаю цябе пакутаваць. Але іншыя не ведаюць, што робяць. А таму, вучоны Сінухе, ты і ёсць адзіны вінаваты ва ўсім зле на свеце».
Тады я парваў на сабе вопратку і закрычаў:
— Хай падзе праклён на мае веды і мудрасць, хай падзе праклён на мае вочы, а самы страшны праклён — на маё неразумнае сэрца, якое не дае мне спакойна жыць і паклёпнічае на мяне! Хай мяне зараз жа паставяць перад шалямі Асірыса і пакладуць на іх маё ілжывае сэрца, і хай сорак справядлівых павіянаў абвесцяць мне свой вырак, бо ім я дам болей веры, чым свайму звар'яцеламу сэрцу!
На крык з кухні выбегла Муці і прыклала мне да галавы халодны сасуд, а галаву абвязала намочанай у халоднай вадзе анучай. Яна злосна лаялася, калі ўкладвала мяне ў ложак ды паіла нейкімі горкімі лекамі, ад чаго я пакрысе супакоіўся. Але потым я доўга яшчэ хварэў і трызніў, зноў нешта вёрз пра шалі Асірыса, прасіў прынесці хлебны бязмен і бясконца згадваў Мэрыт і маленькага Тота. Муці самааддана даглядала мяне і, я думаю, была нават задаволеная, што ёй удаецца трымаць мяне ў ложку і карміць. Пасля гэтага яна забараніла мне сядзець на сонцы, кажучы, што мая лысая галава ўжо не можа трываць смертаноснага сонечнага прамення. Але я і не бываў на сонцы, я сядзеў у ценю пад пальмай і глядзеў на рыбак, якія былі маімі сябрамі, бо не ўмелі гаварыць.
3 часам я паправіўся і паспакайнеў. Я нават змог дамовіцца са сваім сэрцам, і яно больш не дапякала мяне. Я больш не заводзіў з Муці размоваў пра Мэрыт і Тота, я зберагаў іх у сваім сэрцы, бо разумеў, што, калі ўжо мая мера мусіла напоўніцца да краёў, то іх смерць была непазбежнай: мне было наканавана заставацца аднаму, а калі б яны былі са мною побач, я быў бы шчаслівы і жыў спакойна, і маё сэрца змоўкла б назаўсёды. Мне было наканавана заставацца самотным, якім я стаў ужо ў першую ноч свайго нараджэння, калі плыў па рацэ ў трысняговым чоўніку.
Паправіўшыся, я ўпотай надзеў вопратку беднякоў, разуўся і пакінуў дом медніка з намерам ніколі больш туды не вяртацца. Я пайшоў у гавань і разам з насільшчыкамі цягаў грузы, пакуль мая спіна не пачала балець, а плечы не сагнуліся ад непасільнай працы. Я хадзіў на гароднінны рынак і падбіраў сапсаваныя плады сабе на ежу, я хадзіў на вугальны рынак і раздзімаў мяхі вугалыпчыкам і кавалям. Я выконваў працу рабоў і насільшчыкаў, я еў іхні хлеб, піў іхняе піва і казаў ім:
— Паміж людзьмі няма розніцы, кожны выходзіць з матчынага ўлоння голы, і адзіная мера чалавеку — ягонае сэрца. Чалавека нельга мераць ні колерам скуры, ні мовай, ні вопраткай, ні аздобамі. Нельга мераць чалавека ні багаццем, ні беднасцю, а можна толькі ягоным сэрцам. Таму добры чалавек лепшы за злога, а праведнасць лепшая за распусту. Гэта ўсё, што я спасціг, гэта ўся мая мудрасць, а болып я нічога не ведаю.
Так я прамаўляў перад глінянымі хацінамі на змярканні, калі іх жонкі распальвалі на вуліцах вогнішчы і пах смажанай рыбы ўздымаўся ад агню высока ў паветра і разносіўся па ўсёй бядняцкай частцы горада. Але яны смяяліся мне ў адказ:
— Ты, Сінухе, проста вар'ят, таму ты і робіш працу рабоў, умеючы чытаць і пісаць, а можа ты ўчыніў якое злачынства і цяпер хаваешся сярод нас, а ад тваіх словаў так і патыхае Атонам, імя якога нам нельга прамаўляць і прыгадваць. Але мы не будзем даносіць на цябе, мы будзем цябе хаваць, каб ты нас забаўляў сваёй балбатнёй. Толькі не раўняй нас з бруднымі сірыйцамі ды паскуднымі неграмі, бо хоць мы рабы і насільшчыкі, але ж егіпцяне. I мы ганарымся колерам сваёй скуры, сваёй мовай, сваім мінулым і будучым.
Нядобра вы кажаце, — адказваў я, — бо пакуль чалавек будзе ганарыцца сабой і лічыць сябе лепшым за іншых, да тае пары ланцугі і палачныя ўдары, дзіды і падлажэры будуць яго пераследаваць. Меркаваць пра чалавека і мераць яго можна толькі па яго сэрцы, а чалавечыя сэрцы ўсе падобныя і адно не лепшае за другое. I ўсе слёзы таксама аднолькавыя — гэта вада і соль, і няма розніцы паміж слязьмі чорных ці карычневых, сірыйцаў ці неграў, прасталюдзінаў ці вяльможаў.
Яны смяяліся яшчэ гучней, ляскалі сабе па каленях і казалі:
— He, ты сапраўды вар'ят і не бачыў жыцця, а вырас недзе ў мяшку. Чалавек наогул не зможа жыць, калі не бчдзе лічыць сябе лепшым за іншых, і няма такой, нават самай нікчэмнан істоты, якая хоць бы ў чымнебудзь не адчувала сябе вышэйшай за іншых. Адзін ганарыцца спрытам рук, другі дужымі плячыма, злодзей ганарыцца сваёй хітрасцю, суддзя — мудрасцю, сквапны — сквапнасцю, марнатраўца — марнатраўствам, добрая жонка пахваляецца сваёй сціпласцю, а самадайка — шчодрасцю свайго нораву. I няма нічога прыемнейшага чалавеку, чым ведаць, што хоць бы ў чым-небудзь ён вышэйшы за іншых. Таму і нам прыемна бачыць, што мы разумнейшыя і хітрэйшыя за цябе, хоць мы ўсяго толькі рабы і беднякі, а ты ўмееш чытаць і пісаць.
— I ўсё ж добры чалавек лепшы за злога, а праведнасць лепшая за распусту, — паўтараў я.
— Што такое добрае, што злое? — з горыччу казалі яны мне. — Калі мы заб'ем злога гаспадара, які лупцуе нас палкамі, крадзе нашы харчы і прымушае галадаць нашых дзяцей і жонак, мы зробім добрую справу,
але воіны пацягнуць нас да фараонавых суддзяў, нам адрэжуць насы і вушы і павесяць дагары нагамі на гарадскім муры, — вось і ўся праведнасць і законнасць. А суд залежыць ад таго, што кладуць на шалі, таму ён і ператвараецца ў суд няправедны, бо нашы гіры не такія, як у фараонавых суддзяў.
Яны частавалі мяне смажанай рыбай, якую згатавалі ім жонкі, я піў іх слабае піва і казаў:
— Забойства — гэта найгоршае злачынства на свеце, якое можа ўчыніць чалавек. I не мае значэння, дзеля чаго ён забівае — дзеля дабра ці зла, бо чалавека нельга забіваць, а трэба вылечваць у ім усё злое.
Яны закрывалі рот далонямі, баязліва азіраліся вакол і казалі:
— А мы і не збіраемся нікога забіваць, бо палкі і бізуны зрабілі нас пакорлівымі і ціхамірнымі, мы церпім усе кухталі, абразы і прыніжэнні і нікога не забіваем. Але калі ты хочаш вылечыць людзей ад злога і вярнуць праведнасць замест беззаконня, дык пачні з царскіх вяльможаў і багацеяў ды фараонавых суддзяў і пагутары пра гэта з імі, бо сярод іх ты знойдзеш больш злога і беззаконнага, чым тут.
Так яны казалі, смеючыся і штурхаючы адзін аднаго локцямі. А я адказваў:
— Мне прыемней размаўляць з вамі, бо вы народ, вас безліч, як зорак на небе, усё ідзе ад вас, вы крыніца ўсяго — злога і добрага, праведнага і беззаконнага. I вы зусім не бязвінныя, бо калі вам кажуць: «Ідзіце!» — вы ідзяце і робіце, што вам загадваюць. Калі прыходзяць людзі ад фараона, яны даюць вам медзь, укладваюць вам у рукі дзіды і вядуць на вайну, а калі вы заўпарціцеся, яны вас звяжуць і пагоняць ваяваць бізунамі. А на вайне вы будзеце забіваць падобных да сябе і ганарыцца забойствамі. А ўсякае забойства — гэта зло і кроў, якая праліецца на вашы галовы. Таму віна ляжыць і на вашых душах.
Некаторыя абдумвалі мае словы і нявесела адказвалі:
— Сярод нас напраўду няма бязвінных, але мы нарадзіліся ў свеце зла і пачалі плакаць адразу пасля з'яўлення на свет. Гэты плач не пакідае нас усё жыццё, і рабства нам наканавана навечна, бо й пасля смерці жрацы сваім чарадзействам прымушаюць нас працаваць на гаспадароў, даючы нашы імёны драўляным фігуркам, якія кладуць у грабніцы вяльможам. Схадзі лепш да багатых і знатных і пагутары пра ўсё гэта з імі, бо, на нашую думку, усё зло ад іх. I не крыўдуй на нас, калі за твае небяспечныя словы табе адрэжуць вушы і нос і пашлюць на руднікі ці павесяць на гарадскім муры дагары нагамі. Самыя небяспечныя твае словы — гэта словы пра вайну, бо забіваць на вайне — гонар, і наш славуты ваявода Харэмхеб без роздуму забіў бы цябе за такія размовы, хоць, кажуць, ён сам ужо ні на што няздольны — нават не можа задаволіць сваю жонку.
Паслухаўшыся іхняй парады, я пайшоў ад іх прэч. Босы, у шэрым бядняцкім адзенні, я хадзіў па вуліцах Фіваў і размаўляў з гандлярамі, якія падмешвалі ў муку пясок, з гаспадарамі млыноў, якія ўстаўлялі ў рот рабам палачкі, каб тыя не маглі есці зерне ў час памолу, я гаварыў з суддзямі, якія чынілі непраўдзівы суд і адбіралі спадчыну ў сіротаў за добры хабар. Я дакараў іх за іхнія справы, а яны палохаліся і казалі:
— Хто ён такі, гэты Сінухе, калі не баіцца казаць такія дзёрзкія словы? Можа, гэта выведчык фараона?
Таму яны выслухоўвалі мае прамовы, запрашалі мяне да сябе і давалі мне падарункі, а суддзі прасілі маіх парадаў і выносілі адпаведныя выракі. Так яны вырашалі справы на карысць беднякоў, нягледзячы на хабар, ад чаго сярод багатых пайшло вялікае нездавальненне, і яны казалі: «Цяпер фараонавы суддзі сталі горшыя за тых рабаўнікоў, якіх яны судзяць».
КНІГІ ОНЛАЙН
