КНІГІ ОНЛАЙН
Аўтаматычна згенераваная тэкставая версія, можа быць з памылкамі і не поўная.
Для прыкладу возьмем пачатак каляндарнага цыклу Новы год. Яго можна, аказваецца, перамяшчаць па календары. Нашы продкі славянеязычнікі адзначалі Новы год у сакавіку, вясною, калі адраджаецца прырода пасля зімы, што, безумоўна, лагічна. 3 XV ст. праваслаўная царква ўспрыняла ад Візантыі пачатак года у верасні (і сёння царкоўны год пачынаецца 1 верасня). Нарэшце, ужо некалькі стагоддзяў у нас, як і ва ўсім заходнім свеце, Новы год з 1 студзеня. Але вось зіму і вясну, лета і восень месцамі не памяняеш. He адменіш дзён сонцаваротаў зімовага і лстняга і раўнадзенстваў веснавога і асенняга. Іх было чатыры і застаецца чатыры. I толькі на іх асноўваецца лік часу ва ўсіх народаў Зямлі. Эры можна адлічаць ад Стварэння Свету, ад заснавання Рыма, ад нараджэння продкаў ці ад рэвалюцый гэты лік паводле чалавечага жадання. Але сеяць ці збіраць ураджай, выганяць свойскую жывёлу на пашу ці касіць траву па сваім жаданні не будзеш. Тут неабходны лік прыродны, што да чалавека не мае дачынення. Тыя пароды, чыё жыццё і праца адбываюцца ў адным рытме з жыццём прыроды, ведаюць адзін каляндар — сонечны. Ён пастаянны. Так, у адны і тыя ж дні мы святкуем Раждство і Дабравесце. Пераходны ж каляндар паводле Месяца. Аднак Вялікдзень і святы пасля яго, звязаныя з ім, як, напрыклад, Тройца, — вылічаюцца далёка не толькі згодна Месяцу, бо Вялікдзень (Пасха) заўсёды святкуецца ў періпую поўню пасля веснавога раўнадзенства. Інакш кажучы, гэта дзень, які аб’ядноўвае абодва календары сонечны і месяцовы. Ёсць версія, што Хрыста раскрыжавалі якраз на дзень веснавога раўнадзенства. Але пазней, у сувязі з лагічнай неабходнасцю адзначаць Вялікдзень пасля яўрэйскай Пасхі (а яўрэі вылічваюць яе паводле Месяца), Вялікдзень стаў рухомым святам. Можна сказаць, што гэта адно з самых геніяльных адкрыццяў у гісторыі чалавецтва звязаць дзве галоўныя сілы, ад якіх залежыць жыццё людское на зямлі: злучыць сонечны лік (круг цяпла і холада) і лік паводле месяца, якому падначалены не толькі прылівы-адлівы, але і вільгаць у глебе, дажджы і снег, ход жыццёвых сокаў у жывых істотах. Праўда. у выніку аказаліся храналагічна перамешчаныя некаторьія язычніцкія святы, бо ў славянаў яны нязменна звязваліся з гадавым жыццём СОНЦА. Так, мяркуючы па багатай салярнай сімволіцы, Маслянка (руская Масленвда), відаць, прыходзілася зноў-такі на дзень веснавога раўнадзенства. Сёння ж радасная сустрэча вясны і сонца адбываецца ў апошні тыдзень перад Вялікім Пастом, часта ў пачатку сакавіка, калі яшчэ холадна і поўна снегу. У эзатэрычным хрысціянстве Сонца з’яўляецца сімвалам Логаса, інакш кажучы, фізічным целам другой інкарнацыі Святой Тройцы Хрыста. 3 гэтага пункту гледжання сонечны міф перадае важнейшыя евангельскія ісціны, бо Добравесце-Евангелле не толькі расповед пра мінулае, а і пра тое, што было, ёсць, будзе. Самая значная частка жыцця СОНЕЧНАГА БОГА (а такія былі ва ўсіх цывілізаваных народаў) заключана ў межах першых шасці месяцаў года: ад зімовага сонцавароту да летняга. Астатнія шэсць мссяцаў перыяд захавання, зберажэння. СОІІЕЧНЫ БОГ заўсёды нараджаецца ў дзень зімовага сонцаваррту (25 снежня), пасля самага кароткага дня, калі сузор’е Дзевы ўзнімаецца над небасхілам, — ён заўсёды нараджаецца ад Дзевы. Напачатку СОНЦА слабое і кволае, яго дзяцінства поўніцца небяспекамі, бо царства цемры пакуль пераважае над царствам цяпла (ноч даўжэй за дзень). Але дні павялічваюцца. Нарэшце настае момант перасячэння, вагання сіл цемры і святла (калі дзень роўны ночы) веснавое раўнадзенства. Бог, народжаны ў зімовы сонцаварот, абавязкова раскрыжоўваецца ў веснавое раўнадзенства, памірае, затым уваскрасае, перамагае “смерць смерцю”, узносіцца на Неба, сваёю сілай наліваючы каласы, аддаючы моц, энергію для выспявання раслін, гадавання жывых істот. У дзень веснавога раўнадзенства паміраў-адраджаўся бог МІТРА ў Іране, ТАМУЗ у Вавілоне, ДЫЯНІС у Грэцыі, ЯРЫЛА ў беларусаў. Усюды адна ідэя і ўсюды яна прадстаўлена выяваю крыжа. Хрысціянская легенда, якая паўстае ў Сонечным міфе, датычыць не пэўнай Індывідуальнасці Іісуса, а СУСВЕТНАГА ХРЫСТА, што сімвалізуе Божаскую Сутнасць і ўяўляе сабою асноўную Ісціну духоўнай прыроды. Наступпая важнейшая дата летні сонцаварот (24 чэрвеня). Хоць пасля яго дні робяцца карацейшыя, усё ж найбольш значнае свята ўшанавання СОНЦА Купалле. Можна лічыць яго апафеозам удзячнасці людзей Сонцу і клопатаў пра яго. Комлекс купальскага свята надзвычай складаны, ён уключае: 1. Распальванне вогнішчаў і скокі праз іх (культ агня). 2. Купанне ў рэчках, азёрах (культ вады). 3. Карагоды (культ Сонца). 4. Пляценне вянкоў і кіданне іх у ваду (культ Сонца, расліннасці і вады ў комплексе). 5. Спальванне чучала, што ўвасабляе смерць, змрок (культ продкаў і Падзем’я). 6. Пераапрананне, маскі (культ продкаў, у тым ліку татэмных). 7. Пошук Папараць-кветкі (сімвал Падземнага, ЧОРНАГА СОНЦА). Я ўжо адзначала, што ў час Купалля, магчыма, заключаліся шлюбы і прымалі новых членаў у род, вось чаму для свята характэрны і значны эратычны элемент. Магчыма, нават назва свята звязана з ідэяй сям’і. як лічыць акадэмік Б. Рыбакоў: ад кораня “куп”, які ўтварае гняздо слоў, што абазначаюць з’яднанне людзей: “вкупе”, “купна”, “совокупно”, “купножнтне”, “сукупнасць”. Беларускі даследчык XIX ст. I. Насовіч таксама прыводзіць у сваім знакамітым “Слоўніку беларускай мовы” слова “купа” са значэннем “збор чаго-небудзь, куча, натоўп”. Магчыма, слова “Купалле” звязана і з культам бога КУПАЛЫ (блізкім да АПАЛОНА), што азначаў Летняе Сонца. Як бы мы сёння не тлумачылі назву Купалля (а расшыфровак яго больш за дваццаць), ясна, што першапачатковая назва, на якую забыліся, тое. што даруе жыйпё. шчасце. радаспь, інакш кажучы, РАЙ (у санскрыце слова “raj” азначала: 1) блішчэць, ззяць; 2) з’яўляцца; 3) быць на чале, цараваць). Такім чынам, сваю залежнасць ад сонца людзі разумелі здаўна. Пачуцці свае яны ўвасобілі і ў мастацкай літаратуры. Заклікі за Сонца, гімны Сонцу сустракаюцца ўжо ў найбольш старажытных літаратурных творах, вядомых чалавецтву, у рэлігійных кнігах арыйцаў Авесце і Рыгведзе. У “Рамаяне” — вялікім народным эпасе індусаў — да СОНЦАСУР’І звяртаецца галоўны герой РАМА за дапамогай: расшукаць яго любімую жонку СІТУ, выкрадзеную ДРАКОНАМ РАВАНАМ. РАМА, хутчэй за ўсё, сам сын СОНЦА, як і ў нашых казках ІВАЫ ЦАРЭВІЧ, але фальклор і гераічны эпас прыхавалі сваю міфалагічную аснову. Язычніцкія гімны Сонцу амаль у нязменным выглядзе ўвайшлі ў хрысціянскую літаратуру. Напрыклад, у “Слове ў першую нядзелю па Вялікадні” Кірылы Тураўскага (XII ст.): “Ныне сонца красуяся к вьісоте восходнт н радуяся землю огревает...” Сам аб’ект ушанавання надае стылю аднаго з першых беларускіх пісьменнікаў святочную ўзнёсласць, урачыстасць, лірычную танальнасць і ўнутраную сіметрыю. “Слова аб палку Ігаравым” поўніцца салярнай сімволікай. Русічаў тут называюць унукамі сонечнага бога ДАЖБОГА. Князь Усяслаў Полацкі ў вобліку ваўкалака перабягае дарогу ранішняму богу ХОРСУ гэта значыць, ён больш хуткі за СОНЦА, якое за ноч павінна прасунуцца пад зямлёю з захаду на ўсход. Даследчыкі звяртаюць увагу на важнасць сонечных зацменняў у жыцці прадстаўнікоў дынастыі Алега Святаслававіча, да якой маюць дачыненне героі твора: зацменне якраз і адбываецца напярэдадні паходу Ігара ў 1185 г. Жонка Ігара Яраслаўна, як і РАМА, звяртаецца да Сонца (а таксама да ВЕТРУ і ДНЯПРА СЛАВУЦІЧА) і, можна сказаць, “магія” жаночага кахання выратоўвае героя: Ігар адразу ж бяжыць з палону. 3 сонцам звязаны і “залатыя” эпітэты, якімі напоўнена не толькі “Слова...”. але і рускія быліны, скандынаўскія сагі, гераічны эпас шматлікіх народаў. Залатымі там з’яўляюцца і палацы, і вежы, і мэбля, і посуд, і шахматы, і зброя, і коні, і нават розныя жывёлы, як і ў фальклоры. Іншае разуменне Сонца як сімвалу ідэальнага грамадства мы бачым у эпоху Адраджэння і Асветы, ва утапічных раманах XVI-XVIII стст. Вядома, што марксізм-ленінізм з гонарам выводзіў сваё генетычнае паходжанне (па лініі мастацтва) якраз з гэтых твораў. Але сёння мы іх асэнсоўваем інакш. Пры ўсёй непадобнасці утопій адна да другой ім усім уласцівы рысы казарменнага ладу жыцця. Ён праяўляецца ў жорсткай рэгламентацыі быту і мыслення простых людзей. Утапісты гэтым змагаліся супраць індывідуалізму, які нараджаўся разам з раннімі капіталістычнымі адносінамі: яму яны супрацьпаставілі аднолькавасць. Так, у “Горадзе Сонца” Тамазы Кампанелы (XVI ст.) пануе парадак, блізкі да вайсковага; звяртае на сябе ўвагу і каласальная колькасць чыноўнікаў (як у сённяшняй Расіі), кантроль дзяржавы над прыватным жыццём грамадзян. На мой погляд, свяшчэнная, сонечная, народная ідэя “купы” тут спаганена, дыскрэдытавана. Зусім іншае стаўленне да Сонца ў пісьменнікаў-класікаў XIX ст., якія ў многім абапіраліся на народны светапогляд. Цудоўна-паэтычны, казачны свет пануе ў п’есе выдатнага рускага драматурга Аляксандра Астроўскага (XIX ст.) “Снягурка” (казка, на падставе якой створаны твор, ёсць і ў беларусаў). Поры года і касмічныя стыхіі паўстаюць тут як жывыя, яркія характары. Уражваюць незвычайныя стасункі МАРОЗА і ВЯСНЫ, ад якіх і нараджаецца СГІЯГУРКА. Алс рухае сюжэт у п’есе вялікае СОНЦАЯРЫЛА, якому і спяваюць гімн, і адрасуюць папрокі за трагічную калізію з гераіняй, галоўнае няшчасце якой — няздольнасць кахаць. Вобраз ЯРЫЛЫ ў XIX ст. найлепш захаваўся ў беларусаў. У геніяльнага Фёдара Дастаеўскага (XIX ст.), генетычныя карані якога таксама беларускія, амаль няма апісанняў прыроды ў творах. Адзінае, што заўважылі даследчыкі, касыя промні заходзячага сонца, якія з’яўляюцца ў раманах у самыя адказныя, кульмінацыйныя моманты развіцця дзеяння (гэты матыў вельмі часты, ён сустракаецца больш за пяцьдзесят разоў). Пісьменнік супрацьпастаўляе промні заходзячага сонца змрочнаму, страшнаму выгляду сталічнага Пецярбурга. Гэты сімвал указвае на светлае і ўзвышанае сярод балотаў, бруду, вечнай макрэчы злога, непрыветнага імперскага горада, варожага простаму чалавеку. У беларускай літаратуры ўсе класікі звярталіся да вобраза сонца, але найбольш часта ён сустракаецца ў творчасці Якуба Коласа, што звязана з жыццесцвярджальным, аптымістычным светаадчуваннем пісьменніка. Напрыклад: “На ўсходзе сонца грае II Пераліўным блескам, // Сыпле золата над гаем // I над пералескам”; “Як пасмы золата, праменні, // Бруяцца з сіняй глыбіні”; “Сонца сцеле на ўзгоркі парчу залатую”; “Сонца радасць, сонца казка”. Янка Купала марыць пра Залаты век, цудоўную краіну “Як самае сонца, // Дзе ясна так ясна, Н Як самае сонца, // Дзе шчасна так шчасна”. Купалава паэтычная думка грунтуецца на антытэзе, у яго “сонца з цемрамі змагаецца”, і таму ўтвараецца асаблівае напружанне матэрыяльнага свету. 3 другога боку, Купала, які заўсёды так прагна марыў пра вясну, заклікае-замаўляе сонца заключыць шлюб з зямлёю: “3 непатульнай, пакорнай зямліцай II Заручыся, шлюб вечны вазьмі”. Часам Купала гаворыць аб “сонца пажары”, аб “сонцавых косах”. Са світаннем ён звязвае нацыянальнае Адраджэнне, як і з вясною, маладосцю, дзявоцкасцю (чысціня, сінанімічная святлу).