1. Як старажытныя народы ўяўлялі зоркі? 2. Успомніце паданні пра найбольш яркія зоркі неба. 3. Ці ведаеце вы іншыя зоркі, не названыя ў лекцыі? 4. Чым уяўляўся ў розных міфалогіях Млечны шлях? Ці ведаеце вы творы, дзе згадваецца Млечны шлях? 5. У якіх кантэкстах згадваюцца зоркі ў розных нацыянальных літаратурах? Лекцыя 10. КАЛЯНДАРНЫЯ МІФЫ 1. Паміраючыя і ўваскрасаючыя багі прыроды. 2. Антычны культ ДЫЯНІСА і дасягненні сусветнай культуры. 3. Беларускі ДЫЯНІС ЯРЫЛА. 4. Язычніцтва і хрысціянства ў каляндарнай абраднасці беларусаў. У шырокім сэнсе слова каляндарнымі можна лічыць салярныя, лунарныя і астральныя міфы, з якімі мы ўжо знаёміліся. Але ў вузкім і найбольш звыклым сэнсе слова да каляндарных адносяць міфы, што адлюстроўваюць змены пор года. У навуцы агульнапрызнана, што салярная і лунарная міфалогія болып архаічная, чым аграрна-сезонная. Сапраўды, для каляндарных міфаў характэрна прыродная, земляробчая семантыка, таму ясна, што яны былі пашыраны ў тых народаў, у якіх земляробства зрабілася асноўным заняткам. Касмаганічныя ж міфы маглі ўзнікнуць яшчэ ў паляўнічых, якія, бадзяючыся ііа лесе, павінны былі навучыцца арыентавацца па сонцу і зорках. У агульнацывілізацыйным плане земляробства вытворчы тып заняткаў, больш высокі і прагрэсіўны, чым збіранне дароў лесу, паляванне ды рыбалоўства. Схема каляндарных міфаў ва ўсіх народаў Еўропы і Азіі прыкладна аднолькавая: галоўны персанаж звычайна бог расліннасці у выніку канфлікту з пачварай, драконам ці богам, што ўвасабляе дэструктыўныя сілы прыроды, гіне або знікае. На яго пошук адпраўляецца нявеста або жонка, або маці, або сястра, радзей сын. Гераіня-шукальніца бога знаходзіць, вяртас да жыцця; той, у сваю чаргу, перамагае супраціўніка, аднаўляе свой ранейшы статус; праўда, часам робіцца адначасова і богам падземнага царства. Прасочым прыведзеную схему на канкрэтных прыкладах. У даэлінскай Грэцыі, яшчэ да заваявання яе індаеўрапейскімі плямёнамі, панаваў культ жаночых багінь. Адной з галоўных была ДЗЕМЁТРА (у рымлян ЦЭРЭРА), якая ў архаічны перыяд сімвалізавала ўласна МАЦІ-ЗЯМЛЮ, але зямлю як бы дзікую, поўную стыхійных сіл урадлівасці. Нават уяўлялі яе страшна: з конскай галавой, усю перавітую змеямі (змяя літаральна ва ўсіх народаў была звязана з багінямі зямлі). 3 пачаткам культурнага земляробства ДЗЕМЕТРА ўвасабляе ўжо не дзікую прыроду, а цывілізаваную. Ад ЗЕЎСА, свайго брата, бога нябёсаў, яна нараджае дачку КОРУ, пазней у выніку змены яе статусу названую ПЕРСЕФОНАЙ. Аднойчы, калі КОРА збірала кветкі на лузе, у зямлі адкрылася бездань, адкуль вылецеў страшны бог падземнага царства АІД (ПЛУТОН) і ўкраў дзяўчыну. Маці шукае дачку ніхто не ведае, дзе яна. Нарэшце ГЕЛІЯС-СОНЦА, які бачыць усё і ўсіх, раскрывае ёй імя цара апраметнай. Засмучоная ДЗЕМЕТРА пакідае Алімп, не жадаючы больш выконваць свае функцыі, і ў выглядзе простай жанчыны бадзяецца па свеце. Натуральна, зямля перастае радзіць, сярод людзей пачынаецца голад. ЗЕУС просіць свайго брата АІДА адпусціць КОРУ. Той доўга не згаджаецца, але ўрэшце адпускае з умовай, што ўсё ж частку года шэсць месяцаў (па іншых варыянтах — тры) КОРА (цяпер ужо ПЕРСЕФОНА) будзе праводзіць з ім, сваім мужам, пад зямлёю. На гэткі кампраміс згаджаецца і ДЗЕМЕТРА. I вось ПЕРСЕФОНА (у рымскай міфалогіі ПРАЗЕРПІНА) робіцца царыцай падземнага царства і ўжо не мае права падымацца на А л і м п. Затое яна ж увасабляе яркую, багатую, маладую, радасную прыроду вясною. Сэнс гэтага чыстага і паэтычнага міфа празрысты. ПЕРСЕФОНА, падзеленая паміж зямлёю і падзем’ем, сімвалізуе семя, закладзенае ў зямлю, перш чым падняцца прыгожай кветкай, коласам, дрэвам. АІД сляпая сутнасць зямных сіл урадлівасці. ДЗЕМЕТРА — маці-зямля з яе тугою па пахаваных зімою дзецях-раслінах і з яе радасцю, калі яны вяртаюцца зноў вясною. Пазней з ПЕРСЕФОІІАЙ-зернем звязваецца надзея на адраджэнне пасля смерці таксама і чалавека, і яна пачынае сімвалізаваць чалавечую душу. Такім чынам, у грэкаў каляндарны міф надзвычай паэтычны, цнатлівы і лагічны: з улоння маці-зямлі нараджаецца дачка, якая сама, у сваю чаргу, становіцца маці: зерне колас зерне. Дзякуючы гэтай таямніцы жыцця Прырода несмяротная. У Старажытным Егіпце алегорыяй зерня быў бог АСІРЫС, самы, бадай, папулярны з усіх багоў егіпецкага пантэону на працягу тысячагоддзяў. He дзіва, што ён прайшоў доўгую эвалюцыю, яму прыпісвалі рысы іншых багоў, а часам і ўвогуле атаясамлівалі з імі. Так, ён пачаў разумецца і як Сонца, прыняўшы на сябе функцыі бога РА. Пад зямлёю АСІРЫС-СОНЦА змагаецца з цемрай і холадам, якія персаніфікуе яго брат СЕТ. Той забівае АСІРЫСА і заганяе яго ў труну, якую выкідвае ў Ніл. ІЗІДА, сястра-жонка АСІРЫСА, знаходзіць мужа: яго труна аказалася аплеценай дрэвам (відаць, Сусветным Дрэвам). Але СЕТ на гэты раз рассякае цела АСІРЫСА на чатырнаццаць кавалкаў і раскідвае па ўсім Егіпце. ІЗІДА збірае цела мужа і зачынае ад яго, па сутнасці нежывога, сына ГОРА. АСІРЫС робіцца царом у царстве памерлых і судзіць іх. ГОР ранішняе Сонца сваім промнем-кап’ём перамагае братазабойцу СЕТА і ўрачыста ўстае над даляглядам. Праўда, СЕТ ніколі не бывае пераможаны канчаткова, бо час жа разумеўся як цыклічны, таму падзеі міфа паўтараюцца рэгулярна, кожныя суткі. I ўвогуле трыяда-сям’я АСІРЫС ІЗІДА ГОР сімвалізуе розныя прыродныя цыклы. Прыкладам, ІЗІДА, шукаючы мужа, плакала, і ад яе слёз імкліва прыбывала вада ў Ніле гэтак тлумачыўся разліў ракі, якая мела рашаіочае значэнне ў жыцці Егіпта. А сёння ў Егіпце Ніл паэтычна называюць “слязьмі Ізіды”. ГОР ўвасабляўся спачатку сокалам з дыскам на ілбе, потым чалавскападобнай істотай з галавой сокала, нарэшце поўнасцю антрапаморфна маладым, прыгожым юнаком, часам на кані. Выява змагання ГОРА з СЕТАМ, які наўстае ў выглядзе дракона, правобраз пазнейшага, надзвычай пашыранага, сюжэта рэлігійнага мастацтва: змаганне архангсла Міхаіла з Сатаной, Георгія Пераможцы на кані з Д’яблам. Георгій Пераможца — не толькі эмблема Маскоўскага царства, гэта любімы вобраз і беларускага, і многіх іншых еўрапейскіх народаў. Самая старажытная драўляная скульптура, знойдзеная на Беларусі, якраз увасабляе Святога Георгія (Юрыя). Як уваскрос АСІРЫС у падземным царстве, так і кожны памерлы будзе жыць вечна пад уладай мудрага бога абы толькі яго блізкія праводзілі яго пасля смерці гэтаксама, як ІЗІДА і ГОР хавалі цела АСІРЫСА. У Старажытным Егіпце кожнае пахаванне рабілася дакладнай копіяй пахавання АСІРЫСА. Але ж і сеў насення, які праходзіў у лістападзе, таксама ўвасабляў пахаванне АСІРЫС,А. Вось чаму на пачатку лістапада ў Егіпце адзначалі дзень усіх памерлых: душы продкаў (натуральна, ноччу) наведвалі свае ранейшае жыллё. Ім пакідалі ежу і запальвалі лямпы на працягу ўсёй дарогі ад могілак да дома. Характэрна, што, хоць у еўрапейскіх народаў восенню не ссюць (калі не лічыць азімых), а збіраюць ураджай (падзея радаспая), але і ў іх, у тым ліку ў беларусаў, пачатак лістапада ушанаванне памерлых (Дзяды). Тут наўрад ці запазычаннс, хутчэй усеагульны прынцып: змена сезонаў не абыходзіцца без іншасвету. Са змен, якія нясуць з сабою поры года, найбольш відавочныя тыя, што адбываюцца з расліннасцю, нават там, дзе, здаецца, пануе пустыня. Так было ў Егіпце, так было і ў Месапатаміі. У шумерска-вавілонскай міфалогіі вялікая БАПНЯ-МАЦІ ІШТАР, што ўвасабляла творчыя сілы прыроды, брала шлюб з маладым богам расліннасці ТАМУЗАМ (ДУМУЗІ). Кожны год зімою ТАМУЗ адпраўляўся пад зямлю (закладванне зерня). За ім самаахвярна спускалася і ІШТАР. На час іх адсутнасці жыццё перапынялася, бо не было сіл цягнення, палкасці кахання, за якое якраз адказвала ІШТАР. Занепакоеныя нябесныя багі пасылаюць вестуноў да багіні апраметнай з патрабаваннем вярнуць закаханых. Тая з неахвотай іх адпускае. 3 іх вяртаннем наступае вясна, усё квітнес, а птушкі, жывёлы і людзі нараджаюць дзяцей. У лепш распрацаваным выглядзе і з іншымі героямі той жа міф паўстае на захадзе Азіі у Сірыі, Фінікіі (цяпер Ліван), а таксама на востраве Кіпр. У дрэва МІРЫ ад ЗЕЎСА нараджаецца надзвычай прыгожае дзіця бог АДОНІС. За авалоданне ім змагаюцца дзве самыя, бадай, магутныя багіні анякунка кахання АФРАДЫТА і уладарка смерці ПЕРСЕФОНА. ЗЕЎС вырашае спрэчку наступным чынам: частку года АДОШС праводзіць у падземным царстве разам з ПЕРСЕФОНАЙ, a вясной вярзаецца да АФРАДЫТЫ. Каханню АФРАДЫТЫ (ВЕНЕРЫ) і АДОНІСА, дзякуючы якому адраджаецца ўся прырода, прысвечана ў еўрапейскай культуры Адраджэння і Новага часу незлічоная колькасць опер, балетаў, паэм, жывапісных і скульптурных твораў. 3 усіх міфаў пра паміраючага і ўваскрасаючага бога прыроды гэтая найбольш эратычная версія у той жа час і самая паэтычная, поўная ўзвышанага трагізму. Ды і рытуалы ўшанавання АДОНІСА (а міф заўсёды звязаны з рытуалам) адбываюцца ў надзвычай прыгожых мясцінах Лівана і Кіпра. Адзін з варыянтаў абраду такі: вакол скульптур ВЕНЕРЫ і АДОЕПСА расстаўлялі ўсе дары зямлі садавіну, агародніну, кветкі, і цэлы дзень людзі радасна адзначалі вяселле багоў. Мне гэты звычай нагадвае старажытнае беларускае вяселле: маладыя першую шлюбную ноч абавязкова праводзілі ў свіране на снапах замест ложка, абкружаныя кашамі і мяшкамі з сабраным ураджаем, пад нябачным апякунствам бога КАРАВАЯ-РАЯ. Уласна, усё багацце ён, гэты бог, і увасабляў, сімвалічна паўстаючы і ў выглядзе вясельнага каравая. Ураджайнасць зямлі тут, паводле магічнага прынцыпу, звязана з плоднасцю маладой сям’і. Міф злучаў жыццё людзей і жыццё прыроды ў адно. Прайшоўшы поўны круг, мы зноў вярнуліся да Грэцыі. 3 цягам часу, пачынаючы, відаць, з эпохі класічнай антычнасці, культ ДЗЕМЕТРЫ і ПЕРСЕФОНЫ паступова замяняецца культам ДЫЯНІСА. ДЫЯНІС быў богам фракійскага паходжання, яго радзіма прыкладна тэрыторыя Балгарыі, адкуль ушанаванне яго распаўсюдзілася па ўсёй Грэцыі. Хоць звычайна яго лічаць богам вінаі-раднай лазы, на самай справе ён увасабляў дрэва ўвогуле, асабліва дрэва культурнае. Але з цягам часу сэнсавае напаўненне вобраза ўзбагацілася. ДЫЯНІС — гэта жыццё ў самым поўным, нават звышпоўным, сваім праяўленні, вышэйшы росквіт жыцця, буянне прыроды, урачыстае свята яе. Сіла прыроды ўвасоблена ў віне як соку самой зямлі. Адсюль зразумела значэнне віна ў абрадах, прысвечаных ДЫЯНІСУ. Сам жа бог, сімвалізуючы творчасць Прыроды, мог прымаць