КНІГІ ОНЛАЙН
Аўтаматычна згенераваная тэкставая версія, можа быць з памылкамі і не поўная.
2. Эпас перыяду Класікі росквіту антычнага грамадства і ўсходніх імперый (рымская “Энеіда” Вергілія, I ст. да н. э.; грэчаская “Арганаўтыка” Апалонія Радоскага, II ст.да н. э.; іранская “Авеста”, I тыс. да н. э. I тыс. н. э.). 3. Эпас эпохі Сярэднявсчча перыяду фарміравання нацыянальных дзяржаў (кіргізскі “Манас”, X ст.; армянскі “Давід Сасунскі”, XII ст.; грузінскі “Віцязь у тыгравай шкуры” Шата Руставелі, XII ст.; французскі “Песня пра Раланда”, XII ст.; германскі “Эпас пра нібелунгаў”, XIII ст.; іспанскі “Песня пра майго Сіда”, XIV ст.; скандынаўскі “Старэйшая Эда”, XII ст.; кельцкі “Кароль Артур і рыцары Круглага стала”, XIII ст.; карэлафінскі “Калявала”, XIII ст.; сербскі “Эпас пра Марка Кралевіча”, XV ст.). Нягледзячы на вялікую адлегласць часу, на працягу якога развіваліся эпасы, у цэнтры іх адзін сюжэт незвычайныя прыгоды і падарожжы героя. Інакш кажучы, у аснове іх адна мадэль, адзін архетып. У эпасах назіраецца падабенства і асобных матываў, элементаў сюжэта. Напрыклад, незвычайнае нараджэнне героя і перажытыя ім нястачы ў дзяцінстве. Як правіла, герой дзіця заможных ці нечым славутых бацькоў, часцей багоў ці цароў. Яго нараджэнню папярэднічаюць розныя перашкоды: доўгая бясплоднасць бацькоў, утрыманне іх ад сексу або інцэстуальная таемная сувязь, якая, натуральна, асуджаецца грамадой. Перад зачаццем або нараджэннем звычайна мае месца прароцтва праз сон або ад аракула, бо нараджэнне героя пагражае дзеду ці бацьку. Народжанае дзіця кідаюць у ваду ў бочцы, скрыні ці ў кашы. Яго выратоўваюць жывёлы або людзі нізкага паходжання, або багі. Ужо дарослым герой знаходзіць сваіх сапраўдных бацькоў. Гэта першы этап, першая частка міфа пра героя. Прыклады: Маці ПЛЬГАМЕША зачала яго без дазволу свайго бацькі, бо было прадказана, што ўнук адбярэ ў яго царства. Народжанае дзіця скінулі з гарадской сцяны, але яго заўважыў арол, падхапіў, апусціў у садзе, дзе яго выхаваў садоўнік. (Гэты садоўнік, безумоўна, бог расліннасці ТАМУЗ.) ГІЛЬГАМЕШ урэшце стаў царом Шумера. Заснавальніка Вавілона цара САРГОНА нарадзіла жрыца-весталка і паклала ў кош, спусціўшы па рацэ, а знайшоў яго зноў-такі садоўнік. ГІрарока МАІСЕЯ паклалі ў кош, пакінулі ў трыснёгу на вадзе Ніла, дзе яго знайшла дачка фараотіа і выхавала. Дзсду ПЕРСЕЯ было прадказана, што яго ўнук ад дачкі ДАНАІ заб’е яго. Таму дзіця паклалі ў куфэрац і пусцілі па моры (такі ж сюжэт, як мы памятаем, у “Казцы пра цара Салтана” Аляксапдра Пушкіна). У траянскага цара ПРЫАМА і яго жонкі ГЕКУБЫ быў сын ГЕКТАР. Перад нараджэннсм другога сына ГЕКУБА прысніла, што яна нарадзіла палаючае палена. Таму народжанага ПАРЫСА аднеслі ў лес, дзе яго выхавала мядзведзіца (яўпы татэм). Пасля ІІАРЫС украў АЛЕНУ, з-за чаго і пачалася Траянская вайна. РОМУЛА і РЭМА, народжаных ад весталкі РЭІ СІЛЬВІІ і бога МАРСА, кінулі ў Тыбр, пасля іх ускарміла ваўчыца. Нямецкага героя ЗІГФРЫДА маці паклала ў шкляны посуд, які выпадкова ўпаў у мора. Выкінутага на бераг, яго ўскарміла касуля, а затым выхаваў каваль (каваль заўсёды і ўсюды культурны герой). ЗІГФРЫД таксама і пераможца ДРАКОНА. Акрамя перыпетый нараджэння, герояў часта аб’ядноўвае іх недатыкальнасць (хоць ёсць на іх целе адно небяспечнае месца: у АХІЛА пятка, у ЗІГФРЫДА спіна паміж лапаткамі). АЛПАМЫШ герой сярэднеазіяцкага эпасу і іншыя героі цюркскіх эпасаў і казак таму недатыкальныя, а значыць, бессмяротныя, што душа іх захоўваецца ў патаемным месцы, напрыклад, у жываце жоўтага мядзведзя, які жыве на востраве пасярод мора, або ў чатырохкрылым беркуце, або ў нажы. Яшчэ адзін важны матыў: выратаванне героем іншаземнай прыгажуні, часта дачкі яго ворага. Лічыцца, што ўпершыню гэты матыў з’яўляецца ў XII ст. у рамане “Ланселот”, затым у “Рамане пра Грааль”, інакш кажучы, у рыцарскім эпасе. А на самай справе сюжэт намнога больш архаічны. У “Алпамышы” героя пакахала калмычка, дачка хана, і прывяла яму багатырскага каня, з дапамогай якога ён збег з падзем’я. Гэтая тэма адрадзілася ў эпоху рамантызму пачатку XIX ст.: “Карсар” Джорджа Байрана, “Каўказскі палонны” Аляксандра Пушкіна. Ёсць яшчэ адзін матыў: доўгагадовае пляненне героя і вяртанне яго якраз на вяселле сваёй жонкі. Гэты матыў шырока распаўсюджаны і ў казках. Адзін з папулярных матываў эпасаў і пазнейшых твораў мастацкай літаратуры неверагодныя прыгоды закаханых або мужа і жонкі, якія праходзяць праз праследванні, пакуты, нястачы, нараджаюць звычайна ў пячоры блізпят, губляюць іх, перажываюць напад піратаў, палон, расстанне і іншыя неверагодныя прыгоды. Сям’я злучаецца зноў пасля шматлікіх перыпетый лёсу, а пазнаюць адзін аднаго або дзяцей па нейкай прыкмеце. Гэты матыў архетыповы, цягнецца яшчэ ад індыйскіх эпасаў “Махабхараты” і “Рамаяны”, антычнага рамана “Дафніс і Хлоя” Лонга, камедыі “Дванаццатая ноч” Шэкспіра і ажно да сучасных авантурнапрыгодніцкіх і жаночых раманаў, а таксама тэлевізійных “мыльных опер”. У цэлым матыў прыгод героя, яго выпрабаванняў застаецца ў літаратуры назаўсёды — да прыгожага пісьменства нашага часу — як важнейшая, арганічная ўласцівасць дадзенага віда мастацтва. ПЫТАННІ ДЛЯ ЗАМАЦАВАІІНЯ I САМАКАНТРОЛЮ 1. Чым адрозніваецца герой-дэміург ад звычайных фальклорных ці літаратурных персанажаў? 2. У якіх літаратурных творах сустракаецца герой, што мае рысы трыксцера? Ці можна аднесці да трыксцераў казачных ЯМЕЛЮ, ІВАНАДУРІІЯ? 3. 3 якімі гістарычнымі працэсамі і падзеямі звязана з’яўленнс гераічных эпасаў розных народаў? 4. Што аб’ядноўвае герояў розных гераічных эпасаў? 5. Якія рысы падабенства вы заўважылі ў чарадзейных казках і ў гераічных эпасах? Лекцыя 13. СТРУКТУРА СВЕГУ Ў СЛАВЯН. ПРАПАНТЭОН I ПАНТЭОН 1. Філасофскаеразуменне язычніцкіх багоў. 2. Прапантэон індаеўрапейцаў. 3. Паходжанне славян. 4. Вярхоўныя багі славян. 3 таго часу, як існуюць монатэістычныя рэлігіі (іудаізм, хрысціянства, іслам), яны змагаюцца з рэлігіяй політэістычнай, што носіць назву язычніцтва, або псршабытнай міфалогіі. За стагоддзі чалавецтва звыклася, як са своеасаблівай аксіёмай, з непрымірымасцю, несумяшчальнасцю монатэізму і шматбожжа. Яшчэ ў першыя стагоддзі нашай эры, не маючы дастатковых падстаў для агульнага адмаўлення антычных багоў, царква атаясамлівала іх з дэманамі і бесамі, згаданымі ў семітычных кананізаваных тэкстах. Пры гэтым ігнараваўся характар гэтых багоў, ім адвольна прыпісваліся негатыўныя або залішне антрапаморфныя рысы. Між тым, прызнанне сапраўднасці быцця прыродных іерархій зусім не прыніжае адзінасутнасць Бога-Творцы, вытоку Сусветнага Існага. У супрацьстаянні монатэізму і політэізму, якое не зжыта і сёння, праявіўся тьшовы выпадак адрознення рэлігій па гарызанталі: не адмаўляючы адна адну па сутнасці, не сутыкаючыся адна з адной у бязмежным духоўным космасе, розныя рэлігіі гавораць пра рознае пра розныя, так бы мовіць, духоўныя краіны. Чалавечая абмежаванасць тлумачыць гэта антаганізмам вераванняў, аб’яўляе адно вучэнне сапраўдным, а іншыя ілжывымі. Ісціна, відаць, у тым, што Бог адзін, але багоў шмат; як заўсёды, мова мудра ўсё ставіць на свае месцы: напісанне слова “бог” то з вялікай, то з малой літары дастаткова ясна гаворыць пра розны змест, што ўкладваецца ў гэта паняцце ў абодвух выпадках. Безумоўпа, можна замяніць язычніцкае “багі” на іншыя тэрміны, напрыклад, “вялікія духі” або “прыродныя іерархіі”, але ад гэтага нічога не зменіцца, таму пакінем традыцыйную тэрміналогію. Больш за тое, не толькі політэізм, але і анімізм, і татэмізм не вычэрпаваюцца цьмянымі, выпадковымі, суб’ектыўнымі вобразамі, што ўзніклі ў свядомасці першабытнага чалавека: трансфізічная рэальнасць стаіць і за імі. Сапраўдны Бог ніколі не пакідаў чалавецтва ва ўладзе выключна фантомаў і ілюзій, без усялякай магчымасці сутыкнуцца з Вышэйшай Рэальнасцю. 1 старажытныя людзі таксама, як і прававерныя хрысціяне, перажывалі нешта духоўнае, ва ўсялякім разс, іншаматэрыяльнае; і яны датыкаліся да нечага адрознага ад фізічнага свсту і ўласных фантасмагорый. Сёння, у пачатку трэцяга тысячагоддзя, на парозе працэсу глабалізацыі, узнікае нсабходнасць уліку шматтысячагадовага вопыту эвалюцыі рэлігіі, бо бачанне ўсяго ланцугу рэлігійна-гістарычнага развіцця, бясспрэчна, садзейнічае лепшаму разуменню намі, людзьмі, уласнай прыроды, сваёй расавай і нацыянальнай сутнасці. У дадзеным выпадку веды будуць умацоўваць і веру, а гэта так неабходна ў нашым амаральньім, бездухоўным свеце. Ды проста без веры сёння не выжыць! He выжыць і без экалагічнай свядомасці, а яе фарміраванню, як ні парадаксальна, якраз садзейнічае міфалагічнае мысленне, бо яно спрадвек гаворыць пра стасункі чалавека і прыроды на ўсім працягу іх існавання. Каб любіць прыроду, неабходна адушавіць яе, а гэта немагчыма без веры ў язычніцкіх багоў. Пры гэтым важна ўсведамляць, што хрысціянства і язычніцкі політэізм не супярэчаць адно другому, таму што вопыт хрысціянства і вопыт язычніцтва адрозніваюцца па гарызанталі: яны пра рознае. Язычніцтва Нацыянальны Міф, гэта аспект сусветнага рэлігійнага Адкрыцця, звернуты да беларускага народа і толькі да яго. Гэта асэнсаванне духоўнай, лепш сказаць, трансфізічнай рэальнасці, што праяўляецца ў нашай (толькі нашай) гісторыі ды культуры. Багі беларускага (шырэй усходнеславянскага пантэону) умоўныя вобразы прыродных з’яў, стыхій, іерархій. Можна падыходзіць да гэтага пытання і больш па-філасофску, больш глыбока. Вядомы пісьменнік-містык XX ст. Данііл Андрэеў (сын рускага пісьменніка Сярэбранага веку Леаніда Андрэева) у сваёй знакамітай “Ружы Свету” ўпершыню ўвёў паняцце эгрэгор, якое прыжылося ў сучаснай міфалагічнай навуцы, больш за тое, знаходзіць пацвярджэнне ў новых напрамках фізікі, напрыклад, эніялогіі — тэорыі тонкіх энергій, a таксама ў філасофіі, псіхалогіі, сацыялогіі. Эгрэгор (пад гэтым паняццем мы разумеем Нацыяналыіы Міф) асэнсаванне народам у асобах яго найбольш творчых прадстаўнікоў нейкай іншай рэальнасці, якая стаіць над этнасам, кіруе ім, але ў якую ён і сам уваходзіць, якую стварае, у якой карані яго лёсу. Эгрэгор, на думку Данііла Андрэева, праяўляецца праз снабачанні, інтуіцыю, мастацкія вобразы, рэлігійнае сузіранне. Гэта не адно калектыўнае несвядомае, якое К.Г. Юнг вызначыў пад назвай “архетыпы”, інакш кажучы, генетычную прапамяць, але і нейкае энергетычнае поле, што знаходзіцца не толькі ўнутры чалавека, а і па-за ім.