КНІГІ ОНЛАЙН
Аўтаматычна згенераваная тэкставая версія, можа быць з памылкамі і не поўная.
Такім чынам, салярная сімволіка можа быць насычана як жаночым, так і мужчынскім зместам. Лепшы прыклад КУПАЛА. У старажытных літоўцаў і ў ранняй міфалогіі славян Сонца дзяўчына жонка ПЕРУНА. Жаночая прырода Сонца лёгка прасочваецца і па беларускіх казках (вобраз ЦАР-ДЗЯВІЦЫ і іншыя жаночыя персанажы). Сонечны пантэон у беларусаў не заставаўся нязменны. У розныя эпохі, на розных этапах раздзялення славянскіх народаў колькасць вярхоўных існасцяў, што ўвасаблялі сонца, мянялася (ЯРЫЛА, напрыклад, дажыў да XIX ст.). He менялася, аднак, салярнае светаадчуванне нашых продкаў. Бліжэйшая стыхія, роднасная святлу, сонцу, агонь. Другі Сварожыч бог АГОІІЬ (у Ведах АГНІ). Сонца нябесны агонь: гэта універсальны і зыходны матыў індаеўрапейскай міфалогіі. Аналогіі паміж сонцам і агнём падказвалі першабытнаму чалавеку сувязі паміж зямнымі і нябеснымі з’явамі. У скандынаўскай міфалогіі менавіта з зямнога агню багі стварылі Сонца. У народным побыце культ агню застаўся і сёння. У нашых продкаў кожная сям’я запальвала ачаг вуголлямі, якія брала з агульнага вогнішча племені, роду ЗНІЧА (назва агульная літоўска-беларуская). У ранняй славянскай мове існавала яшчэ адна назва агню “крэс”. Корань захаваўся ў беларускіх словах “крэсіва”, “краса”, “краска” (кветка), “уваскрасаць” (ажываць). “Ігорева храброго полку не креснтн”, трагічна заключае аўтар “Слова...”. Значыць, важнейшае паняцце хрысціянскай рэлігіі — Уваскрэсенне мае старажытнае дахрысціянскае паходжанне і звязана з культам агню. He выключана, што пад словам “агонь” (бярэ пачатак ад санскр. agni) продкі разумелі натуральны агонь, які можна было захаваць у вуголлях, а паняцце “крэс”, хутчэй за ўсё, штучны агонь, атрыманы шляхам высякання з каменя, ахвярны, сакральны агонь. Са словам “крэс” звязана, відаць, і слова “крыж”. Увогуле лічылася, што агонь перамагаў смерць, як ён перамагае цемру, змрок. У першабытным светаадчуванні паняцці смерці і змроку (ночы) практычна супадалі. Адсюль аднакарэнныя словы “мор” (смерць) і “змрок”. Паколькі агонь высякаўся з каменя, значыць і камень звязаны з культам святла і агню. Узнікае яшчэ адзін загадкавы вобраз Бел-гаруч камень Алатыр. што сустракаецца літаральна ў тысячах замоў. Але вогненна-светавой прыродай не абмяжоўваецца функцыя дзіўнага каменя. Ён яшчэ і ўбірае ў сябе ўсе сілы нябесныя, з’яўляецца як бы ўсяленскім вытокам жыцця, таму і вылечвае ад усіх хвароб, дае моц, дужасць. Яшчэ ў XIX ст. выдатнейшы філолаг акадэмік А. Весялоўскі звязваў словы “алатыр” і “алтар”. Я ж бачу ў слове і корань “лат” тое ж, што “лад” як бы зыходнае касмічнае паняцце. Можна меркаваць, што Алатыр нейкі таямнічы энергетычны цэнтр Зямлі, якім з’яўляецца, напрыклад, як сцвярджаюць сучасныя вучоныя, знакаміты Стоўнхенджу Англіі ці А р к а і м у Расіі (Паўднёвы Урал). 3 нябесным агнём-маланкай быў звязаны і ПЯРУН трэці брат (Сопца і Агню), сын СВАРОГА бог, якога можна смела аднесці яшчэ да агульнаіндаеўрапейскай еднасці. Яму адпавядае ПІРВА ў хетаў, TOP у скандынаваў і германцаў, ПЯРКУНАС у балтаў. ПЯРУН галоўны ў пантэоне багоў, які ў 980 годзе заканадаўча сцвердзіў князь Уладзімір. Гэта бог дружыны, ваенных паходаў, ваярскага саслоўя. Апісанні ПЕРУНА сустракаюцца ў розных крыніцах: ён паўстае як сівавалосы волат, што трымае ў адной руцэ лук-вясёлку, у другой стрэлы-маланкі. Ён звязаны з дубам і каменем. Яго жывёла конь, ахвярная жывёла вол, які сімвалізаваў жыццёвую магутнасць. ПЯРУН страшны бог, які меў вялікую ўладу, але час яго з першых да апошніх навальніц. Перуноў дзень чацвер. Палабы называлі чацвер '‘pcrundan” дзень ПЕРУНА. Падчас хрышчэння Русі ў Кіеве (988 г.) ГГЕРУНА кінулі ў Дняпро, і гэта быў сімвалічны жэст канец язычніцкай эры. Але, я мяркую, летапісец не зразумеў або свядома перайначыў старажытны абрад сезонных праводзін божышча, язычніцкае свята паміраючага і ўваскрасаючага бога. Яшчэ нават у XVIII ст. тых, каго абвінавачвалі ў чараўніцтве, кідалі ў ваду. Калі выплывалі, значыць ведзьмы ці ведзьмакі, калі танулі, абвінавачванні з іх здымаліся. Такі ж абрад, з той жа семантыкай апісвае Мікола Гусоўскі ў “Песні пра зубра”. (Дарэчы, сёння названы абрад выклікае вялікаю цікавасць з боку біяфізікаў.) Па сутнасці ГІЕРУНА маглі таксама выпрабоўваць або, у сувязі з культам вады, з дапамогай такога абраду выклікалі дождж. Увогуле знешне Хрышчэнне Русі можна лічыць працягам рэлігійных рэформаў X ст. Аднак калі ў межах язычніцтва да старых багоў дабаўляліся новыя, і нантэон павялічваўся, то з прьіняццем хрысціянства пантэон паменшыўся ранейшыя багі былі знішчаны або трансфармаваліся. Хоць, магчыма, хрысціянская рэлігія ўсталёўвалася як бы ў язычніцкай абалонцы. А з другога боку, выбар веры князем не быў, можна меркаваць, выпадковым: ён вызначаўся асаблівасцямі народнага характару. Душа славяніпа найлепш падыходзіла для вучэння Хрыста. Найболып старажытны бог у групе язычніцкіх багоў ВЯЛЕС. Першапачатковая форма ВОЛАС, напэўна, ад “вол” (асноўнага віду свойскай жывёлы да прыручэння каня; буйны рагаты скот паходзіў ад тураў). Некаторыя даследчыкі (Б. Рыбакоў) выводзяць культ ВЯЛЕСА з палеаліту, ад мядзведзя. У людзей таго часу ён быў богам татэмаў, апекуном паляўпічых, апранутых у звярыныя шкуры. ВЯЛЕС, як і вол, меў рогі і капыты. У арыйцаў быў сынам нябеснай каровы ЗЯМУН і бога РОДА. Этымалагічна з ім звязаны волаты, пахаваныя ў курганахвалатоўках на нашай зямлі. Ад яго імені паходзяць многія іншыя словы: “воўк”, “волак” (сыходжанне дзвюх рэчак), “волас”, тапанімічныя назвы на тэрыторыі Беларусі: Волас, Воласна, Волма, Вотчас, Вольна, Вілейка і г. д. ВЯЛЕС-бог у назвах сустракаецца ад Брытанскіх астравоў да Урала і характэрны ў асноўным для Паўночнай Еўропы (ВОЛС, ВЕЛС, УЭЛС), але суадносіцца, відаць, з антычным богам ПАНАМ. Увогуле гэта агульнаіндаеўрапейскі, а значыць, і агульнаславянскі бог. У Карпатах яго называлі проста ДЗЕДАМ. ВЯЛЕС даваў людзям Веды, Нябесны Закон, вучыў Веры, Мудрасці, быў апекуном музыкаў, спевакоў, творчых людзей. Таму ў “Слове аб палку Ігаравым” знакаміты славянскі бард Баян названы “ўнукам Вялеса”. Гэта гаворыць пра божаскае паходжанне Баяна або аб атрыманні паэтычнага дару ненасрэдна ад ВЯЛЕСА. Звычайна навукоўцы называюць яго богам свойскай жывёлы. На самай справе яго функцыі намнога іпырэйшыя. Ён яднаў чалавека і жывёлу ў роднаснай лучнасці, вучыў любіць жывёл. Сучасныя даследчыкі лічаць яго ўвогуле богам яднаючым. Хутчэй за ўсё гэта быў бог найбольш народны, бог сялянскай грамады. У нейкі момант ВЯЛЕС набыў змеепадобныя рысы у такім выглядзе ён паўстае на вядомым Збручскім ідале. Ён стаў богам падземным, богам памерлых, у той жа час богам багацця: трымаў зерне пад зямлёю і не даваў коласу падняцца. Некаторыя даследчыкі Асноўным міфам славян называюць міф пра двубой ПЕРУНА з ВЯЛЕСАМ з-за нявесты ГІЕРУІІА (ЛАДЫ-ЛЯЛІ). Бой-навальніца канчаўся дажджом, а потым вызваленнем СОНЦА-ЛАДЫ (калі СОНЦА было яшчэ жанчынай) і зерня з-пад зямлі. Фактычна ў Асноўным міфе мы назіраем спрадвечную барацьбу духоўнага і матэрыяльнага, а таксама нябеснага і зямнога пачаткаў, барацьбу, якая адбываецца і ўнутры чалавека паміж яго целам і духам і, акрамя таго, змаганне Дабра і Зла ў іх самых агульных праяўленнях. У ВЯЛЕСА як бога падземнага былі іпастасі або эпітэты да яго імені, напрыклад, у чэхаў МЕРОТ і РАДАМАШ. Хрысціянская царква называла ВЯЛЕСА “лютым зверам”, але ўсё ж некаторыя яго функцыі перадала Святому Улаеію. 3 другога боку, ВЯЛЕС ператварыўся ў вобраз фальклорнага ЧОРТА. Гэта невыпадкова. Культ ВЯЛЕСА ў іншых народаў набыў гіпертрафаваныя памеры: у вавіланян і семітаў ён даў пачатак страшнаму богу БААЛУ-ВААЛУ (В узаемазамяняецца з Б): ВОЛ ВААЛ БААЛ. 3 гэтым словам адбылася жахлівая трансфармацыя. У многіх мовах слова “бог” ДЫЙ. Бог-вол = дый-вол або “дьявол” д’ябал. “Пра папулярнасць культу ВЯЛЕСА або іншага падобнага па функцыях бога сведчыць распаўсюджанасць на тэрыторыі Беларусі шматлікіх узгоркаў з назвай Валова ці Турава гара” [Э. Зайкоўскі]. У пантэонё, сцверджаным князем Уладзімірам, як адзін з важнейшых багоў згадваецца СТРЫБОГ. Этымалогія гэтага імені і сёння застаецца прадметам спрэчак даследчыкаў. На маю думку, Стрыбог паходзіць ад лічбы "тры", свяшчэннай у нашых продкаў. Ён адказваў за ўсе тры вертыкальныя сферы быцця Зямлю, Неба і Падзем ’е. Але ў эпоху “Слова аб палку Ігаравым” СТРЫБОГ толькі бог вятроў (“вятры Стрыбожжы ўнуцы”). Нашы продкі спявалі: “Стрыбу, Стрыбу, падабрэй, на палеткі нам павсй”. Але СТРЫБОГ не сам вецер, а Прынцып Ветру, Атмасфера, ГТрастора, прамежак паміж Небам і Зямлёю. У цэлым жа імя яшчэ патрабуе далейіпай рэстаўрацыі. У заходніх славян бог ветру ПАЗВІЗД. Імя багіні МАРЫ слова выключна старажытнае, корань “mar-mormer” сустракаецца не толькі ў індаеўрапейскіх мовах, але і ў цюркскіх, угора-фінскіх, семіцкіх. Яно ўказвае на добрае: МА мацярынскі пачатак, РА сонца. Аднак: “МАРА мучыць сонных, не перапыняючы іх сну...” [У. Васілевіч]. Чаму ж у беларусаў МАРА набыла негатыўны сэнс? Але ж не толькі ў беларусаў: МАРА ў індусаў д’ябал, які спакушаў Буду. Ва ўсіх славян МАРА божышча зла, варожасці, смерці, вупар: “Мара прадзе і шыс падчас поўні, але робіць гэта не на дабро” [У. Васілевіч]. Ад таго ж кораня паходзіць бог вайны МАРС у рымлян, славянскі МАРОЗ бог зімы, холаду, грузінскі яго адпаведнік Х’МЕРЦ, МАРАНА дзяўчына марская, дачка марскога цара (у казках МАР’Я МОРАЎНА, у рускіх былінах МАРЫНКА). Смерць асобнага чалавека трагічная, але ўвогуле асабістая справа. Больш важна -смяротны пачатак у Прыродзе: смерць святла, сонца, дня і надыход ночы; смерць жыватворных пораў і'ода вясны, лета, восені і надыход зімы. МАРА, можна меркаваць, якраз і ўвасабляла ўсеагульнае паміранне ў прыродзе. Але яна не высгупала ў ролі незваротнага лёсу, бо на змену ночы заўсёды прыходзіў новы дзень, узыходзіла сонца, а пасля халоднай зімы абавязкова наступала вясна. Смерць Смерці (МАРЫ) паскаралі з дапамогай агню і святла (у веснавых абрадах) і гэтым перамагалі. Корань “mar-mor-mer” звязаны і з морам, з якога выйшла ўсё жывое, таму невыпадкова маці Хрыста, што ўвасабляе ўласна Жыццё, Марыя. Шырока прадстаўлены гэты моўны корань у тапаніміцы: краіна Марока, геаграфічная вобласць Маравія, гарады Марсель, Марыупаль, Марбург, Мары, Маршанск і яшчэ сотні назваў. Прычына амбівалентнасці слова з дадзеным коранем тая ж, што і ў адмоўнасемантычных з марфемай “ра”, і звязана яна з нейкай катастрофай у Сонечнай сістэме або з так званым Чорным Сонцам, якое знаходзіцца пад зямлёю ноччу і вымушана рухацца ў варожым для яго асяроддзі з захаду на ўсход, каб раніцай устаць над небасхілам. Вось чаму і МАРА, якая заключае ў сабе “сонечную” марфсму “ра”, жыве ў хаце ў асноўным пад падлогай, што семантычна ў прасторы жылля разумеецца як падзем’е. Далейшая змена сэнсу слова (мара летуценне) указвас на сувязь істоты з іншасветам, які размяшчаўся пад зямлёю. У прынцыпе амбівалентнасць таго ці іншага божышча тэма, якая пастаянна нагадвае пра сябе на працягу ўсёй рэлігійнай гісторыі чалавецтва. Свяшчэннае прыцягвас людзей і ў той жа час палохае іх.