КНІГІ ОНЛАЙН
Аўтаматычна згенераваная тэкставая версія, можа быць з памылкамі і не поўная.
Вялікая колькасць плямёнаў Сібіры і народаў Еўропы — нават манархічныя дынастыі вядуць сваё паходжанне ад чалавеча-жывёльнага шлюбу. Напрыклад, іспанскі каралеўскі род Урсіна (urs мядзведзь); першы польскі легендарны кароль МЕШКА (Мішка); старажытная шведская каралеўская дынастыя; адзін з дацкіх ярлаў (князёў), у якога якраз былі мядзведжыя вушы, як і ў героя беларускай казкі. Амаль усе міфалагічныя імператары Кітая народжаны ад незвычайных істот, напрыклад, ад драконаў або ад мядзведзяў. Паводле народнага падання, Усяслаў Чарадзей, як, дарэчы, і Змей Агнявы Вук, прапродак сербаў, нарадзіліся ад агністага змея. У далейшым казка пра такі шлюб набыла больш высакародны, рамантычны выгляд, дзе заставаўся і мядзведзь (а пад мядзведжай шкурай прынц), як у “Бяляначцы і Ружачцы” з “Казак братоў Грым” (XIX ст.), a часам проста чудзішча (зачараваны каралевіч), як у “Прыгажуні і пачвары” Шарля Перо (XVII ст.) або ў “Пунцовай кветачцы” Сяргея Аксакава (XIX ст.). Ёсць цікавыя прыклады аналагічнага сюжэта і ў іншых жанрах прыгожага пісьменства: з іх самыя характэрныя навела “Локіс” класіка французскай літаратуры Праспера Мерыме (XIX ст.) і апавяданне “Жалезная поўсць” рускага выдатнага пісьменніка Івана Буніна (XIXXX стст.). Шмат якія знакамітыя ў гісторыі роды паходзяць ад іншых жывёл, напрыклад, старажытная каралеўская дынастыя Цэйлона ад ільва; бураты ад шлюбу шамана з дзяўчынай-лебедзем; усе цюркі ад шлюбу чалавека і ваўчыцы; некаторыя народы Каўказа лічаць сваім продкам маці-рыбу. Прычым ва ўсіх выпадках з татэмным продкам захоўваецца нейкая містычная сувязь. У Англіі і Францыі на працягу стагоддзяў вялі летапісы арыстакратычных родаў. 3 хронікаў высветлілася, што часам кланы і сем’і мелі пэўных вестуноў смерці. Так, вядомьі род Гармарстонаў здаўна звязаны з лісамі. Нават у знешнасці прадстаўнікоў роду было нешта лісінае. Перад смерцю кожнага з членаў названай сям’і заўсёды дзе б чалавек ні знаходзіўся з’яўляўся ліс. У іншых родаў ваўкі, пугачы і інш. Ясна, што гэта, у народным уяўленні, душы продкаў, якія прыходзілі за чарговай душой. Прычым душа продка абавязкова паўставала ў выглядзе татэмнай жывёлы ці птушкі. У нашага народа таксама захавалася вера пра душы продкаў у выглядзе птушак. Ёсць прыкмета: птушка залятае ў хату перад смерцю каго-небудзь з яе жыхароў. У сваіх успамінах пра Івана Мележа я расказала, як у момант смерці Івана Паўлавіча ў акно яго лецішча (мы суседзі ў дачным пасёлку) білася нейкая невядомая, даволі вялікая, птушка. У народных казках засталіся дастаткова выразныя рэшткі татэмізму. Прытым, што ёсць моманты цяжка вытлумачальныя. Напрыклад, у казках тыпу “Іван конскі сын” (у рускіх “Іван — каровін сын”) тры хлопцы зачынаюцца ад чароўнай рыбы і нараджаюцца ў царыцы, паварыхі і кабылы (каровы), прычым найбольш разумны і дужы якраз Іван, народжаны жывёлай. Паходжанне ад татэмнай жывёлы падкрэслівалася нават у адзенні: шлем Аляксандра Македонскага і шлемы вікінгаў былі з рагамі; у некаторых рэгіёнах Беларусі і Расіі жанчыны павязвалі хусткі такім чьшам, што ўтвараліся рожкі. Асабліва відавочна паходжанне ад жывёлы заўважаецца ў геральдыцы (у гербах радавітых сем’яў, а таксама ў гербах гарадоў і краін). Як бачым, уяўленні, што ўзніклі тысячы ці нават дзесяткі тысяч гадоў таму, існуюць да нашага часу, і сёння мы ўсё меніп схільныя лічыць іх усяго толькі забабонамі. 4. Ахвярапрынашэнне татэму. У асабліва небяспечныя для племені моманты (эпідэмія, вайна) татэмнай жывёле прыносілі ахвяры да бярлогу ішлі з падарункамі, прасілі дапамогі. Найлепшая ахвяра заўсёды чалавек дзіця або цнатлівая дзяўчына. Мядзведзь герой шмат якіх еўрапейскіх казак, напрыклад, “Тры мядзведзі”, “Маша і мядзведзь”. Яны, на першы погляд, нявінныя. На самай справе, генезісны сэнс міфалагем, што ў іх аснове, страшны. Дзяцей адводзілі ў лес у якасці ахвяры продку. Але мядзведзь звер не крыважэрны, дзяцей, як правіла, не чапаў, і яны вярталіся дадому. Такое ахвярапрынаіпэнне мела на ўвазе часам і шлюб (гл. вышэй). У многіх народаў была забарона на забойства татэма свайго продка. Так, асобныя групы хантаў і мансі лічылі сваімі продкамі шчупака, наліма, лебедзя, гагару, ястраба. Іх нелыа было забіваць, ужываць у сжу. Выпадкова забіўшы татэма, паляўнічы ці рыбак прасіў прабачэння і прыносіў яму ахвяры. У амерьіканскіх індзейцаў-ацтэкаў богу-ЯГУАРУ прыносілі ў год 15000 чалавечых ахвяр (часам і больш). Можна меркаваць, што МІНАТАЎР у вядомым грэчаскім міфе таксама тая пачвара (першапачаткова бык увасабленне бога ПАСЕЙДОНА), якому нрыносілі ахвяры, каб не было землятрусаў, частых на Крыце. Часам татэмныя продкі сапраўды дапамагалі народу ці нават асобнаму чалавеку. У кітайскай казцы “Уладар гранатавага дрэва” ў беднага чалавека ў садзе пастаянна кралі гранаты; гаспадар падсцярог злодзея ім аказаўся ліс. 3 таго часу ліс пачаў служыць чалавеку, прычым яго подзвігі вельмі падобныя да дзеянняў асноўнага персанажа сюжэта еўрапейскай казкі “Кот у ботах”. Ліс, кот, конь, воўк у славянскіх казках татэмныя продкі, таму і служаць героям. 5. Пярэваратні. Татэмізм — не толькі ўшанаванне жывёльнага продка (ад шлюбу з чалавекам), але і вера, што некаторыя члены роду, клану, племені здольны ператварацца ў татэмнуіо жывёлу, быць пярэваратнямі ці, па-беларуску, ваўкалакамі. Князь УСЯСЛАЎ ЧАРАДЗЕЙ (міфалагізаваная гістарычная асоба Усяслаў Полацкі) быў якраз ваўкалакам. Ён герой рускіх былін, персанаж “Слова аб палку Ігаравым”, сучасных твораў Леаніда Дайнекі, Вольгі Іпатавай, Уладзіміра Арлова, Алеся Разанава і інш. У паўночных народаў Сібіры і сёння шырока распаўсюджаны міф пра чалавека-аленя, чалавека-лася, які можа быць то чалавекам, то жывёлай. У індзейцаў Паўднёвай Амерыкі да нашага часу захаваўся надзвычай старажытны абрад “чалавск-птушка”, а сярод геогліфаў (агромністых адлюстраванняў на паверхні зямлі) плато Н а с к а ў Перу ёсць і малюнак аналагічнай істоты “чалавек-сава”. У Кітаі пярэварацень, як правіла, ліс. Кітайцы народ глыбока старажытны і высокацывілізаваны, таму і матыў пярэваратніцтва ў іх знаходзіцца ўжо як бы на іншай ступені развіцця, чым у еўрапейцаў. Папрыклад, у многіх кітайскіх казках, паводле сюжэта, чалавек можа пражыць з жонкай усё жыццё і толькі неяк выпадкова даведацца, што яна на самай справе ліса, значыць, унутры сябе звер, мае жывёльную душу. У Еўроне ўсё ж найбольш вядомыя ваўкалакі. Прычым сустракаліся яны намнога часцей, чым, напрыклад, вупары (па-руску “вампнры”). Тыя паходзяць з даволі лакальнага рэгіёна з Трансільваніі (Румынія), a ваўкалакі распаўсюджапы па ўсёй Еўропе: ад Францыі да Беларусі. Упершыню гэта з’ява апісана “бацькам гісторыі” выдатнейшым грэчаскім гісторыкам Герадотам у V ст. да н. э. Ён па Дняпры даплыў да тэрыторьп цяперашняй Беларусі і пачуў тут пра мясцовы таямнічы народ неўраў нашых продкаў. Раз у год неўры ператвараліся ў ваўкоў. Ясна, што іх татэмам быў воўк і штогод яны адзначалі свята, яму прысвечанае, калі апраналіся ў воўчыя шкуры, уяўляючы сябе ваўкамі. Неўры, УСЯСЛАЎ ЧАРАДЗЕЙ, ваўчыцы-карміцелькі РОМУЛА і РЭМА, а таксама цара КІРА рэшткі нейкай надзвычай старажытнай і дзіўнай з’явы. Магчыма, вешчуны-магі дапатоннай цывілізацыі ўмелі змяняць сваю малекулярную структуру і сапраўды псратвараліся ў жывёл. Ёсць, праўда, даволі празаічнае тлумачэнне: нараджэнне дзяцей з атавістычнымі прыкметамі воўчай поўсцю, хвастом, пасткай магло нарадзіць сюжэт пра ваўкалакаў. I ўсё ж феномен, бясспрэчна, больш складаны. 3 ваўкалацтвам звязана псіхічная хвароба лікантропія, калі чалавек час ад часу адчувае сябе жывёлай. Прыступ страшны, ён праяўляецца не толькі псіхічна, але і фізічна: выцягваецца твар, пачынаюць хутка расці пазногці, б’е ліхаманка, з’яўляецца прага напіцца крыві. Паказальна, што хворыя пакутуюць на прыступы заўсёды падчас поўні. Дарэчы, ваўкі і сабакі вельмі не любяць поўні, выюць на яе. У XVI ст. у Францыі была нават эпідэмія лікантропіі, выкліканая атручваннем спарыннёй, у якой потым знайшлі моцны наркотык. Пярэваратні героі агромністай колькасці фальклорных і літаратурных твораў. Чарадзейныя народпыя казкі напоўнены вобразамі пярэваратняў. Асабліва шырока ў розных народаў былі распаўсюджаны сюжэты пра нявестаў ці жаніхоў у вобразах лягушак, лебедзяў, лісаў, мядзведзяў, змеяў і інш. Даволі часты гэты матыў і ў літаратурных казках. напрыклад, “Каліфбусел” Карла Гаўфа (XIX ст.), “12 лебедзяў” Ганса Хрысціяна Андэрсена (XIX ст.). Кніга “Метамарфозы” старажытнарымскага паэта Авідзія Назона (I ст. да н. э. -1 ст. н. э.) гэта больш за 200 сюжэтаў, што распавядаюць пра шматлікія ператварэнні людзей у жывёлы, птушкі, дрэвы і кветкі. Беларускія і ўкраінскія былічкі літаральна напоўнены матывамі пра магчымасць вядзьмарак пераўвасабляцца ў розных жывёл. Той жа сюжэт трапіў і ў літаратуру. Адзін з найбольш распаўсюджаных яго варыянтаў у Еўропе наступны: ведзьма-пярэварацень, атрымаўшы ў выглядзе звера рану ад паляўнічага, аказваецца жонкай з такой жа ранай гаспадара маёнтка. Здольнасці ведзьмакоў ў казках часта азначаюць не што іншае, як уменне разумсць мову птушак і звяроў і нератварацца ў іх. Напрыклад, у беларускай казцы вядзьмак перакідваецца ў ваўка, шчупака, пеўня, а яго вучань у каня, ярша, ястраба. Феномен пярэваратняў ляжыць у аснове, як ні парадаксальна, вельмі важнай культурнай з’явы параўнанняў у фальклоры і літаратуры. Троп фарміруецца проста: спачатку “чалавек-птушка” (мог быць чалавекам, a мог і птушкай), пасля “чалавек як птушка”. Раней набор татэмаў быў шырокі розныя жывёлы ды птушкі. Адсюль у народнай творчасці: “хлопец як сокал”, “дзяўчына лебедзь белая”. У “Слове аб палку Ігаравым” Усевалад параўноўваецца з турам, Ігар з гарнастаем, ваўком, сокалам, Яраслаўна — з зязюляй. Адпа з самых вядомых рускіх казак (дарэчы, надзвычай старажытная) “Царэўна-лягушка”. Падобныя да яе ў Кітаі “Дзяўчына-паўлін”, “Лягушка-імператар” (днём рэптылія, ноччу юнак). Ёсць блізкія сюжэтна і ў многіх іншых народаў. Бясспрэчна, маглі ўтварацца параўнанні і паводле іншага прынцыпу, але найбольш старажытныя паходзяць ад татэмізму. 6. Рэінкарнацыя. Адна з трактовак бессмяротнасці чалавека рэінкарнацыя: перасяленне душы з цела ў цела. Паняцце рэінкарнацыі характэрна не толькі для міфалогіі, але і для рэлігіі, філасофіі. У некаторых сусветных рэлігіях