След, вечна жывы
Творы. Успаміны. Прысвячэнні. Даследаванні
Сяргей Палуян
Выдавец: Кнігазбор
Памер: 336с.
Мінск 2018
Доўгія вякі чувацкі народ жыў без кнігі ў сваёй роднай мове. Першыя кніжкі чувацкія пачалі друкаваць праваслаўныя місіянеры. Разам з тым яны закладалі і чувацкія школы. Тады толькі з народу сталі выбівацца больш здольныя людзі. Але не пакінулі яны яго, як гэта ў нас робіцца. He, яны засталіся на месцы і пачалі працаваць над адраджэннем свайго народу.
Шмат чаго ім трэба было зрабіць, шмат чаго яны і зрабілі. Перш за ўсё трэба было даць кніжак народу, каб меў чалавек што чытаць, пасля сканчэння школы, у сваёй роднай мове чувацкай. I вось маладыя працаўнікі злучаюцца ў розныя хэўры, закладаюць выдаўніцтва. Наперш выдаюць календары і шмат кніжак аб сельскай гаспадарцы. Першы каляндар выйшаўу 1901 гаду і з таго часу выходзіць штогод. У 1908 гаду былі выданы нават цэлых два календары — адзін у Казані, другі ў Сімбірску. У часы свабоды, у 1905 гаду, выдавалі для народу кніжкі аб розных палітычных пытаннях, аб гасударственным устройстве, якое яно ёсць і якое мусіць быць, аб лепшай долі для народу. Было шмат выдана такіх кніжак, як напісаных самімі чувашамі, так і перакладных.
Роднае слова шырылася ў чувацкім народзе. З’явілася патрэба ў выданні якойсь газеты, каторая б ішла ў чувацкую вёску, давала б ёй ведамасці аб жыцці народным, паказывала народу новыя пуціны да яго агульнага дабрабыту. I вось зарадзілася першая газета ў чувацкай мове «Хыпар» («хыпар» — гэта, па-нашаму, газета) у першых месяцах 1906 года'. Кіравалі ёю спачатку духоўныя людзі, але самі чытацелі прымусілі іх перадаць яе ў рукі народнай інтэлігенцыі, каторай бліжэй да сэрца стаяць народный справы. У акцябры таго ж 1906 года рэдакцыя «Хыпара» перайшла да хэўры шчырых народалюбцаў, і выходзіла яна аж да 1907 года, здабыўшы сабе вялікі круг чытацеляў-прыхільнікаў. Але не доўгае было яе жыццё — 3 юня 1907 года яна была закрыта. I да гэтага часу не мелі чувашы газеты ў сваёй мове, толькі апошні час прынёс нам чутку, што «Хыпар» зноў будзе выходзіць. Відаць, не могуць ужо чувашы абысціся без сваёй уласнай газеты.
Шмат цікавага дае нам гісторыя чувацкага адраджэння. Маленькі народ без ніякай культуры, без гісторыі, век маўчаў-
шы, так шчыра бярэцца за вырабленне ўласнага нацыянальнага жыцця. Што ж тады рабіць нам, беларусам, вялікаму 10-мільённаму народу? Ці не мусіць быць наша справа ў інога разоў лепей пастаўленай? Так, мусіць, а мо калі і будзе... А пакуль што мы такі добра ўмеем спаць, ды час ад часу спрасоння паглядаць на здабыткі суседзяў.
ЯКУЦКІ НАЦЫЯНАЛЬНЫ РУХ
На самай паўночнай часціне Сібіры ў Якуцкай вобласці на трох з палавінай мільёнах квадратовых вёрст жыве невялікі народ —якуты. He многа іх — усяго чацвёртая частка мільёна; а на снегавых пустынях Сібіры яны патрапілі вытварыць сваё асобнае культурнае нацыянальнае жыццё. Яшчэ за колішнія часы якуты пад націскам другіх народаў мусілі выселіцца з ваколіц рэк Сырдар’і і Амудар’і і ўсё далей і далей пасоўвацца на поўнач. Але жыццёвая сіла гэнага народу так вяліка, што яны не згінулі ў новых варунках, а прыстасаваліся да іх. 1 не толькі самі, а прыстасавалі нават і каня, і рагатую худобу. Уплыву чужой культуры яны не баяцца, бо не толькі самі не абрушчаюцца, а нават аб’якучываюць папаўшых у іх край рускіх і другія плямёны. Таксама не баяццаяны і эканамічнагаўціску, босамі выціскаюць чужаземных гандляроў і забіраюць гандаль у свае рукі. Апроч таго, якуты — народ надта здольны да розных навук. I праўда, у 1905 гаду якуты бойка ўзяліся за культурную работу ў сваім краі, але змяніліся часы і прымусілі пакінуць пачатую справу.
У 1905 гаду якуцкая інтэлігенцыя — вучыцелі, фельчары, пісары канцылярскія — заклала «Якуцкую Суполку» пад надта галосным лозунгам: «Якуцкі край для якутаў». Разам з тым суполка вымагала земскага самаўпраўлення для іх краю, мясцовага суда, асобных дэпутатаў у Гас. Думе, зямельнай рэформы і інш. Глаўны камітэт «Якуцкай Суполкі» выдаў адозву аб гэтым. Камітэт цяпер закрылі.
Але гэтая справа не прайшла без следу для якутаў. Суд над глаўным камітэтам шмат памог сяўбе новых думак аб народным вызваленні ў якуцкім народзе.
Але гэтага баяліся якуцкія багатыры — таёны2. Разам з начальствам яны рупіліся аб тым, каб задушыць у самым пачатку пачынаючыйся pyx. I яны робяць сваю работу.
У 1905 гаду ў Якуцку заклалася «Таварыства Распаўсюджання граматнасці», каторае адкрыла шмат пачатковых школ у якуцкай мове, вырабіла праектякуцкай нацыянальнай вучыцельскай семінарыі. Але таварыства закрылі, і таксама яго школы. 3 вясны 1907 года якуты клапоцяцца аб адкрыцці другога прасветнага таварыства «Сырдан». У канцы 1906 года якуты залажылі ў гор. Якуцку свой клуб, у каторым чыталі лекцыі ў якуцкай мове, але і клуб быў закрыт.
Зімой 1906-1907 года ў Якуцку адбыліся тры якуцкія тэатры; мясцовыя жыцелі і нават насяленне далёкіх якуцкіх вёсак (улусау) зацікавіліся сваім тэатрам, і будынак, гдзе ён адбываўся, усе разы быў поўным-повен. Толькі і тэатр больш не разрашаюць.
Колькі гадоў якуцкая інтэлігентная маладзёж выдавала ў Якуцку рукапісны журнал «Саха кулугун сасана» (па-нашаму — «Гутаркі якуцкага клуба»), Журнал гэты чытаўся надта ахвотна ўсімі якутамі. Тады, з вялікай працай сабраўшы грошы і супрацоўнікаў, з падмогай расейскіх палітычных сасланцоў пачалі выдаваць сумесны часопіс у якуцкай і расейскай мовах — «Якутскій Край». Газету закрылі. Пачалі выдаваць такую самую «Якутскую Мысль», але і яна ледзьве дыхае. А якуты працуюць не пакладаючы рук і смела з надзеяй чакаюць лепшых часоў. I яны дачакаюцца іх, бо іхні народ ва ўсёй сваёй грамадзе трымае думку аб нацыянальным адраджэнні.
АБ БЕЛАРУСКІМ НАЦЫЯНАЛЬНЫМ АДРАДЖЭННІ
Вось скончыліся ўжо тры гады, як нарадзілася беларуская газета. Тры гады друкаванае беларускае слова нясе ва ўсе куты нашае старонкі думкі аб адраджэнні забытага ўсімі народу, паказвае беларусу, што ён такі самы чалавек і грамадзянін свайго краю, як усе іншыя, што мова яго і ўсё нацыянальнае багацце мае вялікую цану, дый беларускі народ, пакрыўджаны гісторыяй і людзьмі, павінен заняць пачэснае месцаў сям’і братніх нацый. Газета асвятляе шэрае жыццё мужыка-хлебароба, і ў гэтай pa-
боце ёй памагаюць самі беларускія сяляне: усё болей павялічваецца грамада супрацоўнікаў і карэспандэнтаў газеты, і таму ў ёй, як у люстры, бачым жыццё краю.
Але не само друкаванае слова, не сама газета робіць адраджэнне 8-мільённага народу, бо ёй гэта і не пад сілу: яна толькі кіруе яго, яна раздзьмухівае тыя іскры нацыянальнай сведамасці, што бліснулі ў часе завірухі, каторая ад краю да краю ўскалыхнула ўсё Расейскае гасударства1.
Праўда, яшчэ перад гэтай завірухай бачым (бадай, праз цэлы XIX век) пробы збудзіць беларусаў: адзін за адным з’яўляліся беларускія песняры-паэты, каторыя сваімі вершамі і песнямі кідалі зярняты любві да бацькаўшчыны, да ўсяго, што сваё роднае. Але ў той век цемнаты і паняверкі народу беларускага (яшчэ за паншчыну) гэтыя зярняты не даходзілі да нашай вёскі, а калі і даходзілі. то падалі на неўраджайную глебу і не ўсходзілі. Мы не будзем пералічваць першых твораў у беларускай мове, каторыя з’яўляліся ў прошлым сталецці: яны паказаны ў бібліяграфіі. Скажам толькі, што найшчаслівейшымі з-паміж паэтаў таго часу былі Багушэвіч (Мацей Бурачок) і Янка Лучына (Неслухоўскі): іх творы друкаваліся ў 90-х гадах XIX в. і пайшлі глыбока ў народ, але і то толькі тады, як у Беларусі з’явіліся нацыянальныя арганізацыі2.
Гэтыя арганізацыі нарадзіліся на мяжы XIX і XX сталеццяў — спачатку ў Мінску, Вільні і іншых гарадах нашага краю, пазней у Пецярбургу, Рызе. Невялікія грамадкі школьнай моладзі, студэнтаў дый сталых людзей пачалі дружна шырыць між беларусамі свет навукі ў іх роднай мове. Але пры тадышніх варунках жыцця чыста культурная праца гэтых арганізацый мела вельмі многа перашкод, і таварыствы пашырэння прасветы не шмат здалелі зрабіць.
Адной з прычын упадку першых культурна-нацыянальных беларускіх арганізацый было і тое, што рэвалюцыйная завіруха захапілаўсю нашу моладзь. Усе інтэлігентныя сілы краю заняліся адной толькі палітыкай. Тады залажыліся першыя беларускія палітычныя арганізацыі — партыі3.
Аб тым, што рабілася ў Расейскіх губернях і па вялікшых гарадах, беларускі мужык чуўтолькі няясныя весткі. He разуме-
ючы добра, чаму і адкуль пайшла тамака завіруха, наш селянін пачаў разглядацца навокал, пачаў думаць аб сваім жыцці і долі сваёй, аб прычынах усяго злога, аб сваім палажэнні меж іншымі станамі і народамі. Гэтыя думкі, каторыя разбіраліся і ў друкаваным, і ў жывым беларускім слове, давялі нашага хлебароба да пазнання таго, што ён такі ж чалавек, як усе, дый у такім прыпадку і ўсё яго роднае, як мова, думкі, песні, звычаі і т. д., не горшыя за чужаземныя. Раз пазнаўшы гэта, беларус падняў свой голас, дамагаючыся сабе грамадзянскіх правоў, жадаючы шацунку для сваёй мовы і дапушчэння роднага слова ў школу. Да гэтага жадання прылучылася вялікая часць народней інтэлігенцыі — вучыцялёў народных.
Тады — у 1906 гаду — адкрылася першая выдаўніцкая суполка «Загляне сонца і ў наша ваконца»4 ў Пецярбургу; яна надрукавала першыя кніжкі да навукі па-беларуску (лемантар, першае чытанне5 і іншыя), а таксама пачала выдаваць творы песняроў нашых даўнейшых і новых. У канцы 1906 годаў Вільні выйшла ў свет і першая беларуская газета «Наша Доля»: народ жадаў, каб яму асвятлялі ўсё тое новае жыццё, каторага ён не разумеў, і таму газета адразу знайшла многа тысяч чытацеляў між сялянамі. Але «Наша Доля» пажыла нядоўга. Яшчэ перад смерцю яе ў Вільні адкрылася новая беларуская газета «Наша Ніва», каторая на першым месцы паставіла культурна-нацыянальную работу, якую вядзе і цяпер.
Праз тры гады жыцця беларуская газета паспела ўсё ж такі зрабіць нямала. «Наша Ніва» выклікала грамаду супрацоўнікаў-сялян і гэтак зрабілася народным дзелам — народнай уласнасцю. На яе клік пааткрываліся новыя беларускія культурна-нацыянальныя арганізацыі — суполкі «Мінчук»6, «Наша Хата»7 і т. п., ды ўсе яны шчыра працуюць, каб узбагаціць родную літаратуру і даць беларусам можнасць вучыцца з кніжак, пісаных мовай бацькоў іх. Пры «Нашай Ніве» ўзрасла і расце чарада нашых песняроў-паэтаў і пісацеляў, каторыя выйшлі з курнай мужыцкай хаты і ў пекным слове малююць душу нашага народу, малююць яго жыццё, яго долю-нядолю, яго звычаі, думкі, жаданні.
КНІГІ ОНЛАЙН
