След, вечна жывы
Творы. Успаміны. Прысвячэнні. Даследаванні
Сяргей Палуян
Выдавец: Кнігазбор
Памер: 336с.
Мінск 2018
КУЛЬТУРНАЕ ЗНАЧЭННЕ МАЛЫХ НАЦЫЙ
Навука і культура XIX века ідзе ў старану сільнага і вялікага. Вялікі промысел, вялікі гандаль, вялікая палітыка кіруюць сучасным жыццём народаў. Усюды сілы злучаюцца ў вялікія арганізацыі і выціскаюць аддзельныя асобы, адкідаюць іхнюю здольнасць, розум, сілы. Кірунак гэты відаць і ў жыцці гасударственным, не толькі ў нутраным гасударственным жыцці і не толькі ў пытаннях унутранага кірунку, але і ў стасунку нацыі да нацыі.
Сучаснаму чалавеку, належнаму да гасударственнай нацыі, гасударства здаецца быць цесным, пакуль яно не раскінулася па ўсім свеце, пакуль яно не мае можнасці ўсюды, на кожным месцы, выказаць сваю ўласць.
Такі кірунак мыслі, атуманены ідэяй вялічыя і сілы. не пакідае месца маленькім народам і маленькім гасударствам, усё залежнае, малое здаецца ёй нікчэмным, ня вартым жыцця.
«Хвалі гісторыі, не жалеючы, змываюць вас, малыя народы і гасударствы, ваш час прайшоў, — кажуць ім, — вы павінны, незалежна ад таго, падабаецца вам гэта ці не, зрабіцца аферай вялікіх нацый. Нашто класці пальцы ў спіцы гістарычнага каляса? Ці ж не дурніна памыкацца затрымаць рух, каторы безупынна кіруецца да азначанай мэты?»
Мы не будзем казаць аб памылковасці такога светагляду, толькі звернем увагу, што ён рысуе вельмі непрыдатны малюнак будучыні. Пры такім кірунку мыслі будзе больш і больш ахватваць людзей ідэя ўласці, штораз ясней будзе выступаць нацыянальны эгаізм (спогад толькі сваім), пытанні ўнутранага развіцця будуць усё больш і больш уступаць інтарэсам пануючай нацыі, культура панізіцца, звычаі агрубеюць, справядлівасці будзе пагражаць упадак дзеля пахопу мерыць другой меркай, у залежнасці, ці гэта будзе адносіцца да нас, ці дадругіх. Рызыка з прычыны такога светагляду — губяцца з-прад вачэй сваіх як асобныя людзі, так і нацыі, дзеля таго, што як народ, так і асобны чалавек — кожны падвышае сябе, а другіх лічыць прыгаворанымі на згубу.
Хто разумее велічыню гэтага небеспячэнства. пагражаючага здабычам культуры, той будзе вітаць усё, што падтрымвае змаганне за культурную самабытнасць кожнай нацыі. Бо тут зма-
ганне за ўласць адступае на другі план, даючы месца спакойным доследам над жыццём, тут узрастае ўсё тое, што злучае народы, а не размывае іх, тут згладжваюцца проціўканечнасці, падтрымліваюцца і развіваюцца агульналюдскія пытанні.
Ведама, каб служыцьусяму чалавецтву, малыя народы павінны стацца культурнымі, а гэта нялёгкая і немалая работа. Туттрэба шмат палажыць здольнасцей і працы дзеячам малых нацый, каб узгадаваць культурнае пакаленне, каторае б магло поўнай жменяй класці культурныя дабычы ў агульналюдскую скарбніцу. Але ў імя поступу культуры, у імя развітку агульналюдскіх ідэй трэба ім дазволіць працаваць над развіццём сваей культуры, помнячы, што малыя нацыі многа зрабілі для чалавецтва, многа яму далі. Ці ж можна праслядзіць гісторыю мінуўшага сталецця, не згадаўшы Швейцарыю? Галандыя зыскала славу трывалай працы, была вучыцелькай другіх народаў не толькі ў хлебаробстве і каланізацыі, але ў навуцы і штуцы яна ішла разам з усімі, але сваей дарогай. Тое ж самае можна сказаць аб Бельгіі, каторая не толькі ў прамышленнасці, але і шмат у чым іншым займае першае месца. А Швецыя, Данія, Фінляндыя і шмат іншых!..
Вялікая вучыцелька народаў Англія дае сваім калоніям самаўпраўленне, а часта-густа і незалежнасць гасударственную. Такім парадкам паўсталі так званыя калоніі: у Амерыцы Канада, Злучаныя Штаты, у Аўстраліі Новая Зеландыя і інш.
Краі гэтыя, маючы самаўпраўленне і вольнасць палітычную, карыстаюць яшчэ з той выгады, што Англія прызнала ім вольнасць гандлю з сабой. Цяпер калоніі гэтыя дабравольна бяруць на сябе кошты будоўлі ваенных караблёў для Англіі (Аўстралія і Канада) або даюць на абарону дабравольны падатак (Новая Зеландыя). Меней ці болей незалежныя гасударствы, будуючыя ваенныя караблі для Англіі, тым самым паказваюць, што не хочуць адрывацца ад хаўрусу з ёй. 3 Англіяй ім добра, бо могуць свабодна развівацца, а на выпадак крыўды са стараны непрыяцеляў за іх заступаецца Англія.
Гэтыя пастанаўленні англійскіх калоній у будучыя часы мець будуць немалое значэнне, бо з іх відаць, што Англія зразумела культурнае і гасударственнае значэнне малых нацый, а ў англійскім грамадстве ўзрастае новы кірунак мыслі.
ЛІСТЫ 3 УКРАІНЫ
V
Як ведама ўсім, хто чытае аб засяданнях Гасударственнай Думы, правіцельства падняло праект, каб ад Польшчы аддзяліць тую яе часць, так звавную Холмшчыну, дзе жывуць украінцы. Гэта мае быць дзеля таго, каб бараніць украінцаў ад палякаў. Вось што думаюць аб гэтым праекце самі ўкраінцы, каторым абяцуюць вялікую карысць ад такога закона.
Украінская штодзённая газета «Рада» гэтак піша ў № 118:
«Глаўная мэта закона — памаленьку з’яднаць Холмшчыну з цэнтральнай Расеяй і не даць ёй апалячыцца; дзеля гэтага закон жадае, каб у Холмшчыне было забаронена ўжываць “местных языков”. Найбольш паўстае новы закон проці палякаў: для іх ён заводзіць шмат усялякіх забарон і агранічэнняў».
«Праўда, усё гэтамае рабіццадзеля карысці холмскіхукраінцаў, “кабяны неспольшчыліся”. Гэтагаастатнягаі мы, украінцы. жадаем не менш за тых, хто закон той напісаў; але ўсё ж такі не можам прыстаць і не выказаць з шчырага сэрца сваей хулы на ўсе гэныя забароны. Ці холмскія ўкраінцы, каторымі апякуецца казённы праект закона. прасілі каго-небудзь заводзіць тыя забароны? Ясна ўсім, што не; за іх паклапаціўся ўладыка Яўлогій, і паклапаціўся так, што адно толькі шкоду можа зрабіць справе. Мы добра ведаем, што затрымаць апалячанне можна не ўціскам. а нечым іншым; забароны толькі падтрымаюць палякаў. Калі закон зацвердзяць і мову польскую ў Холмшчыне забароняць ужываць, то з гэтага апалячаныя халмшчане зразумеюць толькі, быццам польскай мовы трэба трымацца таксама, як трэба было трымацца уніі і касцёла, калі “ўпорствуюшчых” уніятаў гвалтам заганялі ў праваслаўную царкву. Холмскія ўкраінцы самі патрапілі б ваяваць з апалячаннем краю, але толькі за нешта сваё, роднае, блізкае, — за сваю мову ці іншыя нацыянальныя патрэбы. Цяпер жа ім кажуць ваяваць не за сваю, а за расейскую мову, ды яшчэ пры гэтым хочуць абрусіць іх прымусам. Дык ясна, што ў такім змаганні ў іх не знойдзецца тае сілы, якую немаведама адкуль бярэ чалавек, баронячы сваю ўласнасць».
«Украінцы ў Холмшчыне толькі тады перамогуць апалячанне, калі ў іх будзе моцная сведамасць сваей нацыянальнай асобасці і калі ім развяжуць іх уласны язык; цяпер гэтаму перашкаджае абрусенне».
У канцы «Рада» кажа:
«Увесь час мы стаялі за аддзяленне Холмшчыны ад Польшчы; увесь час даводзілі, што няшчасная холмская зямля сваімі мучэннямі заслужыла ўжо на тое, каб жыць супольна з усей украінскай зямлёю. Але такое аддзяленне, якога хочуць чыноўнікі, можа выклікаць у нас толькі цяжкае, горкае чуццё. Нам робіць боль, што гэтак прынізілі і затапталі ў гразь нашу вялікую і добрую думку...»
VI
На ўкраінскую зямлю, у самае яе сэрца—Кіеў прыехала кампанія маладзёжы з Пецярбурга разам з прафесарам Пагодзіным’, аб сімпатычных поглядах каторага на адраджэнне ўкраінцаў і беларусаў ужо даводзілася чытаць у «Нашай Ніве». Гэтая кампанія студэнтаў і курсістак мае мэту знаёміцца з жыццём розных славянскіх народаў на іхняй зямлі.
Калі яны прыехалі ў Кіеў, іх вельмі шчыра прынялі тутэйшыя ўкраінцы, паказвалі свой горад, а вечарам 3-га юня паклікалі на вячэру ў украінскім клубе. Тутака сабралася больш 70 людзей, між імі вядомыя працаўнікі на ніве ўкраінскага адраджэння — праф. Грушэўскі2, праф. Перац3, кампазітар Лысенка4, жонка і радня слаўнага Драгаманава5, украінскія дэпутаты 1-е Думы, рэдактар і супрацоўнікі «Рады» і іншых газет і прадставіцелі расійскага, польскага і беларускага грамадзянства.
Гасцей прывітаў гарачым словам Лысенка, кажучы, што гэтыя першыя крокі да збліжэння народаў і пазнання адзін аднаго маюць вялікую вагу. Старшыня ўкраінскага клуба назваў прыехаўшых студэнтаў першымі ластаўкамі. Шчыра вітаў моладзь і праф. Грушэўскі, каторага выбралі за прадсядацеля сабрання.
Праф. Пагодзін казаў, як ён глядзіць на ўкраінскую справу. Жывую сілу адраджэння народу, гаварыў ён, нельга стрымаць сілай абрусення; цяпер настаў час, каб народы, забыўшы свае
крыўды, падалі адзін аднаму рукі. 1905 і 1906 гады на першы чарод высунулі нацыянальную справу, і яна пры свабодным развіцці мусіць збліжаць народы.
Праф. Перац апавядаў, як на яго вачах украінскае адраджэнне ўсё барзджэй ідзе ўпярод. Калі ён сам прыехаў у Кіеў на прафесара ўніверсітэта, то спаткаў малую жменьку людзей, каторыя, нягледзячы на тагдышні ўціск, думалі аб патрэбах народу і працавалі для яго. А вось цяпер гэтакіх працаўнікоў ужо цэлая грамада. Украінская газета шырыцца ў народзе, і кожны яе нумар чытае некалькі людзей.
Ад прыехаўшай моладзі гаварыла студэнтка-сібірачка. Яна выказвала, якую вялікую заслугу мае ўкраінская кабета, памагаючы захаваць у народзе родную мову. Гэта ж маці ад калыскі прывучае дзіця шчабятаць у роднай мове і любіць свой народ.
Прадстаўнік славянскага студэнцкага кружка казаў аб вялікай розніцы між двума з’ездамі, што былі ў тым летку ў Празе. На адным — з’ездзе студэнтаў — не дзялілі славянаў на лепшых і горшых, не забыліся ні аб адным славянскім народзе; былі там першы раз сярод славянскай сям’і і беларусы, і з’езд моладзі прызнаў права на жыццё для кожнага народу. А другі з’езд, што быў зараз за першым, — з’езд славянафілаў — выняў украінцаў і беларусаў з сям’і славянаў. Але маладзёж верыць, што справядлівасць возьме ropy, і хоча быць той ластаўкай, да якой яе прыраўнавалі.
Тое ж гаварыў і ўкраінец Сташэнка, прыпамінаючы, як на з’ездзе старых славянафілаў у Празе пілі дарагое віно і адбіралі правы ад цэлых народаў. Толькі на з’ездзе студэнтаў чутны былі шчырыя і смелыя думкі аб справядлівасці.
Ад беларусаў у роднай мове вітаў гасцей з поўдня і поўначы супрацоўнік «Нашае Нівы». Апавядаў, як цяжка беларусам здабываць правы для бацькоўскай мовы, якая яна была дагэтуль пагарджаная, як вялася і вядзецца абрусіцельская і польская палітыка, чым быў і ёсць беларус. Прабудзіўся беларус у часе «вясны народаў», але што ён мог зрабіць за свае крыўды, за здзек над ім? Адно толькі адкрыў сваё набалеўшае сэрца, жаль выліў у песні, пакрытай слязамі і потам крывавым... Беларус астаўся бедным, беззямельным, без права навучання ў роднай
КНІГІ ОНЛАЙН
