След, вечна жывы
Творы. Успаміны. Прысвячэнні. Даследаванні
Сяргей Палуян
Выдавец: Кнігазбор
Памер: 336с.
Мінск 2018
Колькі гадоў таму назад удалося ў Міншчыне і Віленшчыне (у Пятроўшчыне, Радашковічах і Кальсбергу) паставіць беларускі тэатр з сялян і народнай інтэлігенцыі. Цяперака са ўсіх старон звяртаюцца да рэдакцыі «Нашай Нівы», просячы прыслаць беларускія тэатральныя п’есы. Рэдакцыя мае 5 беларускіх камедый. Але не друкуе, бо не мае на гэта грошы. Дзеля таго клічам усіх, каму ляжыць па сэрцу справа беларускага народнагатэатра, памагчы выдаць тэатральныя п’есы. Хто толькі мага, няхай прысылае грошы ў рэдакцыю на гэту святую справу, a мы тады скоранька іх выдама, і па ўсёй Беларусі будзе народны тэатр у роднай нашай беларускай мове2.
* * *
Kiev. 13 лютага тут адбылася вечарынка, устроеная студэнтамі палітэхнікі Паўночна-заходняга зямлячаства. Сабралася вельмі многа народу, больш за ўсё вучашчайся моладзі. Паміж іншымі нумарамі праграмы вечарынкі студэнт Мікола Бако пекна сказаў па-беларуску паэму «Тарас на Парнасе», каторая вызвала агульную вясёласць. Выступаўшы з дэкламацыяй студэнт адзеты быў у беларускую світку, лапці і меў люльку ў зубах. Усе былі здаволены вачарынкай, было нямала вясёласці і смеху3.
* * *
Яраслаў на Волзе, Максіму Б-вічу: Вашы вершы, тлумачаныя з Гейнэ, чытацелі «Нашае Нівы» будуцьтолькі вітаць. Гейнэ найвялікшы пясняр людскі, і перакладаць яго на беларускую мову — нават заслуга!4
ГІСТОРЫЯ ЛІТАРАТУРЫ. КРЫТЫКА
КАЛІ ДРУКАВАЛАСЯ ПЕРШАЯ БЕЛАРУСКАЯ БІБЛІЯ?
Першай друкаванай кнігай была Біблія Гутэнберга'; гэты ж самы Гутэнберг першы і выдумаў друк, а да яго кнігі былі пісаныя рукой. Выдрукаваў ён гэту першую кнігу ў 1455 гаду ў горадзе Нюрэнбергу.
У беларускай мове пачалі друкавацца кнігі ўжо на 28 гаду пасля Гутэнбергавай Бібліі, спярша глаголіцай, а праз 10 гадоў і славянскімі літарамі (кірыліцай).
У Заходняй (Белай) Русі асвета, як на тыя часы, стаяла вельмі высока; патрэба друкаванага слова была так вялікай, што заходнярускія лепшыя людзі, каб здаволіць духовыя патрэбы свайго краю, залажылі друкарню. Першая беларуская друкарня была заложана ў Кракаве. I ў 1483 гаду выйшла з гэтай друкарні першая беларуская кніга «Трыодь Цветная», а ў 1491 гаду друкавалася ў Кракаве ўжо другая беларуская кніга «Октоіх»2.
Першая польская друкарня была заложана такжа ў Кракаве ў 1505 гаду, як бачым, праз 22 гады пасля надрукавання першай беларускай кнігі.
3 славянскіх народаў першыя друкавалі Біблію чэхі ў 1488 г.; другая з чарады Біблія беларуская, друкаваная ў 1517 гаду ў Празе; трэцяя Краінская ў 1555 гаду; а чацвёртая польская Біблія друкавалася ў 1561 гаду ў Кракаве; літоўская Біблія друкавалася ў 1590 гаду ў горадзе Кенігсбергу, латышская ў 1587 гаду ў Рызе.
Першая беларуская Біблія ператлумачана была з лацінскай мовы на беларускую Францішкам Скарынай з Полацка3. Францішак Скарына маладым хлопцам прыбыў з Полацка ў Вільню, каб прыдбаць сабе навукі. Праз сваю здольнасць звярнуў увагу людзей багатых, каторыя і заапекаваліся ім; больш за ўсіх цікавіўся Скарынай бургомістр (галава) Віленскі, Якуб Бабіч.
Калі Францішак Скарына скончыў навукі ў Вільні, Бабіч сваім коштам паслаў яго вучыцца вышэйшых навук у Кракаўскую
Акадэмію. У Кракаве Скарына атрымаў ступень доктара медыцыны і штук пекных. Высокія навукі Скарыны і абшырнае веданне звярнулі ўвагу беларускіх вяльмож, каторыя шукалі тады чалавека, знаючага вышэйшыя навукі, каторы б падняўся перакласці Біблію. Скарына згадзіўся на гэтую вялікую працу і праз колькі гадоў даканаў яе. Відаць, тагачасная Кракаўская беларуская друкарня была замалая для друкавання Бібліі, дзеля таго Скарына паехаў друкаваць яе ажно ў чэшскую Прагу, гдзе і пачаў друк у 1517 гаду, а працаваў там да 1520 года. Тым часам у Вільні стараннем таго ж Бабіча заложана была вялікая друкарня. Тады Скарына вярнуўся ў Вільню і тут ужо дакончыў друк Бібліі ў 1525 гаду.
Апроч Бібліі Скарына выдаў колькі другіх яшчэ кніжак: «Канонік», «Псалтыр» і інш.
БЕЛАРУСКАЯ ПАЭЗІЯ
Ў ЯЕ ТЫПОВЫХ ПРАДСТАЎНІКАХ
1. Народная славеснасць і першыя спробы штучнай паэзіі
Адраджэнне любога народу пачынаецца з нараджэння ў яго сваёй уласнай літаратуры. Калі гэта так, то можна сказаць і наадварот: разам з нараджэннем нацыянальнай літаратуры адраджаецца і замёршы дух нейкага народу, бо літаратура з’яўляецца паказчыкам духоўнага жыцця яго. Першымі спробамі стварэння сваёй літаратуры мы можам вызначыць новы перыяд у нацыянальным жыцці.
Такім чынам, зазіраючы ў далёкае мінулае і шукаючы там пачатак, дакладней — першыя сімптомы стварэння беларускай літаратуры, мы не трапім, як гэта магчыма ў другіх народаў, на нейкую грань, што аддзяляе сабою дзве эпохі ў нацыянальным жыцці краю — ненацыянальную і нацыянальную. Убачым мы, што не адразу ў беларусаў з’явіліся хаця б рэзка вызначаныя пачаткі сваёй літаратуры. На працягу доўгага часу гэтыя «пачаткі» цяклі разам з этнаграфічнымі даследаваннямі, змешваліся з імі і толькі нядаўна разышліся ды і цякуць сабе далей як
дзве асобныя самастойныя плыні — навуковая і мастацкая. А да таго амаль цэлае стагоддзе патрыятычнае пачуццё беларускіх піянераў выяўлялася толькі ў цікавасці да этнаграфічнага побыту роднага ім сялянства ды ў збіранні фальклорнага матэрыялу, толькі тады-сяды асвяжалася гэта куча сухіх вынікаў шматгадовай працы баязлівым выказваннем уласнага нацыянальнага духу. Гэтымі нясмелымі выказваннямі і можна вызначыць новую эпоху ў беларускай гісторыі.
Зачаткі беларускага адраджэння заходзяць у далёкае мінулае, амальу канец XVIII стагоддзя, але асаблівыя ўмовы беларускага жыцця не далі магчымасці развіцца тым зачаткам і ў свой час вырасці ў цэлы народны рух. Гэта былі тыя спецыфічныя ўмовы, што зрабілі Беларусь арэнаю польска-рускай канкурэнцыі, уплываў. Пад абаронаю барацьбы інтарэсаў польскай і рускай нацыянальнасці ды праваслаўнай і каталіцкай веры мацнела свядомасць агульнасці ўсяго каталіцкага насельніцтва з польскасцю, а праваслаўнага — з рускасцю.
У моры гэтых нацыянальна-рэлігійных змаганняў ігнаравалі саму беларускую народнасць, і ўсе спробы да нацыянальнага самавызначэння танулі ў гэтым моры як непрыкметная плынь, хоць у некаторай частцы і былі яны параджэннем яго. Бо кожны з зацікаўленых бакоў намагаўся навуковымі даследаваннямі падмацаваць свае прэтэнзіі на Беларусь. Адсюльужо высноўвалася цікавасць да ўсёй беларушчыны, пошукі ў ёй доказаў сваёй манаполіі. А раз ужо выкліканая цікавасць не хацела назаўжды заставацца служкаю ў руках зацікаўленага боку, яна пачынала жыць сама па сабе, незалежна ні ад якіх тэндэнцый. Тады пачыналася бесстаронняе навуковае вывучэнне краю, якое ўрэшце прыводзіла да літаратурных спроб на беларускай мове, гэта значыць да зачаткаў народнага адраджэння.
3 другога боку, на беларускае адраджэнне зрабіла ўплыў палітычнае банкруцтва Рэчы Паспалітай, калі яна перастала ўжо існаваць як цэласны дзяржаўны арганізм1. Разгром дзяржавы разбудзіў у польскім грамадстве патрыятызм, незнаёмы папярэднім пакаленням, разбудзіў цікавасць да сваёй бацькаўшчыны, да свайго народу. Па ўсёй тэрыторыі былой Польшчы распачалася тады энергічная нацыянальна-культурная праца, і адной
з выдатных мясцін яе зрабілася Вільна і наогул уся Беларусь з сваёю спольшчанаю шляхтаю і інтэлігенцыяю. Гэтая інтэлігенцыя тварыла на Беларусі мясцовае (польскае) нацыянальнае жыццё, якое магло толькі спрыяць пераходу ад нацыяналізму польскага да беларускага2.
Трэба адзначыць яшчэ трэці момант, карысны для беларускага адраджэння. а ўласна тое, што тая эпоха, апрача ўваскрашэння польскага нацыяналізму, была азнаменавана яшчэ буйным росквітам рамантызму. А ён прымушаў заглядаць глыбей у народ, у яго духоўны свет, у яго мінулае, прымушаў тварыць красу з гістарычных мясцовых перажыткаў. Зразумела, на Беларусі рамантызм апранаўся ў пышнае дэкаратыўна-каляровае беларускае адзенне, звязваў сябе з беларускімі традыцыямі і гэтым рыхтаваў поле для сапраўднай беларушчыны ці ў свой час — толькі для яе зачаткаў. Такім чынам, гэтыя пералічаныя фактары і выклікалі рух, пасеялі сярод спольшчанай беларускай інтэлігенцыі жывую цікавасць да беларушчыны.
У паветры таго часу насіліся ідэі адбудовы гістарычнай Польшчы. Гэтыя ідэі брадзілі ў кожнай галаве і асабліва распалялі сабою юнацтва. Палітычная атмасфера была напружанай, чакалі толькі сігналу. А тым часам спешна рыхтаваліся, мабілізоўваліся сілы. Было відаць, што без падтрымкі народных мас уся справа была асуджана на загібель. Але спадзяваліся, што масы павядуць за сабою. Там, у самой Кароннай Польшчы, ды яшчэ на Літве глеба для паўстання была ўдзячная. бо ўсё польскае і літоўскае насельніцтва было каталіцкім, ды яшчэ, датаго, прасякнута клерыкалізмам, а выхаванае ў польскіх традыцыях ксяндзоўства паўстанню спачувала шчыра3. Але нешта зусім іншае ўяўляла сабою Беларусь з яе некаталіцкім народам, які адчуваў сябе нацыянальна-агульнарускім (а не ўласнарускім). Гэты народ быў сфінксам для будучых паўстанцаў, і адносіўся ён да панства з зусім зразумелым недаверам і страхам. Таму трэба было падысці да народу, пакласці мосцік мужыцка-панскай згоды. I падыходзілі, не разумеючы карэннай супрацьлегласці інтарэсаў і імкненняў народных з ідэаламі паўстанцаў як на Беларусі, так і ў самой Польшчы. Праўда, сялянства Польшчы магло ўсё ж мець са сваім панствам агульнанацыянальныя пу-
нкты судакранання, агульнанацыянальныя надзеі, што маглі здзейсніцца праз паўстанне. Нічога падобнага на Беларусі не было, бо антаганізм класавы быў тут разам з тым і антаганізмам нацыянальным. А наогул усе антаганізмы трэба было згладзіць перад тварам надыходзячай завірухі, каб не было потым ніякіх неспадзяванак. Згладжвалі, або, лепш сказаць, — намагаліся згладзіць, хаця самі і не адчувалі гэтага свядома.
Глеба для рамантызму была падрыхтаванай і ўдзячнай, a невядомасць свайго становішча падтрымлівала рамантычныя ілюзіі, не давала апускацца рукам. На Беларусі яшчэ больш, чым у іншых правінцыях былой Польшчы. I вось з ідэямі рамантызму і прагрэсу, з ідэямі польскага нацыяналізму пачалі пільней прыглядацца да народнага жыцця.
Беларускі шляхціц шчыра лічыў сябе і свой народ палякамі, беларускую мову лічыў польскаю гаворкаю. Але не той абстрактна польскаю, што існуе недзе каля Варшавы ці Кракава, але канкрэтнаю, жывою польскаю, «тутэйшаю». Таму і зацікавіўшыся народам і народным жыццём наогул — не мог ён цікавіцца сапраўднымі палякамі, бо нічога агульнага, апрача аджыўшых гістарычных перажыткаў, не меў з імі, а прыглядаўся да таго народу, сярод якога ён жыў, з якім быў звязаны жыццёвымі ніцямі, не заўважаючы свайго рэнегацтва. Вырас ён на Беларусі. Бедныя беларускія краявіды прымае ён за родныя, ганарыцца імі, бо яны яго. Беларускае сялянства, яго мова і звычаі блізкія яго сэрцу, бо зжыўся ён з імі, выхаваўся сярод іх. Дарма, што ў сапраўднасці ўсё гэта было такім далёкім ад яго. Гэтага ён не заўважаў, а калі і адчуваў несвядома недзе ў сховах сваёй душы, то пакінутае сваё гэтым яшчэ больш прынаджвала да сябе яго, хто не меў ні свайго народу, ні свайго роднага краю. Ад Беларусі адрокся, а сам у той жа час звязаны з беларушчынай. I мову беларускую чуў ён з дзяцінства. У доўгія зімовыя вечары нянька-беларуска нахілялася над ім і спявала ціхія калыханкі, расказвала цудоўныя фантастычныя казкі. Ціхай меладычнай песняю лілася над яго калыскаю беларуская мова, калыхала яго мары, ружовымі ўспамінамі авейвала дзяцінства. Праўда, большасць спольшчанага панства ганарылася перанятай культурнай польскай моваю, а беларускую лічыла за хамскую,
КНІГІ ОНЛАЙН
