След, вечна жывы
Творы. Успаміны. Прысвячэнні. Даследаванні
Сяргей Палуян
Выдавец: Кнігазбор
Памер: 336с.
Мінск 2018
У канцы мінулага года склаўся ў Вільні гурток пад кіраўніцтвам п. Б-іса5, сталага дзеяча беларускага руху. Да яго далучыўся і п. Рагоўскі6, малады беларускі кампазітар, аўтар музыкі да верша Янука Купалы «А хто там ідзе?», што за кароткі час паспеў набыць вялікую славу ў грамадстве і павінен стаць гімнам бе-
ларускага адраджэння. П. Рагоўскі пачаў арганізоўваць хор, з чым справіўся бліскуча.
Выстава адбылася 12 лютага па такой праграме:
«Па рэвізіі» Крапіўніцкага ў перакладзе на беларускую мову.
6 народных песняў.
Беларускія нацыянальныя танцы.
Яна зацікавіла сабою ўсю Вільню. Усе чыста квіткі былі прададзены загадзя. На вечарыну сабралася беларуская, літоўская, руская і польская публіка. Беларусы прыйшлі ў нацыянальным адзенні, што выклікала сапраўдны фурор.
Вечарына дужа спадабалася і зрабіла вялікае ўражанне, асабліва ж спевы і танцы. Гледачы не давалі адпачыць ані хору, ані танцорам.
Пасля выставы былі танцы для гледачоў, звычайныя агульныя танцы. Але публіка, будучы пад вялікім уражаннем ад беларускіх танцаў, танцавала толькі іх. Уздым настрою быў такі вялікі, што пайшлі ў танец усе — і тыя, што ўмелі. і тыя, што не ўмелі. Нават адзін стары беларускі паэт не ўтрымаўся. Гэта ж ён першы раз у сваім жыцці бачыў прылюднае прызнанне беларушчыны.
Праз нядоўгі час Імператарскае геаграфічнае таварыства7 наладзіла ў Вільні этнаграфічны вечар, на якім, між іншым, было і ўкраінскае аддзяленне з белаю хаткаю і таму падобным. На вечар былі запрошаны і беларусы, якія пабудавалі каплічку ў стылі старых званіц на могілках і паўтарылі сваю першую вячорку, толькі за выключэннем камедыі Крапіўніцкага.
Амаль уся віленская прэса адгукнулася на гэтыя выступленні беларускага ўмельства. Самыя прыхільныя і шчырыя нататкі далі літоўскія часопісы. А польскі «Goniec Wileriski» і рускі «Внленскнй Вестннк» (афіцыёз)8, як гэта звычайна робіцца, узнялі гармідар пра польскую і рускую правінцыйную мовы, пра жаргон і нарэшце пра «інтрыгу», без якой не можа абысціся ніводнае сапраўды рускае або сапраўды польскае выступленне адносна беларуства. Апошні орган нават угледзеў у беларускіх сялянскіх світках польскія панскія кунтушы. Ад «Внленского Вестннка» гэтага можна было чакаць, бо якраз ён аднойчы сказаўтакую недарэчнасць пра «Нашу Ніву»: «Орган, нздаюіцнйся
в нзвестных целях на белорусском н польском языках». Але ён не ўтрымаўся на занятай пазіцыі і пасля этнаграфічнага вечара зусім змяніў тон. Цяпер у беларускім адзенні ён бачыць толькі беларускае адзенне і больш нічога іншага. Перамена поглядаў адразу здаецца надта дзіўнаю, але... «ларчнк просто открывался»: вечар наладжаны Імператарскім геаграфічным таварыствам, і казённая газета не магла западозрыць яго ў сепаратызме або ў польскай інтрызе.
У Пецярбургу таксама адбыліся і беларуская вечарына, і энтнаграфічны вечар, амаль па той самай праграме, што і ў Вільні. Вечарыны яшчэ былі наладжаны ў Гродні, Слуцку і ў іншых гарадах.
Уплыў гэтых вечарын набеларускі нацыянальны рух павінен быць вялікім. Можнаспадзявацца, што тэатральная справа акажа ўздзеянне і на правінцыю, зразумела, у форме аматарскіх гурткоў. Але і яны маюць вялікае значэнне ў суме нацыянальных каштоўнасцей, бо выяўляюць перад правінцыйным насельніцтвам беларускую нацыянальную ідэю. А віленскі гурток ужо пачаў рыхтавацца да новых выступленняў. Рыхтуюццада паказу некаторыя п’есы Ядвігіна Ш. і К. Каганца9, а таксама перапрацоўка ў драму вядомага апавядання Э. Ажэшкі10 «У зімовы вечар».
Выставы — і тыя, што ўжо адбыліся, і будучыя — ужо зрабілі сваю справу: далі выхад нацыянальнаму пачуццю. У Вільні гэта прыкметна асабліва ў жыцці і развіцці беларускага нацыянальнага руху. Вільня цяпер расце ў беларускім разуменні; яна ўжо мае сваю тэатральную трупу, свой хор і «балет», а апошнім часам віленцы ўвіхаюцца каля арганізацыі аркестра. Узнімалася гаворка і пра заснаванне беларускага клуба, але справа гэта далей гаворкі не пайшла. Ды калі б нават справу гэту і здзейсніць, то яшчэ невядома, ці гэта здзяйсненне было б карысным. Мне здаецца, што цяпер клуб адыграў бы хутчэй негатыўную ролю, бо ён склаўся б з элементаў, у сваёй большасці несвядомых. А пры адсутнасці вялікай групы нацыянальна свядомай інтэлігенцыі знацыяналізаваць клубную масу было б нялёгка. I ідэя клуба, як дужа важнай нацыянальнай установы, была б на доўгі час асаромлена ў свядомай беларушчыне.
Гэта ўсё відавочныя вынікі, а ёсць яшчэ невідавочныя.
Роля тэатра ў сучасным беларускім жыцці вялікая. Ніхто, зразумела, яе не параўноўвае з роллю ўкраінскагатэатра. Цяпер ваУкраіне існуюць усялякія надыянальныя інстытуцыі: клубы, «Просвіта», Навуковаетаварыства, ёсць досыць развітая прэса, салідныя выдавецтвы і, што самае галоўнае, — літаратура. Усё гэта разам складае агульную нацыянальную ўкраінскую атмасферу, у якой тэатружо не адыгрывае ролі ўніверсальнай інстытуцыі. Яму адводзіцца свая, вельмі абмежаваная, сфера ўплыву.
Няма чаго і казаць, што культурны ўзровень беларускага жыцця стаіць значна ніжэй за ўкраінскі. Нацыянальная беларуская свядомасцьтолькі пачынае абуджацца, асветная праца вядзецца ў самай пачатковай форме, літаратура толькі яшчэ становіцца на свой сапраўдны шлях, існуе толькі адзін часопіс — сялянскі штотыднёвік «Наша Ніва». Трэба толькі перанесціся ў акружэнне беларускага жыцця, каб упаўне зразумець, які ўплыў на пашырэнне руху аказалі згаданыя вышэй выставы.
Ролю тэатра ў сучасным беларускім жыцці немагчыма параўнаць нават з роллю тэатра ва Украіне ў часы адміністрацыйных забаронаў і прыцясненняў. Усё жУкраінамелатады ўжо вялікую літаратуру, якая абуджала нацыянальную свядомасць у грамадстве; мела за сабою Галіччыну, дзе можна было развіваць і літаратуру, і навуку, арганізоўваць належныя формы нацыянальнага жыцця. Да таго ж з Галіччыны рускім украінцам можна было атрымліваць кніжкі і часопісы на роднай мове, у Галіччыну маглі эмігрыраваць найбольш актыўныя ў нацыянальным разуменні элементы зусёй саборнай Украіны. Дый само ўжо рэха галічанскага ўкраінскага адраджэння здзяйсняла вялікую агітацыйную работу. Беларусам усяго гэтага не ставала. Яны павінны пачынаць зараз рабіць спробы стварэння нацыянальных форм ва ўсіх галінах культурнага жыцця пры найгоршых умовах — у часы пышнага росквіту польскай і рускай нацыянальнай культуры, польскага і рускага нацыяналізму, гэта значыць, у часы моцнай русіфікацыі з усходу і паланізацыі з захаду.
Адсутнасць нацыянальна-гістарычных традыцый і збяднеласць шырокіх народных мае, «волею судеб» вымушаных кідаць родныя вёскі і шукаць сродкаў для жыцця або ў вялікіх здэнацыяналізаваных гарадах, або на чужыне, надзвычай змянша-
юць сілу нацыянальнага самазберажэння. Ды калі, нягледзячы на ўсё гэта, беларускае адраджэнне хутка пашыраецца, то гэта мы павінны аднесці на рахунак глыбока жывучага ў народзе пачуцця самааховы. Г этым пачуццём толькі і можна вытлумачыць тую з’яву, што само голае нацыянальнае пачуццё пры вялікай недастачы культурных сродкаў прыводзіць беларуса да свядомай нацыянальнай ідэалогіі ад звычайнай прыхільнасці да роднай хаты, да роднай вёскі, да роднага краю. Хаця, праўда, можна заўважыць немалы ўплыў на развіццё свядомага беларуства суседніх украінскага і літоўскага адраджэння, але ў дадзеным выпадку гэта не мае значэння.
Важнатое, што нейкім шляхам беларус прыходзіць да нацыянальнай свядомасці, а гэта ўжо прымушае яго прымаць пэўны ўдзел у беларускім жыцці. Аднак цяжка яму выконваць гэты ўнутраны загад, бо на Беларусі яшчэ няма, уласна, нацыянальнага беларускага жыцця. Ёсць групка свядомай інтэлігенцыі ў Вільні і часткова ў Пецярбургу, ёсць свядомыя адзіночкі, параскіданыя па ўсім краі і нават па ўсёй дзяржаве, ёсць, нарэшце, прыхільнікі — паўсвядомая маса, сыры матэрыял, які яшчэ трэба перакаваць на беларусаў. Ды няма яднальнага пачатку, якім можа быць толькі нацыянальная інстытуцыя, даступная ўсяму агулу. Цяпер такою інстытуцыяй становіцца беларускі тэатр. Ён будзе ўсім адначасова — і нацыянальнаю школаю, і асветным таварыствам, і клубам, і, што найгалоўней, імпульсам для развіцця мастацтва наогул і літаратуры ў прыватнасці.
Бо ўмовы развіцця беларускай літаратуры дужа неспрыяльныя. Яна існуе толькі з 1906 года, з таго часу, як нарадзіўся першы беларускі часопіс — «Наша Доля»11, а датаго рабіліся толькі спробы стварыць яе. На чале літаратуры стаяць усе маладыя людзі, якія патрабуюць адпаведных абставін для свайго развіцця. Але чыстатэхнічныя ўмовы не стваралі такіх абставін. Свядомая Беларусь для абмеркавання сваіх патрэб мае толькі адзін аркуш друку на тыдзень, гэта і для палітыкі, і для культуры, і для практычных сельскагаспадарчых звестак12. Пісьменніку даводзіцца сціскацца, звужваць межы сваёй творчасці, прыстасоўвацца да абставін. Ды, апрача памеру, трэба прыстасоўваць і змест, бо газета сялянская. Гэта ўсё ідзе на шкоду беларускай літарату-
ры, тым больш што яна і не выяўляла ані значнай прадукцыі, ані значнай вартасці. Як-небудзь магла яшчэ развівацца паэзія, у той час белетрыстыка з драмаю былі асуджаны на неіснаванне.
3 нараджэннем тэатра адкрываецца шлях у новую сферу творчасці беларускай літаратуры — драматычную. Пры ўмове, што беларускі тэатр — з’ява пастаянная, у гэты бок творчасці мае змогу выліцца стрыманая літаратурная энергія. I кажучы гэта, маем усе падставы спадзявацца на цудоўныя вынікі ад павелічэння разнастайнасці форм беларускага пісьменства. Для гэтага патрэбнатолькі выкананнеўмовы пастаяннагаіснаваннятэатра.
А гэта ўмова павінна быць выканана. Віленскі гурток энергічна працягвае сваю працу. Цяпер ён рупіцца ўладкаваць прадстаўленні на велікодныя святы. Будзе пастаўлена камедыя К. Каганца «Модны шляхцюк» і адна перакладная рэч.
«ПЕРШЫ БЕЛАРУСКІ КАЛЯНДАР “НАШАЕ НІВЫ” НА 1910 ГОД».
Вільня, 1910. Цана 15 кап.
Трыста гадоў назад беларускае жыццё, цяпер зусім замершае, бурліла крыніцаю, кіпела нацыянальная барацьба, рэлігійныя змаганні захоплівалі ўсё грамадства. Было пастаўлена вялікае пытанне: «быць або не быць» беларускаму народу як непадзельнаму арганізму. Гісторыя сказала сваё «не быць», і ён замёр на некалькі вякоў, ды ўрэшце тая ж гістарычная хваля ўзняла яго да жыцця. У 1910 годзе ён спрамогся-такі на свой каляндар, першы каляндар, калі культурныя суседзі яго штогод выдаюць такія календары сотнямі. Нейкая іронія, калі прыгадаеш, што першая друкаваная кніжка любога народу — Біблія ў палякаў з’явілася на 40 гадоў пазней, чым у беларусаў', што першая друкарня, якая была заснавана ў Польшчы, гэта беларуская друкарня ў Кракаве2.
КНІГІ ОНЛАЙН
