След, вечна жывы
Творы. Успаміны. Прысвячэнні. Даследаванні
Сяргей Палуян
Выдавец: Кнігазбор
Памер: 336с.
Мінск 2018
ні на што вышэйшае не прыдатнаю, але «чуйныя сэрцы» і ў яе прастаце і прымітыўнасці адшуквалі прыгажосць. Бачылі гэту прыгажосць і ў казках, і ў прыказках, і ў жартах, і ў легендах, і ў сумных меладычных песнях. Захапляла іх краса, чаравала сваёю арыгінальнасцю, невядомасцю і інтымнай блізкасцю да іх духоўнага свету. I дбайна збіралі яны яе, адцаючы гэтаму доўгія гады захопленай працы, нярэдка яшчэ нават апрацоўвалі і шліфавалі яе, а потым давяралі друку ды пускалі на вольны свет, каб азнаёміць з ёю шырокую публіку.
Гэта шлях найбольш чулага і шчырага патрыятызму. Нарадзіўся і вырас ён з шчырага пачуцця сувязі з народам і абавязку перад ім. Але з іншых яшчэ матываў зараджалася і іншымі людзьмі вялася тая самая праца над пазнаннем беларускага народу. Пра гэта ўжо згадвалася вышэй. Ды, урэшце, трэба яшчэ далучыць сюды эмігрантаў пасля польскага паўстання, што хварэлі на чужыне тугою па родным краі, мучыліся ўспамінамі родных вобразаў. Гэтыя людзі ўнеслі вялікі ўклад у скарбніцу пачатку як сваёю працаю, так і стварэннем атмасферы, адпаведнай духу таго часу.
Вось гэта ўсё ў сваёй суме і дало аснову той навуковай працы над пазнаннем этнаграфічнага боку народнага жыцця, што распачалася ўтыя часы і энергічна працягваеццаажно да нашыхдзён.
А разам з этнаграфічнымі матэрыяламі патроху пачалі заяўляць пра сябе і спробы штучнай літаратуры. Якой вартасці — вядома без лішніх слоў, бо прычыны, што выклікалі яе, нават не давалі надзеі на магчымасць мастацкай творчасці. Была гэта бадай тая самая этнаграфія, якая ў першых сваіх спробах не мела нават этнаграфічнай каштоўнасці. Была гэта прадукцыя несвядомага ў самім сябе патрыятызму — наіўнага дзіцяці наіўнага рамантызму.
Першаю з’явілася, як і на Украіне, пераліцаваная «Энеіда», наследаванне «Энеідзе» Катлярэўскага4. Але гэты першы твор не мог звязаць сябе з жыццём, у выніку гэтага і не захаваўся, a загінуў марна, не пакінуўшы па сабе ніякіх вынікаў, не зрабіўшы ўплыву на далейшую літаратуру. Да нас дайшоў толькі невялічкіўрывакублагім запісе — жаргон заместмовы. Гэта жаргоннасць была, мабыць, адною з прычын, ад якіх загінула для
патомства беларуская «Энеіда», бо не загінуў жа, напрыклад, напісаны пазней, што захаваўся ў шматлікіх спісках аж да нашага часу — «Тарас на Парнасе», хоць схема яго пабудовы куды горшая за схему «Энеіды». Але затое бярэ ён чыстаю народнаю моваю, затое пайшоў ён глыбока ў сялянства, перамагаючы моваю дэкарацыю свайго зместу, не прыстасаванага да сялянскага разумовага гарызонту.
У 1840 годзе выйшла ў Парыжы кніжачка А. Рыпінскага5 «Bialorus. Kilka slow о poezii prostego ludu tej naszej prowincii, o jego muzyce, spiewu, taiicach etc», якую можна лічыць першаю ластаўкаю беларускай вясны. Але ні ў якім разе не больш як ластаўкаю.
Кніжка гэта па сваіх поглядах цалкам польская і не хавае сваёй польскай тэндэнцыі, ды, уласна, у тыя часы не было чаго з тым хавацца, бо большыя і шырэйшыя ў дачыненні да беларушчыны погляды не маглі існаваць тады.
Тэрытарыяльна лічыў сябе аўтар беларусам, па духу ж і па нацыянальных сімпатыях — палякам. Так ён у кніжцы і кажа: «Г эта Русь (гэта значыць Беларусь), пакуль яна ёсць і будзе польскаю, складае неаддзельную частку нашай дарагой бацькаўшчыны... гэты народ збярогся для таго, каб даказаць, што ён сам можа выбіраць сабе пана, а чужых гаспадароў не хоча ведаць». Несумненна, без пана, у дадзеным выпадку Польшчы, не мог уявіць сабе Беларусь Рыпінскі. Польшча — пан, Беларусь — хлоп. Добры пан, верны хлоп — сярэдневяковая, рамантычная ідылія ў духу спольшчанага шляхціца! Хлоп павінен і застацца хлопам, павінен вучыцца і дабівацца поспеху ў хлопстве. I Рыпінскі сваю кніжку прысвячае таму будучаму «першаму з беларускіх мужыкоў, хто спачатку навучыцца чытаць, а пасля гаварыць і думаць па-польску». У часы Рыпінскага такі селянін быў, зразумела, міфічнаю істотаю, але ход прагрэсу мусіў нарэшце спарадзіць такога, калі б прагрэс наогул ішоў не шляхам індывідуалізацыі, а шляхам нівеляцыі. У нівелюючы ход прагрэсу на Беларусі (звычайна, толькі не ў Польшчы) верыў Рыпінскі, у вынікі яго верыў і чакаў нецярпліва, хацеў лепту і сваёй працы ўкласці ў набліжэнне тых часоў. А пакуль што, дзеля лягчэйшага распаўсюджвання кніжкі ў сялянстве ды каб
набыць прыхільнасць да «польска-беларускага народу», змяшчае ён у сваёй брашурцы і беларускія вершы. He шмат іх. Два старыя, рэлігійна-ўніяцкія, і адзін уласны, аўтарскі, напісаны такою ж моваю, як і дух у кніжцы — польска-беларускаю. Пра гэту рэч гаварыць няма чаго, паколькі яна мізэрная нават з пункту погляду таго часу.
Праз некалькі гадоў Рыпінскі выпускае другую сваю кніжку «Niaczyscik, baHada bialoruska. Wyj^tek z jego Poezyj», якая вытрымала ажно тры выданні. Што датычыць Рыпінскага, то яна азнаменавала велізарны прагрэс, бо. перш за ўсё, на польскай мове напісана тут адна толькі прадмова, а тэкст усёй балады беларускі; па-другое — даволі чыстая і багатая мова. Думаецца, што з гэтых фактараў і склаўся яе поспех, бо змест яе дужа прымітыўны і наіўны. А якраз расказваецца тут пра аднаго селяніна Мікіту, жонка якога спазналася з самім нячысцікам і хацела ў пост паесці каўбас. За гэты грэх нячысцік і каўбасы ўкраў, і хату спаліў, і жонку да смерці давёў. Заканчваецца балада мараллю, каб просты народ не быў сквапны ды з-за каўбасы не забываў царквы і посту. Уласна, і не мог сказаць беларускаму народу нешта іншае Рыпінскі, гэты спольшчаны беларус, які так горача любіў свой край, але мог глядзець на яго толькі праз зафарбаваныя ўсепольскія акуляры. Жывога слова сказаць не мог, бо жыццёвымі інтарэсамі не быў звязаны з народам, бо паміж яго тэрытарыяльным правінцыялізмам і свядомым нацыянальным патрыятызмам была цэлая прорва.
Вядомы польска-беларускі этнограф Ян Чачот6у некаторых сваіх кніжачках пакінуў нам колькі вершаў на беларускай мове. Былі яны надрукаваны ў яго цікавых двух зборніках народных песень. У першым зборніку, што выйшаў у Вільні ў 1844 годзе, 28 песень — «Wlasne piosenki wiesniacze», у беларускім арыгінале і ў польскіх перакладах. У другім зборніку (Вільна, 1846) сустракаем толькі адзін «Да мілых мужычкоў», без перакладу. Па сваім зместу і форме яны робяць прыемнае ўражанне; характарам дыдактычныя. Падробленыя пад тон і форму народнай паэзіі, яны перайшлі ў народ, і пазнейшыя этнографы нават запісвалі іх як народныя.
Шмат, праўда прозаю, пісаў натэмы з беларускага жыцця Ян Баршчэўскі7, але пісаў на польскай мове. Тагачасная польская крытыка высока ставіла яго і ў творах яго бачыла вялікую каштоўнасць. Г эта было звычайнае перахвальванне, можна меркаваць, што і з тэндэнцыйнаю мэтаю. Для беларускай паэзіі ён мае значэнне як аўтар двух вершаў: «Рабункі мужыкоў» і «Ды чым жатвая, дзеванька, галоўка занята». Першы верш не быў цалкам нідзе надрукаваны. Пачатак яго быў змешчаны ў прадмове да «Szlachcica Zawalni» (стар. XXVIII-XXXII). Другі быў надрукаваны ў «Roczniku Literackiemu» ў 1843 годзе. Да гэтага верша Антонам Абрамовічам былі напісаны ноты: «Kilka melodyj ludu bialoruskiego»8 ў тым жа штогодніку. У свой час верш і музыка на яго былі дужа папулярныя. Але на гэтым творчасць Баршчэўскага на ніве беларускага пісьменства не абмежавалася.
«Энеідаю» і трыма згаданымі аўтарамі пачалася беларуская паэзія, імі ж і закончыласвой першапачатковы перыяд. Hi адзін твор гэтага часу не застанецца ў гісторыі літаратуры, пачатак якой як такой пераносіцца ў наступны перыяд. А між тым кожны з гэтых чатырох аўтараў меў пэўныя задаткі стаць першым беларускім пісьменнікам. Бо доўгі час і пасля іх мастацкая вартасць беларускай літаратуры не ўзнімалася значна вышэй іхняга ўзроўню. I ўсё ж ніводзін з іх не стаў на падрыхтаваны для яго гісторыяй п'едэстал. Чаму? А таму, што ў толькі што пачатай справе, апрача лёгкага адчування, патрэбна яшчэ і вялікая праца. Трэба было заімпанаваць грамадству хаця б прыблізнай саліднасцю прадукцыі, трэба было даць шмат загалоўкаў, багата друкаваных старонак, і, нарэшце, трэба было да канца працягваць справу, непахісна стаяць на сваім месцы. Гэтага не змагло зрабіць першае пакаленне, ды гэта зрабіў Марцінкевіч, якога і лічаць сапраўдным першым беларускім пісьменнікам, першым літаратурным імем на безлітаратурнай Беларусі. У гэтым яго вялікая заслуга, і гэтым ён набыў сабе бяссмерце сярод свядомых беларусаў.
А. РЫПІНСКІ
Аляксандр Рыпінскі — ураджэнец Дзісенскага павету, паўстанец, эмігрант, член Дэмакратычнага Таварыства і аўтар кніжачкі «Bialorus», друкаванай у 1840 г. у Парыжы.
Тэрытарыяльна Рыпінскі лічыў сябе за беларуса, палітычна ж — за паляка. Гэта ён кажа і ў сваёй кніжцы: «гэты (беларускі) народ захаваўся на тое, каб выказаць, што ён сам можа выбіраць сабе пана, а чужых гаспадароў ня хоча знаці». Само сабой, без пана, у даным прыпадку — Польшчы, ня мог Рыпінскі сабе ўявіць Беларусі. Добры пан, верны хлоп — сяродвечная, рамантычная ідылія! I Рыпінскі сваю кніжку пасвячаетаму «першаму з беларускіх мужыкоў, што спярша навучыцца чытаць, а пасля гаварыць і думаць па-польску». У часы Рыпінскага гэткі селянін быў істотай мітычнай, але ход гісторыі ўрэшце павінен быў бы вытварыць такога, калі б поступ ішоў не шляхам вызвалення народаў, а шляхам нішчэння іх. У нішчучый ход поступу на Беларусі, разумеецца, Рыпінскі верыў, прадуктаў яго спадзяваўся і чакаў. А пакуль што замясціў, дзеля прынады для селяніна, у сваёй кніжцы і беларускія вершы. He шмат іх. Два старыя рэлігійныя — уніяцкія і адзін свой уласны, напісаны такой жа мовай, як і дух усяе кніжкі: польска-беларускай.
За колькі год выпусціў Рыпінскі другую сваю кніжку: «Niaczyscik» (ballada bialoruska), каторая выдзержала цэлыхтры выдання (адно ў Лондыні і два ў Парыжы). Як на Рыпінскага, то яна паказывала вялікі крок упярод, бо перш за ўсё польскай мовай напісана тут адна толькі прадмова, а тэкст усей балады — беларускі; другое — мова беларуская ў ей даволі чыстая і прыгожая. Думаецца, што з гэтых прычын яна і мела вялікі попыт, бо зместяе вельмі прымітыўны і наіўны. Гэта — апавяданне пра аднаго селяніна, Мікіту, жонка каторагаспазналася з самым чортам і хацела ў пост есці каўбасы. За грэх чорт і каўбасы ўкраў, і хату спаліў, і бабу да смерці давёў. Канчаецца балада мараллю, каб просты народ не забываў пастоў.
КНІГІ ОНЛАЙН
