След, вечна жывы
Творы. Успаміны. Прысвячэнні. Даследаванні
Сяргей Палуян
Выдавец: Кнігазбор
Памер: 336с.
Мінск 2018
Зразумела, што Рыпінскі і ня мог сказаць беларускаму народу нічога іншага, хаця ён горача любіў свой край, але глядзеў на яго праз палітычныя акуляры. Жывога слова сказаць не мог, бо жыццёвымі інтарэсамі не быў звязаны з народам, бо між яго
тэрытарыяльным правінцыялізмам і свядомым народным патрыятызмам была цэлая пропасць.
БЕЛАРУСКАЯ ЛІТАРАТУРА Ў 1909 ГАДУ
Мінулы год быў годам умацавання, годам свежага жывога росту беларускай літаратуры, каторая мае за сабой доўгія годы проб і пачаткаў, а праўдзівага жыцця толькі тры-чатыры гады. Бо ж дагэтуль бадай саўсім не было друкаванага беларускага слова, бадай саўсім не было пісьменнікаў. А калі і жыў адзін-другі з іх, дык моўчкі пісаў гдзесь у цішы, рэдка калі выдаваў што-небудзь (ды і то невялікай вартасці) і не быў нічым звязаны са сваімі чытачамі. Можа, праз гэта ніводзін з іх і не вырас у праўдзівага пісьменніка свайго часу, бо толькі адна глеба можа ўзгадаваць такога. Гэта глеба — чытачы. У неразрыўнай еднасці, у жывых стасунках увесь час павінен знаходзіцца пісьменнік з сваім народам. А такой супольнасці не мела папярэдняя беларуская літаратура. Цераз гэта і згінула яна для свайго часу, астаўшыся нам ужо не як жывое слова, а толькі як гістарычны ўспамінак.
Толькі з нядаўніх часоў наша літаратура знайшла грунт пад сваімі нагамі: з 1906 года. Гэты год як бы паваротны ў нашым жыцці. Калі раней кожны год прыносіў нам адну толькі страту, калі нашая інтэлігенцыя, адрокшыся адусяго роднага, старалася забіць народнае пачуццё ў нашых народных масах, калі з кожным годам расла лічба абрусеўшых і спольшчаных беларусаў, то цяпер справа саўсім іншы мае выгляд. Свядомая сваёй нацыянальнасці частка беларускай інтэлігенцыі робіць па сумленню сваю работу, нягледзячы на цяжкія варункі жыцця, на вялікія перашкоды. Вось гэтая інтэлігенцыя, каторую зрадзіла нядаўна нарадзіўшаяся беларуская прэса (газеты), супольна з прэсай палажыла пачатак беларускай літаратуры.
Літаратура расце. Расце і прыемна дзівіць нас сваім поступам і сваімі заваяваннямі, дае нам веру ў вялікую жыццёвую сілу нашай справы, нашага народу. Бо народ, што з глыбокіхтайніц сваёй душы можа даць літаратуру, скарб культурнасці, — такі народ ужо не памрэ! Жыццё народу выяўляецца жыццём літа-
ратуры, яго развіццё — развіццём літаратуры, яго ўпадак — упадкам літаратуры.
Мінулы год быў для нас годам развіцця, лепшым годам у нашай новай гісторыі па сваім поступе. Быў ён годам развіцця і для літаратуры, каторая вельмі ўзбагаціла наш народны скарб, і старэйшыя, ужо вядомыя, пісьменнікі не кідалі свайго месца, і новыя сілы прылучаліся. Літаратурны гурток вырас, а страт ніякіх не меў.
3 старых пісьменнікаў асаблівае месца ў тым гаду займае Я. Купала. Ад гэтага песняра Беларусь можа чакаць многа, калі ён толькі будзе з увагай глядзець за сваім паэтычным развіццём. Талент яго ўжо паказаў нам сябе, ды, на жаль, багата ёсць у яго вершаў неабдуманых, неабробленых. Спатыкаюцца часта і перапевы колькі разоў аднаго і таго ж, бадай тымі самымі словамі. Усё ж такі ў палавіне таго года можна прыкмеціць паварот у яго паэзіі. Новыя творы яго акуратна абдуманыя, тэм розных многа, форма лёгкая, усюды артыстычна апрацаваная. Калі і бачым дзе-якія няхваты, дык відаць і ўнутраная сур’ёзная работа, праўдзівае разуменне задач літаратуры. Яшчэ нямнога было гэтых новых вершаў, але ўжо можна сказаць, што перад Купалам вялікая будучыня, калі толькі ён не сойдзе з выбранага гасцінца.
Творы Цёткі за прошлы год належаць да яе лепшых твораў, але малая лічба іх (усяго два вершы) не дае змогі штось сказаць аб іх. Паглыбела паэтычная думка і ў Я. Коласа, але ненармальныя ўмовы яго жыцця не даюць яму можнасці акуратна развівацца, а грамадзянству сачыць за яго развіццём. А. Паўловіч астаецца вядомым як паэт жартаў. Здаецца, што толькі там яго сапраўднае месца.
3 выступіўшых раней, але не заўважаных у свой час грамадзянствам праз розныя прыпадкі трэба на першы план выставіць Ядвігіна Ш. Раней, у нумары 3 «Нашае Долі», ён даў адно сваё апавяданне, ды і замоўк на цэлыя два гады. У 1909 гаду ізноў пачаў друкавацца і заняў першае месца як па чыслу, так і па прадукцыі і па здольнасці сярод беларускіх белетрыстаў. Дзе-якія яго творы — вось хоць бы «Зарабляюць» — напісаны так, як да яго не пісалася прозай. Напісаў ён яшчэ і паэмку
«Дзед Завала», надта паэтычную, каторая цяпер ужо выдана асобнай кніжкай, толькі сышоў ён з сваёй дарогі ў такіх апавяданнях, як «Пазыка», «3 маленькім білецікам», у каторых ёсць вульгарызмы.
Пётра Просты даў адну з лепшых рэчаў таго года — «Абразкі» — ды і затрымаўся на гэтым. Два другія яго апавяданні — перасказы: адзін з Гарбунова-Пасадава, другі з народных вуснаў. Узнырнуў і К. Каганец — паэт дзевяностых гадоў мінуўшага сталецця, наследнік літаратурных здабыткаў часоў Багушэвіча і папярэднік Цёткі і Коласа. Паэт моцна праняты духам беларушчыны і Беларусі. Яго «Прамова», напісаная ў 1893 г., аддрукованая ў святочным нумары «Н. Н.», мае і цяпер вялікую вагу, быццам новая рэч.
3 новых сіл нашай літаратуры трэба адзначыць Максіма Багдановіча і Власта. У абодвух ёсць нешта супольнае, хаця першы піша вершы, а другі прозу. Але абодва яны паэты, бо абразкі Власта — гэта паэзія прозаю. Абодвух іх родніць супольны тон іх твораў, яны паэты сумнага і ціхага настрою, як шэрая гадзіна змяркання. Абодва стануць у першым раду нашых пісьменнікаў, хаця ізноў абодвум ім трэба працаваць над мовай сваіх твораў. Багдановіч павінен пазбавіцца русіцызмаў, a Власт польскіх зваротаў, бо гэта адбірае ад твораў паэтычную вартасць, робіць іх ціхімі. Р. Зямкевіч многа працы паклаў над перакладамі.
Малады, але свежы паэт — гэта Буйло. Многа другіх другарадных пісьменнікаў саўсім не далі знаку аб сваім развіцці, a ўвесь час топчуцца на адным месцы. Да такіх належаць Цішка Гартны, Стары Улас1, Юзя Шчупак, Каршун, Дзядзька Пранук2. Поступ літаратуры іх быццам саўсім не зацэплівае, асабліва Дзядзьку Пранука, што ў літаратуры працуе даўно, хаця, праўда, можна сказаць, поступу ў яго не відаць.
У публіцыстыцы таксама быў зроблены вялікі крок. Новых імён тут мала, хіба толькі Янук Журба3 ды Палуян, але прац з’явілася-такі. Да глаўных належаць «Лісты з Украіны», пачатыя Я. Журбою і прадоўжаныя Палуянам, каторы вёў у «Нашай Ніве» аддзел «3 нашага жыцця».
БЕЛАРУСКІЯ ВЕЧАРЫНЫ
У гэтай нататцы я хачу нагадаць пра некаторыя спробы беларусаў арганізаваць у сябе свой тэатр ды сказаць колькі слоў пра вялікае значэнне гэтых, здавалася б, надта малых і нязначных выступленняў.
Гісторыю беларускага тэатра дужа цяжка прасачыць. На працягу доўгага часу быў ён рэччу забароненай зусім, а калі дзе-небудзь і адбываліся аматарскія выставы, то былі яны нелегальныя. Спецыяльнага ўказу або цыркуляру, які забараняў бы беларускі тэатр, не было, бо яго яшчэ не існавала ў той час, калі быў выдадзены ўказ 1867 года. He было яго і пасля. Праўда, былі такія-сякія адзнакі яго зараджэння: у Мінску з вялікім поспехам ставілі беларуска-польскую аперэтку «Сялянка», якую напісаў вядомы беларускі пісьменнік Марцінкевіч і паклаў на музыку кампазітар Манюшка. Аднак указ забіў гэтыя адзнакі ў самым іх пачатку. А калі ў эпоху панавання забаронаў і хацелі дзе-небудзь наладзіць выставу, то цэнзура рэгулярна не дазваляла паказваць любую рэч, на якую толькі прасілі дазвол.
Такім чынам быў забаронены «Злодзей», зусім бязвінная камедыйка беларускага пісьменніка Ядвігіна Ш.1 (адно яго апавяданне, перакладзенае на ўкраінскую мову, было надрукавана ў 42-м нумары «Радн» за гэты год). Напісана камедыя ў сярэдзіне 90-х гадоў мінулага стагоддзя спецыяльна для гуртка аматараў, што склаўся тады ў заштатным горадзе Радашковічы Віленскай губерні. Радашковічы наогул сярод улад карыстаюцца славай небяспечнага горада. 3 ваколіц гэтага горада і сапраўды выйшла нямала беларускіх і польскіх дзеячаў. Цэнзура забараніла твор і прыслала аўтару паведамленне, а адміністрацыя, угледзеўшы крамолу, выказалася даволі недвухсэнсоўна — папярэдзіла: «Толькі яшчэ раз асмельцеся падымаць пытанне пра дазвол...»
Каб унікнуць, з аднаго боку, забароны, а з другога — нелегальнасці, бо нелегальная выстава не магла мець такога значэння, як прылюдная, арганізатары часам вельмі дасціпна хаваліся за шырму ўкраінскага тэатра. Адзін такі выпадак здарыўся ў Мінску ў пачатку гэтага дзесяцігоддзя.
Аматарам было дазволена паставіць камедыю Крапіўніцкага2 «Па рэвізіі» на ўкраінскай мове, а яны сыгралі яе па-беларуску.
Тагачасныя паліцаі яшчэ не былі такія спрытныя, як цяперашнія, і ў выніку «чын» не разабраўся, у чым тут справа і чаму гэта ўсе гледачы такія радыя. А калі нарэшце ўцяміў, у чым справа, было ўжо позна: спектакль на адну дзею скончыўся хутка. Але «чын» не хацеў пакідаць справу «без последствнй» і намерыўся прыцягнуць арганізатараў да пратаколу за наладжванне недазволенай выставы. Ды тыя адказалі яму зусім рэзонна: «Мы паказвалі ўкраінскую п’есу і на ўкраінскай мове. А ў тым, што вам не спадабаўся беларускі акцэнт нашых аматараў, мы не вінаватыя. He хочаце ж вы зрабіць з іх украінцаў?»
А паколькі паліцай не быў кампетэнтны ў філалагічных пытаннях. то ён толькі махнуў рукою і пакінуў усю справу іменна «без последствнй».
Дарэчы, гэты вечар меў вялікі поспех і прынёс добры прыбытак. На гэтыя грошы ў 1903 годзе быў выдадзены ў Пецярбургу зборнічак вершаў «Вязанка»3.
Але ўсё гэта былі толькі выпадковыя спробы, і яны не выходзілі за межы аматарства. Думка пра заснаванне пастаяннага беларускага тэатра зарадзілася толькі тады, калі ў Вільні каля газеты, што з’явілася на свет, пачала гуртавацца беларуская інтэлігенцыя, раскіданая палітычнаю завірухаю 1905-1906 гг.4 па ўсім краі. Гэта завіруха знішчыла шмат маладых і рухавых сіл беларускага нацыянальнага адраджэння. Ды рэшткі развеянай гэтай сілы сталі зноў згуртоўвацца, каб прадаўжаць тую самую працу, але ўжо на іншай ніве, на ніве тварэння нацыянальнай беларускай культуры. Добрым сродкам для дасягнення гэтай мэты мог стаць тэатр, і каля яго захадзіліся пільна. У 1907 годзе ў «Нашай Ніве» было аб’яўлена пра будучую выставу, але яна не адбылася праз усялякія неспадзяванкі, і перш за ўсё праз тое, што надышлі выбары ў Другую дзяржаўную Думу і знялі з парадку дня справу пра тэатр. Але думка не згінула.
КНІГІ ОНЛАЙН
