След, вечна жывы
Творы. Успаміны. Прысвячэнні. Даследаванні
Сяргей Палуян
Выдавец: Кнігазбор
Памер: 336с.
Мінск 2018
На далёкіх гарах у мроку адвечных лясоў, пад пакрываю жоўтага моху спяць даўно забытыя богі, твор моцных рук мінулага веку велікалюдаў... У мроку адвечных лясоў, у заклятым гаю агнясветы красуюць. Чар і дзіў у мроку павіслі. Плаваюць у хмарах вольныя арлы, пташкі свабодныя, свабодныя ў бязмерным прасторы, свабодныя ўдзень і ўночы, свабодныя, сільныя.
А там далёка ўнізе сцелецца маркотны ўдольны край. Маркотна раскінуліся прыземістыя трухлявыя вёскі, палі, лугі і сады ў белай пакрасе; леглі як гнойныя раны гарады — прытулак нядолі, раскошы і нечысці ўсякай. Дротам і рэльсамі звязаны край як муха ў павучынай сетцы... Там рэкі слёз плывуць, горкіх слёз, крыўды, болю. Пошасці. Кроў. Ізноў слёзы, слёзы... Там брат крыўдзіць брата, і слінай злосці і жоўцю пеняцца вусны абласкаўленых рабоў. Боль перыкрыўляе твары сыноў зямлі, a ўпёрты ў зямлю пагляд пудзіць шыры бязмераў... Там рабства, рабства ў крыві і касцях. На месца зруйнаваных божышч там
новых стаўляюць; адзін другога закуваюць у кайданы; шалёны ўпуд знімае іх на весць аб вольным чалавеку, вольным духу...
Гэй, далей, далей да вышы бязмернай кіруйся сцежкай заломнай!
Далей! Агняцветаў дзіўнаю краскай душу аскрыдлю, сэрца ў камень згартую, каменем вусны адкрыю нямовам. Арла зыймаю ў прасторы, вольнага арла прысвою, карміць буду кроўю сэрца майго, каб сільны быў да лётаў шырокіх. Забаўляць яго буду агняцветнымі краскамі, каб весел быў.
— Пі, вольны птаху, кроў з-пад сэрца! Рві вострымі кіпцямі грудзі мае! У вачах красуюць агняцветы...
Туманы на гарах павіслі, дымкай заслаліся вочы... Арлы сіротамі плаваюць у бязмеры, вольныя арлы...
II
Сіла мая. духа гарт, розуму яснасць! He пакідайце мяне ў момант упадку майго, у момант бяссілля! — Цяжка ды важка налегла жыццё, і дух ламаецца, як колас пад ветру навалай...
Прыйдзе Узвіжанне — свята, свята вольнага звера, птушак паветраных, свята дзіву ўсякага поўнае, смутку поўнае. Прыйдзе нягода восенная, слязьмі зімнымі паліе зямлю, паліе бор і лес. Сонейка скрыецца за хмарамі шэрымі, жоўтую вопратку скінуць дрэвы, і нагія пруткія галіны ў немай жальбе выцягнуцца ў неба... Заплоткамі, угінкам, прыбраўшыся ў белыя ніткі павуковае пражы, набліжацца пачне к нам зімка. Зімка, бабулька старая, прыйдзе да нас у позні вечар; — грокат разляжацца ў пустой хацінцы, сухіх зімчыных пальцаў аб балону ваконную, грокат перш ціхі, ціхі. После заляжа ў хатцы сціш немая, магільная сціш. Вецер надворку цяжка ўздыхае...
Зімка-бабулька, прытуліўшыся да сценкі, стукае. стукае ў вокны...
Ночка, убраўшыся ў чорныя думкі, як паня ў жалобе вяльможная, прыйдзе; — з рукамі, зложанымі накрыж, з пахіненай на
грудзі галавой, прыйдзе і сядзе пад сценкай маёй, побач з зімкай-бабулькай старэнькай, сядзе пад хаткай маёй...
Трэснулі сцены, упуд палахлівы туліцца ў цёмным куточку, туліцца, бедны, і вялікімі чорнымі поўнымі мыслі вачамі з мальбой заглядае ў вочы мае, — погляду гэтага дотыкі вострыя сэрца казычуць, сэрца дрыжыць...
Гэй, хатка мая, прасторна ты! Гэй, прасторна... Сценкі калышуцца, сценкі адходзяць у даль; — толькі на прызбе туляцца кумачкі родныя — ночка з зімой. Упуд трывожны чорнай савой пралятае, кажаном-вампірам на грудзі садзіцца... Кумачкі правяць казкі сабе, старыя казкі правяць сабе:
Вазьмі, маці, пяску жменю, Пасей, маці, на каменю... ...Як прыжджэшся пяску ўсходу...
— Гэй, кумкі, гэй, кумкі, я ж трэці між вамі!...
Кумкі хахочуць, шэлестам дзіўным іх смех раздаецца... Га, цёмна ў хаце, вецер шыбае ў галінах, плача ў коміне, як ранены звер. Хата пустая. Хлеб чэрствы, хлеб горкі. Холад, холад праймае.Слёзы ліюццабуйнымі каплямі... Галаварасце. Расце, раздалася і не месціцца ў хаце... Цяжэе галава, падае, падае...
III
Усё прайшло, усё мінула... I тое даўняе, светлае і радаснае не ўскалыхне ўжо душы маёй, не ўзрадуе сэрца, бо згубіла яна свой стройны кшталт, бо жыццё, праўдзівае, жорсткае жыццё, аплюло і загразілатое даўняе, такое чыстае, светлае... Як звон разбіты ляжыць душа мая на крушні стройнага гмаху, на пабітых мармурах, з каторых калісьці дух мой каваў красу і дзіў... Бяссільны і адзінокі ляжу я, валадзецель скарбаў бязмерных, я Цар, я Лазар!...
Вось вялікі, агністы сонечны воблік вясёла ўсміхаецца да зямлі, да людзей, да кожнага твару з асобку. 1 радуецца зямля і кожны жывы твор, усё смяецца ўцехаю жыцця, усё на зямлі пяе хвалебныя гімны вечнажывому і ажыўляючаму сонцу... Атам
далёка за цёмным лесам, за сырым борам на граніцы вечных мрокаў станула смерць. Сільная, нічым не зможаная смерць вартуе царства сваё...
Вось зялёны луг, травіцца сочная сцелецца кітайкаю, дышыць луг спякотаю. Над ярам каліна ссыхае, атрусіла белыя кветкі, маркотна вярхоўку схіліла: паводка карэнні падмыла ёй, сохнуць карэнні, сохнуць насонцы... У багатых уборах зважна стаяць польныя кветкі, цешацца сонцам, светлам; — кветкі не чуюцьблізкагаскону, цешаццажыццём... Смерць пальцам ківае з-за бору. Кветкі палягуць сконам ганебным: сонцавы прамяні вып’юць іхнюю кроў.
Сонца штодня ўсходзіць, каб кроў піць. кветкаву кроў. А тады п’янае, чырвонае сходзіць за пурпурны полаг хмар, сходзіць на начны спачынак. I так штодня прыходзіць, каб даваць і браць жыццё...
Такі шлях вызначыла яму воля спрадвечнага Кона...
Непакорны дух чалавека, пажарам бунту абняты, прахам і чэзнатой смерць прызывае, хоць з Стыксу мармурных вераёў смерць крокі вартуе яго. Як статуя з бронзы, трывала і вечна смерць варту спраўляе, тайніцы быту.
Узрастаюць, зміраюць народы, гора і слава мінаюць, а з Стыксу мармурных вераёў таемна і з моцай свядомай зыраць прапасныя смерціны вочы.
Гальяш Леўчык
МНЕ ТРЭБА УМЯРЦІ...
На смерць С. Палуяна
Мне трэба умярці — я жыў яшчэ так мала...
Мне трэба умярці, а ў полі ўжо вясна!
Ужо пагода снег і лёд зусюль сагнала, I радасна у свет расходзіцца яна.
Мне трэба умярці, як хмарка ў небе гіне...
Мне трэбаумярці, як птушцы адляцець...
Што я калісьці жыў — след і па мне астыне, А толькі дзесьці гроб мой будзе зелянець...
Мне трэба умярці — нічога ўжо не будзе... Мне трэба умярці, а кроў яшчэ кіпіць!
Я шмат прагараваў... Мо сіл мне больш прыбудзе, Мо дужы буду я?.. Ізноў хачу я жыць!
Мнетрэбаумярці... Старонка дарагая, Пакіну я цябе адну сярод бяды...
Ізноў глуміць цябе пачне нуда ліхая, I бараніць цябе магчыму я тады?!.
Алег Лойка
ЯК АГОНЬ, ЯК ВАДА... (урывак)
3 Сяргеем Палуянам Купала пазнаёміўся асабіста ў жніўні 1909 года. Гэты юнак яму спадабаўся, — больш таго, улюбёнымі вачыма глядзеў на яго паэт, бачачы ў ім будучага беларускага Бялінскага, проста цешачыся яго тэмпераментам, жыццялюбствам, высокай паставай, гаварлівасцю. I які настойлівы, упарты, як умее адстойваць свае густы, свае пераконанні! Ён жа, Купала, таксама адчуў у Максіму Багдановічу сапраўдны талент. Але вельмі па-рознаму яны пішуць, каб і ён, Купала, так энтузіястычна падтрымаў Багдановіча, як і гэты юнак. Ён, праўда, выцягнуў з архіва, адваяваў перад Чыжом і панам Антонам і сапраўды цікавыя вершы Максіма Багдановіча пра лесуна, пра яго хрэсьбіны, і тыя з’явіліся ў газеце. Ці яны, маладзейшыя, Сяргей і Максім, лягчэй разумеюць адзін аднаго? Зрэшты, здаецца, дарма на адзіноту скардзіўся Палуян, дарма сум адзінокага лесуна паэтызуе Багдановіч. Адзінокія яны ўсе, Купала, Палуян, Багдановіч, паасобку, але не разам узятыя!
Як было не палюбіць Купалу Палуяна! Чыстая, дзіцячая душа, сінія-сінія вочы, такі захоплены юнак, так у свае 19 год адданы справе, адраджэнню Беларусі, народу! Каб кропля выго-
ды, разліку, спекуляцыі — ні кроплі! Як і яго, Купалу, Палуяна павяла ў свет адна сцежка: беларушчына. А магла не павесці: бацька Епіфаній Іванавіч хоць з сялян, але спрытны, — мешчанін, купец, які стаў багатым земляўласнікам: валодае больш як 500 дзесяцінамі зямлі — маёнткам Крышычы каля Калінкавіч. Епіфаній Іванавіч — сапраўдны член «Мінскага таварыства сельскай гаспадаркі», ганаровымі членамі якога з’яўляюцца сам мінскі губернатар Гірс. сам губернскі прадвадзіцель дваранства Доўгава-Сабураў. Ён жа, бацька Сяргея, гласны Рэчыцкага павятовага земскага сходу. Фігура! А тут сын пакідае бацькаў маёнтак, пакідае такую перспектыву — самому стаць гласным. стаць членам усялякіх найвядомейшых таварыстваў!.. У Купалы не было ўжо бацькі, у Палуяна — быў бацька і не было яго. Ды ў абодвух было адно — вялікая вера, вялікі клопат аб тым, што разбудзіла абодвух да актыўнага грамадскага жыцця.
...Яны сядзелі ў «Зялёным Штралі» — заасобным столікам. Купала любіў гэтую цукерню з-за інтэр'ера, дзе ўсё было вытрымана ў зялёным колеры: мэбля, шторы і фіранкі, сурвэты і сурвэткі. Колер травы, колер лісця, ігліцы — колер, на якім адпачывала вока Купалы і душа па якім сумавала ў каменнай, вузкавулачнай Вільні, ірвучыся на лагойскія прасторы.
— Тыдзень ужо, Сяргейка, як паслаў я гэты ліст. Прасіў тэлеграфаваць. Hi ліста ў адказ, ні тэлеграмы..
Купала гаварыў з вялікімі пярэрвамі, голасам глухаватым, з вачыма амаль нерухомымі. Сінія вочы Палуяна (і што яму рабіць з імі?!) нібы смяяліся. Ён, Палуян, як не пазнаваў Купалы: «Той і не той!» — хоць мінулы раз, тады, у жніўні, ён бачыў Купалу мала вясельшага. Тады Купала ўвогуле не гаварыў, а тут вось як давяральна глядзіць сумнымі вачыма— вочы ў вочы.
— Купалле ты маё, Купалле!.. — падкрэслена аптымістычна сваім звонкім фальцэтам, мо і залішне звонка, як на «Зялёны Штраль», ускліквае Сяргейка. — To ж да Пецярбурга — не на Малую ці Вялікую Пагулянку: пакуль туды, пакуль назад. А прафесар — чалавек вялікай душы...
— Вялікай, ведаю. Тое, што ён ужо зрабіў для мяне, для нашай літаратуры... Адкуль ты, аднак, ведаеш?
Сяргей не ведае. Чуў.
— Я таксама не ведаю, — выдушвае Купала і доўга маўчыць.
— А хто што з нас увогуле ведае? — адстаўляючы філіжанку з кавай, пытаецца ўжо не ў Палуяна, а ўвогуле ў кагосьці, у чагосьці — у мітуслівых кельнераў, у гэтай зялёнай абіўкі на крэслах — Купала. — Каб я ведаў, — прадаўжае ён. — Немагчыма, Сяргейка, немагчыма. Я не ўмею скардзіцца. Я — не скарджуся, але ўсё — як супроць мяне.
— Я ж — не супроць, — чырванее Сяргей.
— Усё — супроць, — упарціцца Купала.
Абодва—бландзіны, абодва — маладжавыя: толькі адзін такі сумны-сумны, другі — як саромеецца, што нетакі сумны. <...>
КНІГІ ОНЛАЙН
