След, вечна жывы
Творы. Успаміны. Прысвячэнні. Даследаванні
Сяргей Палуян
Выдавец: Кнігазбор
Памер: 336с.
Мінск 2018
Ўсё праходзіць, знікае, як дым, Светлы ж след будзе вечна жывым.
Зноў жа Максім Багдановіч. 1 — Янка Купала:
Спі, мой таварыш, спі! Надойдзе новы ўсход, I брат заплаце добрым словам.
Кніга «Лісты ў будучыню» — рэквіем пісьменніку, змагару, плата нашчадкаў таму, хто пакінуў светлы след у гісторыі нацыянальнай літаратуры.
Уладзшір Конан
ТАЛЕНТ СВЕТЛЫ I ТРАГІЧНЫ
(урывак)
Рознага роду вульгарызатары доўга і зусім не бязвінна практыкаваліся наконт «буржуазнага нацыяналізму» і «кулацкай ідэалогіі» С. Палуяна, як, дарэчы, не так даўно, у 30-40-я гады, гэта сцвярджалася і ў адносінах да творчасці М. Багдановіча; ім мы «абавязаны» тым, што палымянае слова пісьменніка-публіцыста з вялікім спазненнем дайшло да нас. ягоных нашчадкаў. Нарэшце стараннямі літаратуразнаўцаў Вячаслава Рагойшы і Таццяны Кабржыцкай выйшла кніжкатвораў С. Палуяна; яна разам з тым з’яўляецца кнігай пра яго самога як пісьменніка і чалавека-барацьбіта, бо ўключае некралогі,успаміны і прысвячэнні блізкіх яму людзей і вядомых пісьменнікаў. Выхад у свет такой кнігі — зусім не радавая з’ява ў нашай выдавецкай практыцы, бо выдаўцы нашы ўсё яшчэ, мякка кажучы, не вельмі шчодрыя да літаратурна-крытычнай і публіцыстычнай спадчыны. <...>
Прадмова складальнікаў «Ускрылены рэвалюцыяй» — першы ў нашай гісторыі літаратуры крытыка-біяграфічны нарыс пра жыццё і творчасць С. Палуяна, які стаў светлай легендай нашай літаратуры. Даследчыкі істотна дапоўнілі свае раней надрукаваныя эцюды дабіяграфіі пісьменніка, раскрылі значэнне яготворчасці і непаўторнай асобы для паскоранага развіцця айчыннай культуры і грамадскай думкі. Жыва, праз трапныя дэталі ўзнаўляюцца святло і цені з жыцця юнака ў вялікай сям’і бацькі Епіфана Іванавіча, які з дробных арандатараў выбіўся ў землеўласнікі, купіўшы частку закінутага і закладзенага ў банку маёнтка Крышычы (недалёка ад мележаўскіх Глінішчаў на Палессі). Даследаванне дае падставу адмовіцца ад легенды, што бытавала раней, быццам бацька пісьменніка — кулак і эксплуататар, які выгнаў з дому таленавітага сына. He шмат нажылася сям’я з тае зямлі, бо пяць дачок і тры сыны Палуяна-старэйшага, у тым ліку Сяргей, вучыліся не толькі ў мясцовай школе, але і ў далёкіх ад дома гімназіях. Па тым часе такое не кожны дробны памешчык ці купец маглі сабе дазволіць. А для сялянскай, хай
сабе і багатай, сям'і гэта была справа новая і нават дзёрзкая — сапраўды выклік сацыяльнай «верхавіне». Трагічны разлад, як відаць, узнік тады, калі Сяргей цалкам аддаўся «беларушчыне», а яго шматлікая радня, што выйшла ці яшчэ выбівалася «ў людзі», не бачыла ў гэтым ніякай перспектывы і таму ў цяжкі, крытычны момант не падтрымала таленавітага юнака. Але ж і Сяргей добра разумеў, што ягоны ўдзел у рэвалюцыйным і нацыянальна-вызваленчым руху пагражае бядой для вялікай сям’і, і таму палічыў за лепшае пакінуць яго, стаць на рызыкоўны шлях прафесійнага літаратара. <„.>
У артыкулах С. Палуяна здзіўляе лаканічная дакладнасць фармуліровак ідэй беларускай рэвалюцыйнай дэмакратыі пачатку нашага стагоддзя: «...Нацыянальны рух, як вялікая жыццёвая і гістарычная сіла, можа жыць толькі тады, калі пад яго будзе падведзен такі фундамент, як гібка абробленая мова дый літаратура і навука ў гэтай мове»; «Прыбліжаць святлейшыя дні для народа мусіць кожны з нас. Няма пякнейшага назначэння, як набліжэнне праўды і свету. Гэта — святая павіннасць»; «...Бо калі твор літаратуры выканан добра, то ў ім адбілася і нацыянальная душа аўтара, а значыць і народа». А як дакладна гучыць наступная ацэнка-выснова пісьменніка:«.. .He можа развівацца наша мова, калі ёй няма месца ў жыцці... Заваяваць ёй месцаў грамадзянстве — вось наша першая... задача». «Толькі ў еднасці — сіла, і калі мы хочам зрабіцца сілай, то трэба нам моцна трымацца адзін аднаго». <...>
У раздзеле «Крытыка»... перад намі паўстае глыбока дасведчаны літаратуразнавец, майстра трапнага крытычнага слова. А як дасканала сфармуляваў С. Палуян прарочую думку пра народнасць літаратуры і неўміручасць духоўна багатага народа: «Бо народ, што з глыбіні тайніц сваёй душы можа даць літаратуру, скарб культурнасці — такі народ не памрэ». I далей: «Жыццё народа выяўляецца жыццём літаратуры, яго развіццё — развіццём літаратуры. яго ўпадак — упадкам літаратуры». <.. .>
Чытач упершыню знаёміцца з успамінамі пра Сяргея Палуяна яго сясцёр Ангеліны, Зінаіды і Людмілы, пляменніка Анатоля Шаліна. журналістаў і даследчыкаў, якія засведчылі самаахвярную літаратурна-грамадскую дзейнасць пісьменніка.
Лаканічныя мемуары ягонай радні наблізілі да чытача вобраз таленавітага юнака, «упісалі» яго ў рэальныя жыццёвыя абставіны. Чытачы, трэба думаць, правільна зразумеюць жаданне добрых людзей акцэнтаваць увагу на светлых, гарманічных вобразах дзяцінства і юнацтва, хоць яны не хаваюць канфліктаў, якія ўзніклі паміж сынам і бацькам у сувязі з удзелам Сяргея ў рэвалюцыйным руху. А як склаліся адносіны ў сям’і, якая, можна меркаваць, засталася ўбаку ад беларускай нацыянальнай мовы і культуры, у той час як Сяргей заняў бескампрамісную «беларускую» пазіцыю? Адказу на гэтае пытанне пакуль што няма. А ён патрэбны, бо і сёння не зніклі, хутчэй абвастрыліся ў параўнанні, скажам, з40-60-мі гадамі супярэчнасці паміжблізкімі ў сямейных адносінах людзьмі на глебе моўна-нацыянальных, а значыць, і агульнакультурных арыентацый.
У заключэнне хочацца сказаць пра кніжку «Лісты ў будучыню» — плён працяглых даследаванняў складальнікаў і выдавецкай рупнасці яе рэдактара Рыгора Барадуліна: У добры час! Няхай яна паслужыць зарукай таго, што нашы выдавецтвы і ў далейшым не забудуць пра літаратурна-крытычную і публіцыстычную спадчыну, заплануюць кніжкі артыкулаў М. Гарэцкага, А. Бабарэкі і іншых рупліўцаў на ніве роднай літаратуры.
Мікола Ермаловіч
СУСТРЭЧА НАЗАЎЖДЫ
(урывак)
Чытаючы творы С. Палуяна, поўныя глыбокіх і сталых разваг, проста цяжка даць веры, што яны належаць юнаку, які пражыў усяго толькі няпоўных дваццаць гадоў (1890-1910). Гэта фенаменальна яшчэ і таму, што С. Палуяну за яго рэвалюцыйную актыўнасць не далі магчымасці атрымаць нават сярэднюю адукацыю. Можнатолькі ўявіць, як, дзякуючы самаадукацыі і самавыхаванню, інтэнсіўна ішоў яго інтэлектуальны і духоўны рост.
С. Палуян быў узгадаваны рэвалюцыяй 1905-1907 гадоў. Аднак творчасць яго прыпала на дужа неспрыяльны час, час рэакцыі. Ён адразу актыўна ўключыўся ў беларускі вызвален-
чы і культурна-асветны рух, добра ўсведамляючы, што духоўнае адраджэнне «самага забітага народа Расіі», як з глыбокім спачуваннем пісаў пра беларусаў Максім Горкі, было таксама вельмі важнай рэвалюцыйнай справай, і таму стаў укладваць у яе ўвесь свой юначы запал, што і знайшло найперш выяўленне ў яго літаратурнай дзейнасці. <...>
Нельга па-сапраўднаму ацаніць значэнне тых зрухаў, якія адбываюцца ў лёсе народа, без ведання яго гісторыі. Для С. Палуяна было арганічным імкненне пранікнуць у мінуўшчыну роднага краю, асэнсаваць яго гістарычны шлях. Ужо тое, што, абураны грубай фальсіфікацыяй гісторыі Беларусі казённымі псеўдавучонымі, у тым ліку і «беларускімі прафесарамі» (варта толькі прыгадаць у гэтых адносінах адыёзную постаць рэнегата М. Каяловіча), С. Палуян збіраўся сам напісаць гісторыю свайго народа, сведчыць аб яго глыбокай зацікаўленасці роднай даўніною. Заглянуўшы ў яе, С. Палуян асабліва быў уражаны выключна неспрыяльнымі варункамі гістарычнага развіцця радзімы, калі чужаземцы гвалтоўна навязалі ёй сваю ўладу і сваю культуру. I ўсё ж нягледзячы натое, што беларускі народ быў «пакрыўджаны гісторыяй», якая наканавала яму «не быць», ён не сканаў. Абуджаны рэвалюцыяй 1905 года, ён знайшоў у сабе сілы, каб выйсці з таго тупіка, у які быў заведзены сваімі ўладарамі, і ўзяўся адбудоўваць «сваю зруйнаваную Бацькаўшчыну». У артыкулах С. Палуяна мы знаходзім вельмі вобразную і дынамічную карціну беларускага адраджэння. <.. .> Разумеючы, што беларускае адраджэнне — гэта не толькі справа энтузіястаў-адзіночак, ён заклікаў увесь народ «да збудавання вялікага нацыянальнага гмаху». Яго артыкулы, як, напрыклад, «3 нашага жыцця», былі сапраўднай праграмай дзеянняў, дзе ён даваў канкрэтныя адказы на пытанне, што рабіць для пашырэння і паглыблення культурна-асветнай працы. У еднасці ўсіх перадавых дэмакратычных сіл ён бачыў галоўны грунт будучых поспехаў, бо «калі мы хочам зрабіцца сілай, то трэба нам моцна трымацца адзін аднаго». Дбаючы пра ўвесь народ, С. Палуян памятаў і пратых беларусаў, якія ў пошуках заробку пакінулі родную зямлю, і пісаў пра неабходнасць весці сярод іх адпаведную работу, каб яны не трацілі свайго самабытнага
аблічча. I ў прыклад ён ставіў пецярбургскіх беларусаў, у асяроддзі якіх нацыянальнае жыццё біла крыніцай і нават жывіла усю Беларусь. <...>
Для С. Палуяна пытанне аб мове было заўсёды ў цэнтры ўвагі. Ён слушна адзначаў, што мова — «галоўная форма нацыянальнай асобнасці народа». Гаворачы пра неабходнасць адраджэння роднай мовы, ён, вядома ж, не лічыў, што яна памерла і яетрэбаўваскрашаць. He, янажыла. Але было парадаксальным тое, што беларуская мова, самая пашыраная ў Беларусі, дзе, паводле перапісу 1897 года, на ёй гаварыла 80 працэнтаў усяго насельніцтва, г. зн. практычна ўсе беларусы, была ў загоне: яна не вывучалася ў школах, не мела доступу ў дзяржаўныя і грамадскія ўстановы. <...>
Найбольш дзейсны сродак для ўзбагачэння роднай мовы і ўсёй культуры С. Палуян бачыў у развіцці беларускага друку. Ён з вялікім сумам адзначаў той недарэчны факт, што Беларусь, якая была адным з піянераў кнігадрукавання яшчэ ў XVI стагоддзі, у пачатку XX стагоддзя займала ў гэтых адносінах адно з апошніх месцаў. Так страшэнны сацыяльны і нацыянальны ўціск змог адкінуць народ далёка назад у культурным развіцці. <...> Для С. Палуяна любоў да свайго роднага не толькі не адгароджвала чалавека ад астатняга свету, але і была адным з найважнейшых шляхоў, што вядзе да павагі іншых народаў, еднасці з імі. Сцвярджаючы думку, што «толькі той можа шанаваць чужое, хто сваё найперш шануе», ён гэтым самым паказваў на зыходны пункт сапраўднага інтэрнацыяналізму, які заўсёды пачынаецца з патрыятызму. С. Палуян добра бачыў, што беларусам у іх барацьбе «трудна трываць без шчырых сапраўдных прыхільнікаў між другіх народаў». <...>
КНІГІ ОНЛАЙН
