След, вечна жывы
Творы. Успаміны. Прысвячэнні. Даследаванні
Сяргей Палуян
Выдавец: Кнігазбор
Памер: 336с.
Мінск 2018
Складаней было з цяжкасцямі першага роду. Праўда, рознымі спосабамі пераадольвалі і іх. 1 ўсё ж калі ў сярэдзіне 1980-х гг. рукапіс «Лістоўу будучыню» з’явіўся ў выдавецтве «Мастацкая літаратура», то для яго давядзення да кніжнага выгляду спатрэбіліся патым часе нетолькі зацікаўленасць, але і асабістая смеласць не аднаго чалавека. Найперш — выдавецкіх работнікаў. Гэта і не дзіўна: толькі што некаторыя з іх атрымалі суровыя спагнанні за «страту палітычнай пільнасці» ў сувязі з публікацыяй асобныхтвораў Васіля Быкава, здачу ў набор «Тутэйшых» Янкі Купалы і інш. Аднак тагачасны дырэктар выдавецтва Міхал Дубянецкі, галоўны рэдактар Серафім Андраюк і рэдактар кнігі Рыгор Барадулін зрабілі ўсё, каб рукапіс убачыў друкарскі станок. Праўда, для гэтага спатрэбілася сур'ёзная падтрымка і народнага пісьменніка Беларусі, Героя Сацыялістычнай Працы Івана Шамякіна, закрытую выдавецкую рэцэнзію якога на кнігу давялося «рассакрэціць» і надрукаваць на пачатку яе як сведчанне вартасці і добранадзейнасці выдання.
Кніга «Лісты ў будучыню» была здадзена ў набор 12 жніўня 1985 г., падпісана да друку 21 сакавіка 1986 г. і выйшла ў выдавецтве «Мастацкая літаратура» пад канец 1986 г. Яе з прыхільнасцю сустрэлі чытачы і крытыкі, пра што, у прыватнасці, сведчаць пададзеныя вышэй урыўкі з асобных рэцэнзій.
Што ж увайшло ў тую кніжку?
Бадай, за невялікім выключэннем, — усё, што паспеў С. Палуян надрукаваць засваё бліскавічнае дваццацігадовае жыццё на старонках беларускай і ўкраінскай перыёдыкі: апавяданне «Вёска», версэт «Хрыстос Уваскрос!», публіцыстычныя і літаратурна-крытычныя артыкулы. Выключэнне склала Палуянава рэцэнзія на «Трэцюю кніжку апавяданняў» У. Віннічэнкі, надрукаваная ў 1910 г. ва «Украі'нській Хаті». Увогуле ж, да выдання «Лістоў у будучыню» толькі асобныя з палуянаўскіх твораў перадрукоўваліся ў нешматлікіх зборніках і хрэстаматыях. Так, апавяданне «Вёска» і версэт «Хрыстос Уваскрос!» уключаліся ў анталогію «Дыяменты беларускага пісьменства» (Кіеў, 1919), a ў хрэстаматыю крытычных матэрыялаў «Беларуская літаратура XIX — пачатку XX ст.» (Мінск, 1978) увайшло некалькі яго артыкулаў. Вось, напэўна, і ўсе тагачасныя публікацыі.
У той жа час «Лісты ў будучыню» пры ўсім старанні ўкладальнікаў кнігі не маглі змясціць шэраг матэрыялаў, якія датычыліся перш за ўсё асобы С. Палуяна, яго радні, акружэння. Калі змяшчаліся, то друкаваліся з купюрамі ці без подпісу аўтараў (асобныя прозвішчы часам сціпла паказваліся толькі ў каментары). I ўсё гэта рабілася з-за «чорнага спісу» савецкай цэнзуры, у якім доўгі час значыліся імёны выдатных пісьменнікаў, дзеячаў культуры...
У прыватнасці, у кнігу зусім не трапілі матэрыялы, якія паказваюць узаемаадносіны С. Палуяна з беларускімі культурнымі і грамадскімі працаўнікамі Вацлавам Юстынавічам Ластоўскім (1883-1938) і Антонам Іванавічам Луцкевічам (1884-1946). Яны, як вядома, таксама доўгі час хадзілі ў «буржуазных нацыяналістах». «Мае ўспаміны аб М. Багдановічу» В. Ластоўскага ў 1926 г. былі апублікаваны ў ковенскім часопісе «Крывіч» (№ 1). Аўтар успамінаў называе прозвішчы ўсіх супрацоўнікаў «Нашай Нівы» ў 1909 г., калі на працу ў газеце прыехаў з Кіева С. Палуян, дае ім належную характарыстыку, паказвае змаганне Палуяна за публікацыю ў газеце вершаў М. Багдановіча і інш. Сёння гэты матэрыял можна прачытаць у кнізе «Выбраныя творы» Вацлава Ластоўскага (Мінск, 1997), урывак з яго заканамерна ўвайшоў цяпер і ў кнігу «След, вечна жывы». «Лісты ў будучыню» часткова змясцілі ўспаміны Цішкі Гартнага, на-
званыя «Дваццаць гадоў назад» (Полымя. 1929. №.5). Аднак па прычынах, не залежных ад укладальнікаў выдання, успаміны былі абарваны на самым, бадай, цікавым месцы — узаемаадносінах С. Палуяна і Цішкі Гартнага з А. Луцкевічам. Цяпер тэкст узноўлены, купюра ліквідавана.
Чытачы першага выдання твораў С. Палуяна, несумненна, заўважылі шэраг пропускаў у тэкстах, паказаных шматкроп’ем у квадратных дужках. У прыватнасці — у рэцэнзіях С. Палуяна на п’есу Г. Вашчанкі «Сляпы», на чацвёртую серыю кніжак, выпушчаных украінскім выдавецтвам «Час». У дадзеным выпадку шматкроп’ем заменена прозвішча класіка ўкраінскай прозы XX ст. Уладзіміра Кірылавіча Віннічэнкі (1880-1951), які доўгі час насіў кляймо «нацыяналіста» і «антысаветчыка». Калі нават само прозвішча пісьменніка ў той час нельга было ўпамінаць, то што ўжо казаць пра магчымасць публікацыі рэцэнзіі С. Палуяна на яго «Трэцюю кніжку апавяданняў» (Кіеў, 1910)! Рэцэнзія ў кнігу «Лісты ў будучыню», зразумела, не ўвайшла. Яна пераапублікоўваеццаўпершыню зараз, у кнізе «След, вечна жывы». Трэба сказаць, што асноўныя ацэнкі прозы Віннічэнкі, дадзеныя С. Палуянам на зары нашага стагоддзя, сёння бліскуча пацвярджаюцца ўкраінскімі літаратуразнаўцамі, выдаўцамі. Творы пісьменніка шырока ідуць да чытача, яны вывучаюцца ў сярэдняй і вышэйшай школе Украіны.
У 1985 г. нельга было ўпамінаць ваўкраінскім савецкім друку прозвішчы яшчэ двух пісьменнікаў, блізкіх сяброў Сяргея Палуяна — Іосіфа Юр’евіча Гермайзе (1892-1958) і Грыцька Аўрамавіча Чупрынкі (1879-1921). Іосіф Гермайзе — вядомы ўкраінскі гісторык, археограф, педагог, грамадска-палітычны дзеяч. Аўтар звыш пяцідзесяці навуковых прац. У час знаходжання С. Палуянаў Кіеве Гермайзе — вучаньЗ-й кіеўскай гімназіі. У 1910, 1912-1916 гг. вучыўся на гісторыка-філалагічным факультэце Кіеўскага ўніверсітэта. Актыўна прапагандаваў сярод рабочых кіеўскіх заводаў і кіеўскага студэнцтва рэвалюцыйна-дэмакратычныя погляды. У красавіку 1911 г. арыштаваны за ўдзел у сходзе ўкраінскай моладзі і канфедэрацыі УСДРП. Як гісторык даследаваў пытанні казаччыны, сацыяльна-эканамічныя, сацыяльна-палітычныя праблемы Гетманшчыны: гісторыя
Украіны XVII—XVI11 стст., рэвалюцыйныя рухі ў Расіі XIX — пачатку XX ст. Выступаў і як літаратуразнавец: даследаваў творчасць Т. Шаўчэнкі, аналізаваў творы У. Віннічэнкі. Відавочна, пад уплывам С. Палуяна займаўся і беларусістыкай. 3 1927 г. I. Гермайзе — прафесар розных ВНУ Кіева. арганізатар і кіраўнік гісторыка-археаграфічныхдаследаванняў. Па сфабрыкаванай органамі НКУС справе «Саюза вызвалення Украіны» 1. Гермайзе ў 1929 г. разам з акадэмікам С. Яфрэмавым і дзясяткамі відных культурных і грамадскіх дзеячаў быў арыштаваны. Паўторныя яго арышты адбыліся ў 1937 і 1944 гг. Адбываў пакаранне ў Салавецкіх лагерах, загінуў у зняволенні. Канчаткова рэабілітаваны ў 1989 г. «з-за адсутнасці ў дзеяннях складу злачынства».
1. Гермайзе і С. Палуян пасябравалі ў Кіеве ў 1909-1910 гг. Украінскі сябра падараваў Сяргею свой фотапартрэт з такім шматзначным надпісам: «Шукальніку праўды на зямлі, чалавеку чулае душы, шчыраму сябру Сяргею Палуяну ад Ёсыпа Гермайзе. 19.11.1910 г.». Дарэчы, у альбоме кіеўскай сваячкі Сяргея Палуяна Н. У Бахонка захаваўся фотаздымак, на якім 1. Гермайзе сфатаграфаваны разам са стрыечным братам Сяргея Іванам Бахонкам і нейкім невядомым, інтэлігентнага выгляду мужчынам (у капелюшы і пенснэ). Усё гэта сведчыць, што I. Гермайзе быў выключна блізкі да С. Палуяна і яго акружэння.
Невялікі ўрывак з успамінаў 1. Гермайзе пра С. Палуяна ў «Лісты ў будучыню» ўсё ж удалося ўключыць. Цяпер успаміны публікуюцца цалкам.
Што да Грыцька Чупрынкі, то яго лёс нагадвае лёс вядомага рускага паэта Мікалая Гумілёва, якога таксама «па трагічнай выпадковасці» расстралялі органы ЧК насамым пачатку 1920-х гг. С. Палуян падтрымліваў сяброўскія адносіны з Г. Чупрынкам. Што магло зблізіць іх, далёка не аднагодкаў? (Сяргей быў маладзейшы за свайго пабраціма на цэлых адзінаццаць гадоў). Відавочна. найперш — адзінства палітычных поглядаў (абодва яны ўдзельнічалі ў падпольнай рабоце РСДРП), блізкасць літаратурных упадабанняў, сумесная праца ў кіеўскім часопісе «Украі’нська Хата» з самага яго заснавання ў 1909 г. Відавочна, С. Палуян пазнаёміў з творчасцю Чупрынкі Янку Купалу і М. Багдановіча. Жывучы ў Кіеве і ўдзельнічаючы ва ўкраінскім
літаратурна-грамадскім жыцці, Палуян меў магчымасць назіраць літаральна за першымі літаратурнымі крокамі Чупрынкі, які 13 мая 1907 г. апублікаваў у газеце «Рада» свой першы верш «Мая кобза». He ўлічваючы ранняй добразычлівай «падказкі» Палуяна, цяжка зразумець творчы выбар Янкі Купалы, які яшчэ ў 1908 г. пераклаў на беларускую мову два вершы Чупрынкі — «Песняру» і «Не каханак чарнавокіх...». Несумненна, улічваў палуянаўскую атэстацыю Чупрынкі і М. Багдановіч, калі ў 1916 г. пісаў свой грунтоўны аналітычны артыкул «Грыцько Чупрынка».
3 другога боку, Грыцько Чупрынка, хутчэй за ўсё, менавіта Сяргея Палуяна меў на ўвазе ў сваім вершы «Над магілаю таварыша», які выявіў у архіве паэта і ўпершыню апублікаваў акадэмік М. Жулінскі. Верш гэты цяпер змяшчаецца ў кнізе «След, вечна жывы».
Кніга «Лісты ў будучыню», як мы заўважылі, была здадзена ў набор у сярэдзіне 1985 г. Якраз у гэтым годзе адбыўся памятны красавіцкі пленум ЦК КПСС, з якога пачаўся перыяд г. зв. Перабудовы, звязаны з паступовым дэмантажом таталітарнай сістэмы, пазбаўленнем камуністычнай партыі яе манаполіі ў дзяржаве, пашырэннем дэмакратыі, галоснасці, свабоды, адменай цэнзуры, урэшце — распадам СССР, узнікненнем незалежных постсавецкіх рэспублік. Перабудова праходзіла не хутка і не проста. Апрача ўсяго, у красавіку 1986 г. яна азмрочылася аварыяй на Чарнобыльскай АЭС, якая найбольшую шкоду прынесла Беларусі. Радыяцыйная хмара не мінула і родныя мясціны Сяргея Палуяна — Астрагляды, Крышычы, Брагін... Дзякуючы Перабудове спакваля пачалі адкрывацца засакрэчаныя раней матэрыялы з архіўных і бібліятэчных спецсховішчаў, рэабілітацыю атрымалі многія аўтары і іх творы.
3 канца 1980-х гг. — і таксама паступова — развіццё навукі, тэхнікі, цесныя кантакты з замежным светам сталі прыносіць нябачаную дагэтуль тэхнічную падтрымку для навуковых пошукаў — мабільную сувязь, інтэрнэт, электронную пошту, ксеракапіраванне, аўдыяі відэатэхніку... У недалёкім мінулым усё гэта здавалася казкай, пра гэта заставалася толькі марыць. Ва ўсім свеце пачалі алічбоўвацца архіўныя і бібліятэчныя сховішчы, з многімі выданнямі стала магчымым азнаёміцца па
электронных носьбітах. Зразумела, электроннай тэхнікай хутка і зацікаўлена стала авалодваць найперш моладзь. Праўда, у выніку ўсяго гэтага з’явіліся некаторыя не толькі сапраўдныя, але і «фэйкавыя» адкрыцці...
КНІГІ ОНЛАЙН
