След, вечна жывы
Творы. Успаміны. Прысвячэнні. Даследаванні
Сяргей Палуян
Выдавец: Кнігазбор
Памер: 336с.
Мінск 2018
Публіцыст, пісьменнік, крытык, гісторык, педагог, грамадскі і палітычны дзеяч... Цэлае сузор’е талентаў у адной асобе... Упершыню выдадзеная кніга С. Палуяна дае яму другое жыццё, паказвае яго месца ў шэрагу выдатных імёнаў Беларусі.
Міхась Мушынскі
«СВЕТЛЫ СЛЕД БУДЗЕ ВЕЧНА ЖЫВЫМ» (урывак)
Кнігу твораў С. Палуяна даўно чакалі шматлікія аматары беларускай літаратуры. Як слушна заўважыў народны пісьменнік Беларусі Іван Шамякін у сваім уступным слове, імя С. Палуяна нашы сучаснікі ведалі больш не па яго ўласнай творчасці, а па вершах Я. Купалы, М. Багдановіча. Паэтычны геній выдатных майстроў слова, заснавальнікаў навейшай літаратуры, ярка асвятліў трагічную, легендарную фігуру С. Палуяна. I вось, нарэшце, перад намі даволі поўны рэалістычны партрэт чалавека, які за адмераныя яму лёсам гады паспеў так шмат зрабіць дзеля свайго народа, дзеля абуджэння яго грамадскай, класавай, нацыянальнай свядомасці. Паэтычны легендарны вобраз напоўніўся канкрэтным жыццёвым зместам.
Па крупінках, гадамі і дзесяцігоддзямі, з любоўю збіралі ўкладальнікі кнігі ўсё, што мела адносіны да жыцця, акружэння, да творчай, грамадскай дзейнасці С. Палуяна. Выхад «Лістоў у будучыню» — гэта прыкметная з’яваў грамадскім і культурным жыцці рэспублікі. <...>
У чым бачыцца нам грамадская каштоўнасць «Лістоў у будучыню», значэнне іх для нашага часу? Перш за ўсё ў тым, што сабраныя разам творы С. Палуяна — апавяданні, публіцыстычныя і крытычныя артыкулы — упісваюць новую, прычым вельмі змястоўную старонку ў гісторыю беларускай літаратуры, крытыкі, грамадска-літаратурнай барацьбы, дадаюць цікавыя штрыхі ў летапіс літаратурных сувязей беларускага і ўкраінскага народаў. Варта звярнуць увагу і на той факт, што многія з уключаных у зборнік твораў С. Палуяна раней друкаваліся без подпісу ці пад псеўданімамі. Іх аўтарскую прыналежнасць укладальнікам кнігі ўпершыню прыходзілася ўстанаўліваць на падставе аналітычных росшукаў. Шэраг матэрыялаў апублікаваны ў перакладзе з украінскай мовы.
Кніга гэта наглядна паказвае цяжкасці станаўлення беларускага мастацкага слова, крытычнай думкі, цяжкасці фармавання
нацыянальнага тэатра, перыядычнага друку пачатку XX стагоддзя, складанасць і напружанасць станаўлення грамадскай свядомасці. Таму больш яскрава і поўна раскрываецца заслуга С. Палуяна, непасрэднагаўдзельніка літаратурнага руху, роля яго як пісьменніка, значэнне ягонай маральнай пазіцыі. Апавяданне «Вёска» і верш у прозе «Хрыстос Уваскрос!» сведчаць пра смеласць творчых пошукаў, пра наватарскія імкненні С. Палуяна, яго спробы шукаць новыя формы ідэйна-мастацкага спасціжэння сацыяльнай рэчаіснасці. «Вёска» — гэта не этнаграфічная замалёўка, не фатаграфічны злепак з натуры. Аўтар стварыў абагульнены вобраз вёскі, якой пагражае канчатковае збядненне і пагібель пад напорам прамысловага капіталу. Вершам у прозе С. Палуян выявіў сваю глыбокую веру ў багатыя патэнцыйныя магчымасці народа, у яго немінучую перамогу над сіламі зла і несправядлівасці.
Літаратурна-крытычныя артыкулы С. Палуяна колькасна, можа, і нешматлікія, але яны яскрава характарызуюць творчы воблік пісьменніка, высвечваюць напрамак яго дару. На долю ж аўтара артыкулаў «Беларуская паэзія ў яе тыповых прадстаўніках» (1910), «Беларуская літаратура ў 1909 гаду» (1910) выпала роля аднаго з першых гісторыкаў літаратуры, пачынальніка прафесійнай беларускай крытыкі. I з гэтай цяжкай і адказнай роляй С. Палуян спраўляўся паспяхова. Сведчанне гэтага — змястоўнасць названых матэрыялаў, дакладнасць меркаванняў крытыка, яго ўменне аддзяліць сапраўды мастацкае, ідэйна значнае ад штучнай падробкі пад літаратуру. С. Палуян дакладна разумеў складаную дыялектыку ўзаемасувязі паміж узроўнем літаратуры і ступенню спеласці народнай самасвядомасці. <.. .> У водгуках на новыя творы С. Палуян заўжды дэманстраваў сталасць эстэтычнага густу, глыбіню ўспрымання сацыяльнай рэчаіснасці і з’яўлітаратурнагажыцця... Увогуле,у сваіхрэцэнзіях С. Палуян, як правіла, не абмяжоўваўся крытычнай ацэнкай канкрэтнага мастацкага твора. Ён нязменна выходзіў да больш агульных пытанняў — тэорыі драмы, літаратурных узаемасувязей, ролі традыцый і наватарства і г. д. <.„>
Палка выступаючы за захаванне і ўзбагачэнне нацыянальных мастацкіх традыцый, адстойваючы развіццё нацыянальнага тэа-
тра, нацыянальнага рэпертуару, перыядычнага друку, С. Палуян разам з тым актыўна змагаўся супраць правінцыйнай абмежаванасці, кансервацыі архаічнага, састарэлага, што стрымлівала паступальны рух. <...>
Ідэйна-тэматычны спектр публіцыстыкі С. Палуяна даволі шырокі і разнастайны. У цэнтры яго ўвагі—духоўнае адраджэнне Беларусі, актывізацыя класавай, нацыянальнай свядомасці працоўных мас, змаганне за нацыянальную культуру, нацыянальны тэатр, арганізацыя перыядычнага друку на беларускай мове. развіццё нацыянальнай школы, роля інтэлігенцыі ў палітычнай адукацыі сялянства. <„.> 3 вялікай увагай адносіўся С. Палуян да іншых народаў, яму былі блізкія і зразумелыя іх пачуцці і імкненні. Артыкулы «Нацыянальнае адраджэнне чувашоў», «Якуцкі нацыянальны рух», «Лісты з Украіны» і іншыя прасякнуты сапраўдным інтэрнацыяналізмам. Гаворачы пра шавіністычную палітыку царызму, С. Палуян выразна дыферэнцыраваў пануючы клас і рускі народ. Выхаванню класавага пачуцця садзейнічала тое, што С. Палуяну даводзілася жыць і працаваць сярод прадстаўнікоў розных нацый і ён меў магчымасць пераканацца ў класавай салідарнасці працоўных. <...>
Выдадзена вельмі патрэбная кніга. Кніга духоўнага прасвятлення, маральнага ачышчэння. 3 ціхім сумам загортваеш яе апошнюю старонку. 3 сумам, але і з удзячнасцю да тых, хто працаваў над ёй.
Раман Іванычук
ЖЫЦЦЁ — НІБЫ ЗНІЧКА
(урывак)
На чале паходу за абнаўленне нашага жыцця сталі сёння дзве духоўныя катэгорыі: нацыянальны патрыятызм і інтэрнацыяналізм, прычым з першай зняты флёр недаверу і падазрэння, a з другой — накіп казённай дэмагогіі. Мы задыхаемся нібы рыба на мелкаводдзі без кіслароду нацыянальнай памяці і марнеем у непраточных водах адасобленасці і зазнайства без жыватворных сувязей з культурамі братніх народаў.
Думкі гэтыя не новыя і не бог ведае якія арыгінальныя, ды вось усплылі яны ў маёй свядомасці пасля вяртання з Беларусі, дзе я прабыў месяц у бесперапынных духоўных кантактах з тамтэйшымі вучонымі Вячаславам Рагойшам і яго жонкай (украінкай з Львова) Таццянай Кабржыцкай — нястомнымі дзеячамі на ніве ўкраінска-беларускіх культурных сувязей.
Цяжка было б пераацаніць іх даробак на гэтай дзялянцы. <.„> Цяжкаў кароткім артыкуле пералічыць усё, што імі зроблена. А яшчэ нязменна падчас нашых размоў лунала нябачная прысутнасць беларускага гістарычнага раманіста і паэта Уладзіміра Караткевіча — нашага агульнага незабыўнага сябра, які дачасна адышоў ад нас, пакінуўшы ў сваёй творчай спадчыне гарачы заклік да збліжэння і міжнацыянальнай зацікаўленасці.
Памятаю, як калісьці Уладзімір Караткевіч у сваіх лістах і размовах прымушаў мяне заглянуць за ўкраінскі гарызонт у бок Нёмана і Свіслачы, паколькі сам ні ў адным сваім творы не абмінаў украінскай гісторыі. Ды не ўдавалася гэта мне, і я вельмі шмат страціў ад сваёй тэматычнай замкнутасці, бо ж у барацьбе з агульным ворагам — расійскім царызмам і польскай плутакратыяй — стаялі поруч з украінцамі вялікія сыны Беларусі Францыск Скарына і Кастусь Каліноўскі, Якуб Колас і Максім Багдановіч і, нарэшце, юны віцязь беларускага адраджэння Сяргей Палуян. <...>
Пра Сяргея Палуяна мы дагэтуль не ведалі. I ведаць не маглі. Вярнулі гэтае легендарнае імя беларускай, а таксама ўкраінскай культуры Таццяна Кабржыцкая і Вячаслаў Рагойша кнігай «Сяргей Палуян. Лісты ў будучыню», Мінск, 1986. Дагэтуль нават у Беларусі ведалі імя Сяргея Палуяна не па ягонай творчасці, а з верша Янкі Купалы «Памяці С. Палуяна» ды з вершаў Максіма Багдановіча. А быў ён, адзін з першых у Беларусі, празаікам, публіцыстам і крытыкам пачатку нашага стагоддзя, кароткая і бліскучая дзейнасць якога цесна лучылася з Украінай.
Таму я хачу пазнаёміць з ім украінскага чытача — каб такім чынам трошкі пашырыць кола ведаў цесных культурных сувязей між намі і беларусамі. <...>
3 намерам прыкласці ўсе свае сілы, «каб як найхутчэй дагнаць... братоў у развіцці нацыянальнага жыцця», Сяргей
Палуян вяртаецца ў Кіеў. Але застае там не лепшую, чым у Вільні, палітычную атмасферу. Даведзены да адчаю цкаваннем і голадам, ён 8 красавіка 1910 года ў нанятым на вуліцы Гогалеўскай, 37 пакоі канчае жыццё самагубствам. Засталася пасля яго запіска: «Я так люблю жыццё, светласць і красу, ды не на маю долю выпала гэта».
Сяргей Палуян пахаваны на Байкавых могілках.
Ці ж не варта кароткае жыццё Сяргея Палуяна асобнай кнігі і ва Украіне?
Таццяна Кабржыцкая, Вячаслаў Рагойша
ПРА ТОЕ, ШТО HE ЗМЯСЦІЛІ «ЛІСТЫ Ў БУДУЧЫНЮ»
Доктар філасофскіх навук, прафесар Уладзімір Конан у сваёй рэцэнзіі на «Лісты ў будучыню» пісаў: «Рознага роду вульгарызатары доўга і зусім не бязвінна практыкаваліся наконт “буржуазнага нацыяналізму” і “кулацкай ідэалогіі” С. Палуяна... Ім жа мы “абавязаны” тым, што палымянае слова пісьменнікапубліцыста з вялікім спазненнем дайшло да нас, ягоных нашчадкаў». Рэцэнзент увогуле мае рацыю. Аднак — толькі частковую. Сапраўды, названыя ідэалагічныя жупелы доўга віселі над Сяргеем Палуянам. I віселі нетолькі над ім, але і над шэрагам яго выдатных сучаснікаў-калег (В. Ластоўскім, А. Луцкевічам, М. Шапавалам, П. Багацкім, I. Гермайзе, Г. Чупрынкам і інш.), асобнымі перыядычнымі выданнямі. Да пачатку 1990-х гг. з «буржуазна-нацыяналістычнымі» адмецінамі хадзілі «Наша Ніва», кіеўская газета «Рада», часопіс «Украшська Хата». А Палуян жа — выразны нашанівец, актыўны аўтар названых украінскіх выданняў! Усё гэта так, слушна. Але была і другая прычына, па якой нельга было (прынамсі, вельмі цяжка) укласці асобную кніжку Сяргея Палуяна: творы яго, раскіданыя па рэдкіх дарэвалюцыйных, пераважна ўкраінскіх, перыядычных выданнях, схаваныя ў архівах, нялёгка было расшукаць, самых элементарных біябібліяграфічных звестак пра пісьменніка неставала.
Таму, калі мы ў свой час задумалі выдаць кніжку Сяргея Палуяна (а ён заслужыў мець сваю кніжку!), то сутыкнуліся як з першымі, так і з другімі цяжкасцямі. Другія паступова пераадольваліся — настойлівай мэтаімкнёнай працай у архівах і бібліятэках Мінска, Львова, Кіева, Вільнюса, Масквы, Ленінграда, размовамі-кансультацыямі са спецыялістамі-літаратуразнаўцамі. Разам з тым у пошукавай працы часам вялікае значэнне мае і звычайнае шанцаванне. Так, нам пашанцавала застаць яшчэ жывымі трох родных сясцёр Палуяна, адна з якіх, Л юдміла, жыла ў Кіеве, другая, Зінаіда, — у Ленінградзе, а трэцяя, Ангеліна, — у Рызе. Калі б мы спазніліся хаця б на паўгода, то ўжо сустрэцца, прынамсі з Зінаідай і Людмілай, не давялося б ніколі. Іх каштоўнейшыя ўспаміны мы не змаглі б атрымаць.
КНІГІ ОНЛАЙН
