След, вечна жывы
Творы. Успаміны. Прысвячэнні. Даследаванні
Сяргей Палуян
Выдавец: Кнігазбор
Памер: 336с.
Мінск 2018
3 Скарына Францыск (каля 1490 — пасля 1551) — вялікі беларускі асветнік, філосаф, першадрукар, перакладчык.
Беларуская паэзіяўяе тыповых прадстауніках
1 . Народная славеснасць і першыя спробы штучнай паэзіі* (с. 83)
Артыкул надру каваны ў часопісе «УкраТнська Хата», 1910, № 3, с. 194-199. Гэта пачатак вялікай працы па гісторыі беларускай літаратуры, якую, на жаль, С. Палуян не скончыў.
1 Маюцца на ўвазе тры падзелы Рэчы Паспалітай (1772, 1793, 1795 гг.), у выніку якіх Рэч Паспалітая абодвух народаў перастала існаваць як дзяржава, а беларускія землі поўнасцю адышлі да Расійскай імперыі.
2 Сяргей Палуян тут і далей, ужываючы паняцце «нацыяналізм», укладае ў яго станоўчы сэнс (любоў да сваёй нацыі). Пры гэтым ён мае на ўвазе дарэвалюцыйныя прыгнечаныя нацыі, беларусаў і палякаў, вылучае і падтрымлівае ў іх нацыяналізме агульнадэмакратычны змест — барацьбу супроць прыгнечання.
3 Гутарка ідзе пра паўстанне 1830-1831 гг.
4 Пра /. /7. Каппярэўскага і яго творы гл. заўвагу да «Лістоў з Украіны» (с. 289). С. Палуян недаацаніў значэнне беларускай паэмы «Энеіда навыварат», палічыўшы яе звычайным наследаваннем «Энеіды» Катлярэўскага, чым яна, як вядома, далёка не абмяжоўваецца.
5 Рыпінскі Аляксандр Феліксавіч (1811-1900?) — беларускі і польскі паэт, этнограф і палітычны дзеяч, удзельнік паўстання 1830-1831 гг. Вось беларускія назвы яго кніг, якія ўпамінаюццаў артыкуле С. Палуяна: «Беларусь. Некалькі слоў пра паэзію простага народу гэтай нашай правінцыі, пра яго музыку, спевы, танцы і г. д.» (Парыж, 1840) і «Нячысцік, беларуская балада. Урывак з яго паэзіі» (Познань, 1853).
6 ЧачотЯн( 1796-1847) — беларускі і польскі паэт, фалькларыст, блізкі сябар А. Міцкевіча, аўтар некалькіх тамоў «Беларускіх вясковых песень». Беларуская назва кнігі, якая ўпамінаецца ў тэксце артыкула С. Палуяна, — «Вясковыя песні з-над Нёмана і Дзвіны, некаторыя прымаўкі і ідыёмы намове славяна-крывіцкай, разам з учыненымі над ёй назіраннямі» (Вільна, 1846).
7 БаршчэўскіЯн (1794-1851) — беларускі і польскі пісыменнік, фалькларыст, выдавец альманаха «Незабудка» (Пецярбург, 18401844), аўтар чатырохтомнага збору беларускіх народных казак і легенд «Шляхціц Завальня, ці Беларусь у фантастычных апавяданнях» (Пецярбург, 1844-1846).
8 «Некалькі мелодый беларускага народа» (польск.).
А. Рыпінскі (с. 91)
Рыпінскі Аляксандр — гл. каментар да папярэдняга артыкула (с. 292).
Гэты артыкул з подпісам С. Палуян і наступнай рэдакцыйнай урэзкай: «3 пас.мяротнай спадчыны па с[вятой] п[амяці] Сяргею Палуяну, памершым у Кіеве ў 1910 гаду (Рэд.)» — надрукаваны 3 сакавіка 1916 г. у грамадска-палітычнай і літаратурнай газеце «Нотап», якая выходзілаў Вільні ў 1916-1918 гг. лацінкай і кірыліцай (з 01.09.1916). Артыкул, як відаць, — частка даследавання С. Палуяна «Беларуская паэзія ў яе тыповых прадстаўніках», якое ён спачатку меркаваў змясціць у «Нашай Ніве» на беларускай мове. Па нейкай прычыне яно было надрукавана толькі ў Кіеве на ўкраінскай мове (гл. папярэдні каментар). Вацлаў Ластоўскі, які ў 1916 г. быў рэдактарам «Нотапа» і які змясціў там гэты артыкул, відавочна, меў у сваім распараджэнні яго арыгінал, пра што сведчаць асобныя разыходжанні беларускай публікацыі з украінскім яе варыянтам. Арыгінал добра выяўляе характар мовы С. Палуяна, стылістычныя асаблівасці яго твора, чым вытлумачваецца патрэба ў гэтай публікацыі.
Беларуская літаратура ў 1909 гаду (с. 92)
Надрукаваны ў «Нашай Ніве», 1910, № 7, 11/24 лютага, пад псеўданімам С. Ясеновіч. Гэта першы аглядны артыкул у беларускім літаратуразнаўстве. У ім С. Палуян ацэньвае ўклад у роднае пісьменства не толькі, паводле яго вызначэння, «старых» пісьменнікаў (Я. Купала, Я. Колас, Цётка, К. Каганец, Ядвігін Ш., А. Паўловіч), але і маладых, якія на той час толькі заявілі пра сябе (М. Багдановіч, Ц. Гартны, К. Буйло і інш.).
1 Стары Улас (сапр. Сівы-Сівіі)кі Уладзіслаў Пятровіч, 18651939) — беларускі паэт, аўтар вершаваных апавяданняў, вершаў і допісаў, якія друкаваліся на старонках «Нашай Нівы» і некаторых заходнебеларускіх выданняў.
2 Дзядзька Пранук (сапр. Умястоўскі Франц Іванавіч, 18821940) — беларускі паэт, празаік і публіцыст, аўтар «Нашай Нівы» і некаторых заходнебеларускіх выданняў.
3 Журба Янка (сапр. Івашын Іван Якаўлевіч, 1881-1964) — беларускі паэт, аўтар шэрагу вершаваных зборнікаў. Распачаў газет-
ную рубрыку «Лісты з Украіны», якую затым на старонках «Нашай Нівы» прадоўжыў С. Палуян.
Беларускія вечарыны* (с. 95)
Надрукаванаў кіеўскай газеце «Рада», 1910, № 100, з наступнай рэдакцыйнай заўвагай: «Гэты артыкул нябожчык Палуян прыслаў у рэдакцыю нашай газеты за некалькі дзён да сваёй смерці».
1 Ядвігін Ш. (сапр. Лявіцкі Антон Іванавіч, 1869-1922) — беларускі пісьменнік, адзін з пачынальнікаў сучаснай беларускай мастацкай прозы, аўтар зборнікаў апавяданняў «Бярозка» (1912), «Васількі» (1914), кнігі «Успаміны» (1921) і інш.
2 Кратўніцкі Марка (гл. пра яго ў каментары да артыкула «Першая беларуская вечарынка») у 1890-я гг. неаднойчы са сваёй трупай гастраляваў у Беларусі. Яю п’есы «Пашыліся ў дурні», «Па рэвізіі» былі перакладзены на беларускую мову, ставіліся да рэвалюцыі многімі аматарскімі тэатральнымі гурткамі, а таксама Першай беларускай трупай I. Буйніцкага.
’ Зборнік беларускага пісьменніка-дэмакрата Янкі Лучыны (1851-1897). Па некаторых сведчаннях, каб абысці царскую цэнзуру, што ў той час забараняла выданні на беларускай мове, выдаўцы зборніка падалі яго ў цэнзурны камітэт як кнігу на балгарскай мове.
4 «Палітычнай завірухаю» з цэнзурных меркаванняў называў С. Палуян першую рускую буржуазна-дэмакратычную рэвалюцыю 1905-1907 гг.
5 Маецца на ўвазе, відаць, Бурбіс Алесь Лаўрэнавіч (18851922) — беларускі грамадскі і тэатральны дзеяч, аўтар прац па гісторыі і этнаграфіі Беларусі.
6 Гл. заўвагу да артыкула «Першая беларуская вечарынка» (с. 283).
7 Імператарскае геаграфічнае таварыства (Нмператорское географйческое обіцество\ пазней — Рускае геаграфічнае таварыства, Геаграфічнае таварыства СССР, Расійскае геаграфічнае таварыства) — таварыства, заснаванае ў Расіі ў 1845 г. з мэтай вывучэння Расіі і замежных краін, прапаганды геаграфічных ведаў.
8 Гл. заўвагу да артыкула «Віленскія газеты аб беларускай вечарынцы» (с. 284).
9 Каганец Карусь (сапр. Кастравфкі Казімір Карлавіч, 18681918) — беларускі пісьменнік і мастак, аўтар вершаваных, празаічных і драматычных твораў.
10 Ажэшка Эліза (1841-1910) — польская пісьменніца, жыццёвы і творчы шляхі якой прайшлі ў Беларусі, на Гродзеншчыне. Інсцэніроўкі яе аповесці «Хам» і апавядання «У зімовы вечар», у якіх створаны яскравыя малюнкі беларускай рэчаіснасці, ставілі шматлікія аматарскія тэатральныя гурткі, Першая тэатральная трупа I. Буйніцкага, Беларускі дзяржаўны тэатр у Мінску.
11 «Наша Доля» (1906) — першая легальная беларускамоўная штотыднёвая газета, выдавалася ў Вільні. За друкаванне матэрыялаў рэвалюцыйна-дэмакратычнага кірунку закрыта царскім урадам на сёмым нумары.
12 Сяргей Палуян мае на ўвазе штотыднёвік «Наша Ніва» (19061915) — газету, якая ва ўмовах паслярэвалюцыйнай рэакцыі працягвала справу, распачатую «Нашай Доляй».
«Першы беларускі каляндар “Нашае Нівы ” на 1910 год»* (с. 101)
Водгук надрукаваны ў часопісе «Украінська Хата», 1910, № 1, с. 78-79.
1 Большасць кніг Бібліі ў перакладзе на старабеларускую мову выдаў Ф. Скарына ў Празе ў 1517-1519 гг. Першы польскі пераклад Бібліі (Я. Леапаліта) убачыў свет толькі ў 1561 г.
2 Гл. заўвагу да артыкула «Калі друкавалася першая беларуская Біблія?» (с. 191).
3 Па просьбе Максіма Горкага рэдакцыя «Нашай Нівы» паслала пісьменніку гэты дадатак да календара. Адзін экзэмпляр песні Л. Рагоўскага на словы Янкі Купалы «А хто там ідзе?» М. Горкі пераслаў 20 лістапада 1910 г. украінскаму празаіку М. Кацюбінскаму з наступнай прыпіскай: «В кннжку мою вложен лнсток — песня н ноты, нечто вроде белорусского гнмна, должно быть. Меня эта веіць взволновала» (Горькйй М. Собр. соч.: в 30 т. Т. 29. М., 1955. С. 139). 3 гэтага выдання М. Горкі зрабіў пераклад «А хто там ідзе?» на рускую мову, уключыўшы яго ў свой артыкул «Пра пісьменнікаў-самавукаў» (гл. падрабязней: Рагойша В. «А хто там ідзе?», яго пераклады і перакладчыкі // Купала Янка. А хто там ідзе? Намовах свету. Мінск, 1982. С. 146). У сваю чаргу, М. Кацюбінскі пераклаў верш Янкі Купалы на ўкраінскую мову. Нядаўна гэты пераклад быў адшуканы і ўведзены ў навуковы абыходак (гл.: Кабржыі{кая Т, Рагошйа В. Міхайла Кацюбінскі і яго пераклад верша Янкі Купалы «А хто там ідзе?» // Слова. Кніга.
Лёс: мапіэрыялы Міжнар. чавук. качф. (Мінск, Юкастр. 2017 г.). Мінск: A. М. Вараксін, 2017. С. 8—15).
4 Сяргей Палуян тут недакладны, бо першыя беларускія музычныя творы з’явіліся значна раней, у XIX ст. Дарэчы, у артыкуле «Беларуская паэзія ў яе тыповых прадстаўніках» пісьменнік указвае на песню А. Абрамовіча на словы Яна Баршчэўскага «Ды чым жа твая, дзеванька, галоўка занята» (1843), тым самым абвяргаючы гэтае сваё сцвярджэнне.
«Тарас на Парнасе». Ш. Ядвігіч. «Дзед Завала»* (с. 102)
Рэцэнзія надрукавана ў часопісе «Украі’нська Хата», 1910, № 2, с. 139-140.
1 Упершыню паэма «Тарас наПарнасе» былаапублікаванаў газеце «Мннскнй лнсток», 1889, № 37. Асобнымі выданнямі яна выходзілаўВіцебску(1896,1898,1904,1910), Гродне( 1896), Магілёве (1900, 1902) і Вільні (1909).
Якуб Колас. «Другое чытанне для дзягіей беларусау»* (с. 103)
Водгук змешчаны ў часопісе «Украінська Хата», 1910, № 4, с. 279-280.
1 У дадзеным выпадку з С. Палуянам пагадзіцца нельга. «Беларускі лемантар» Каруся Каганца і «Першае чытанне для дзетак беларусаў» Цёткі — першыя беларускія падручнікі на роднай мове — мелі для свайго часу немалое культурна-асветнае значэнне і не былі, такім чынам, «некарыснымі».
«Третя кнйжка оповідань» В. Внчнйчечка* (с. 105)
Рэцэнзія надрукавана ў часопісе «Украінська Хата», 1910, № 1.
Віннічэнка Уладзімір Кірылавіч (1880-1951) — выдатны ўкраінскі грамадска-палітычны і рэвалюцыйны дзеяч, празаік, драматург, публіцыст. Літаратурную дзейнасць пачаў у 1902 г. Сярод найбольш значных яго твораў — п’есы «Дысгармонія» (1906), «Вялікі Молах» (1907), «Брахня», «Базар» (1910), «Чорная Пантэра, Белы Мядзведзь» (1911), «Грэх» (1913), раманы «Чэснасць з сабою» (1909), «Запаветы бацькоў» (1912), «Сонечная машына» (1920-1921), «Вечны імператыў» (1936) і інш. Адзін з кіраўнікоў Цэнтральнай Рады, старшыня ўрада УНР (1917-1919). У 1920 г. эмігрыраваў на Захад. Памёр і пахаваны ў Францыі. Яго творы перакладзены на рускую і многія еўрапейскія мовы, п’есы ста-
КНІГІ ОНЛАЙН
