Смерць у Венецыі
Toмас Ман
Выдавец: Янушкевіч
Памер: 392с.
Мінск 2018
«Сонца схавалася. Незаўважна неба зацягнулася. Ужо бярэцца на сутонне».
«I праўда, усё ляжыць у цяні», — адказала жонка пана Клётэр’яна. — Нашы экскурсанты, як здаецца, яшчэ патрапяць пад снег. Учора гэткай парою яшчэ быў светлы дзень; а цяпер ужо цямнее».
«Ах, — прамовіў ён, — пасля ўсіх гэтых звышсветлых тыдняў змрок добра ўплывае на вочы. Я якраз удзячны гэтаму сонцу, якое асвятляе прыгожае і пошлае з аднолькавай пранізлівай выразнасцю, за тое, што яно нарэшце крышку схаваецца».
«Вы не любіце сонца, пане Шпінэль?»
«Бо я не мастак... Без сонца робішся болып душэўным... З’явіўся тоўсты, светла-шэры слой воблакаў. Магчыма, гэта прадказвае на заўтра адлігу. Між іншым, я б не раіў Вам зноў паглядаць на ручную работу, тую, што там за вамі, шаноўная пані».
«Ах, не турбуйцеся, я і так не раблю гэтага. Але што я маю рабіць?»
Ён сеў на крэсла-круцёлку перад піяніна, абапёршыся адной рукою на века інструмента.
«Музыка, — сказаў ён. — Хто сёння хоць крышку ўмее слухаць музыку! Часам англійскія дзеці спяваюць негрыцянскія песенькі, вось і ўсё».
«А ўчора папаўдні фройляйн фон Остэрла хуценька сыграла "Кляштарныя званы”*, — заўзажыла жонка пана Клётэр’яна.
«Але ж і Вы граеце, шаноўная пані, — сказаў ён з просьбай у голасе і ўстаў. — Вы ж некалі кожны дзень ігралі з Вашым панам бацькам».
«Грала, пане Шпінэль, гэта было яшчэ тады! У часы фантана, ведаеце...»
«Зрабіце тое ж самае сёння! — папрасіў ён. — Дазвольце гэтым разам пачуць некалькі тактаў! Каб Вы ведалі, як я прагну...»
«Наш хатні лекар, гэтаксама як і доктар Леандэр, мне настойліва забаранілі рабіць гзта, пане Шпінэль».
«Іх жа няма — ні таго, нідругога! Мы — вольныя... Вы вольная, шаноўная пані! Некалькі няшчасных акордаў...»
«Не, пане Шпінэль, нічога з гэтага не атрымаецца. Бог ведае, якіх шэдэўраў Вы чакаеце ад мяне! А я ўжо ўсё забыла, паверце мне. На памяць я ўжо амаль нічога не магу».
«О, тады сыграйце гэтае амаль нічога! А, ды тут і процьма нот, вось яны ляжаць нг піяніна. He, гэта не падыходзіць. Але тут ёсцьШапэн...»
«Шапэн?»
«Вось, накцюрны. Цяпер жа мне толькі засталося запаліць свечкі...»
«I не думайце, што я буду граць, пане Шпінэль! Мне нельга. Калі мне гэта толькі шкодзіць?!»
Ён прымоўк. Ён стаяў на сваіх вялікіх нагах, у сваім доўгім чорным сурдуце і са сваёй сівою расплывістай безбародаю галавою ў святле дзвюх свечаь: каля піяніна, звесіўшы рукі.
«Ну добра, я больш не буду прасіць», — нарэшце ціха сказаў ён. «Калі Вы баіцеся нашкодзіць сабе, то няхай прыгажосць,
Відавочна, маецца на ўвазе аднайменны твор французскага кампазітара і арганіста Луі Джэймса Аіьфрэда Лефэбюра-Вэлі (1817-1869).
якая пад Вашымі пальцамі хацела б гучна выявіць сябе, застанецца мёртваю і нямою. Вы не заўсёды былі такой занадта разважліваю; ва ўсякім разе не тады, калі, наадварот, трэба было ахвяраваць прыгажосцю. Вы не задумаліся пра сваё цела і выявілі болып адчайную і моцную волю, калі пакінулі фантан і скінулі з сябе маленькую залатую карону... Паслухайце, — сказаў ён пасля паўзы, і яго голас пацішэў яшчэ болып, — калі Вы цяпер, седзячы тут, сыграеце, як калісьці, калі побач з Вамі яшчэ стаяў Ваш бацька і ствараў пры дапамозе скрыпкі тыя спеўныя гукі, якія вымушалі Вас заплакаць... то тады можа здарыцца, што яна зноў таемна заблішчыць у Вашых валасах, маленькая, залатая карона...»
«Праўда?» — спытала яна і ўсміхнулася... Выпадкова ў яе пры гэтым слове заняло мову, так што прамоўленае атрымалася напалову хрыплым, напалову бязгучным. Яна кашлянула і потым сказала: «Вы сапраўды хочаце паслухаць накцюрны Шапэна, якія Вы там паказвалі?»
«Вядома. Яны ўжо разгорнутыя, і ўсё гатова».
«Ну добра, тады з благаславення Бога я адзін сыграю», — сказала яна. — Але толькі адзін, Вы чуеце? Тады Вам, напэўна, хопіць раз і назаўсёды».
3 гэтымі словамі яна ўстала, адклала ўбок сваю ручную работу і пайшла да піяніна. Яна села на крэсла-круцёлку, на якім ляжала некалькі перавязаных нотных сшыткаў, паправіла свяцільнікі і пачала гартаць ноты. Пан Шпінэль падсунуў да яе зэдлік і сеў побач з ёй, акурат як настаўнік музыкі.
Яна пачала іграць накцюрн мі-бемоль мажор, опус 9, нумар 2. Калі яна і сапраўды крыху развучылася, то яе выкананне, тым не менш, з мастацкага боку было дасканалым. Піяніна было сярэдняй якасці, але ўжо пасля першых удараў яна валодала ім упэўнена, з густам. Яна выявіла нервовы сэнс для розных гукавых адценняў і радасць рытмічнай рухавасці, якая даходзіла аж да фантастычнасці. Яе ўдары былі адначасова цвёрдымі і лагоднымі. Пад яе рукамі мелодыя да канца выдавала сваю салодкую спеўнасць, і з замаруджанай грацыёзнасцю ўпрыгожанні гарнуліся да яе цела.
Яна была ў той самай сукенцы, што і ў дзень прыезду: цёмны цяжкі ліф з пластычнымі аксамітнымі арабескамі, які так панезямному пяшчотна вылучаў яе галаву і рукі. Яе выраз твару падчас выкананя не змяніўся, але здавалася, быццам абрысы яе вуснаў зрабіліся яшчэ больш акрэсленымі, цені ў куточках вачэй паглыбіліся. Калі яна закончыла, то паклала рукі на падол і працягвала глядзець у ноты. Пан Шпінэль застаўся сядзець нема і нерухома.
Яна выканала яшчэ адзін накцюрн, а потым яшчэ адзін і яшчэ адзін. Потым яна ўстала; але толькі для таго, каб на веку піяніна пашукаць новыя ноты.
У пана Шпінэля з’явілася ідэя абследаваць звязкі ў чорных кардонных вокладках, якія ляжалі на крэсле-круцёлцы. Раптам ён выдаў незразумелы гук, а яго вялікія белыя рукі жарсна задрыжалі, дакрануўшыся да адной з гэтых занядбаных звязак.
«Немагчыма!.. He можа быць! — прамовіў ён. — I ўсё-такі я не памыліўся!.. Вы ведаеце, што гэта?.. Што тут ляжала?.. Што я трымаю ў руках?»
«Што гэта?» — спытала яна.
Тут Шпінэль моўчкі паказаў на тытульны ліст. Ён быў абсалютна бледны, апусціў сшытак, глядзеў на яе, а яго вусны дрыжалі.
«Няўжо? Як гэта трапіла сюды? Аддайце мне», — сказала яна проста, паставіла ноты на пульт, села і пачала пасля кароткай цішыні з першай старонкі.
Ён сядзеў побач з ёю, пахіліўшыся наперад, скрыжаваўшы рукі паміж каленак, з апушчанай галавою. Яна зайграла пачатак з размашыстай і пакутнай павольнасцю, з трывожна расцягнутымі паўзамі паміж асобнымі фігурамі. Матыў тугі, самотны і разгублены голас у начы ціха агучыў сваё палахлівае пытанне. Цішыня і чаканне. I ўвага! Чуецца адказ, той самы нясмелы і самотны гук, толькі больш высокі, больш пяшчотны. I зноў маўчанне. I тут уступіў з прыглушаным і чароўным сфарцата — як быццам выпростванне, палкае жаданне пакут — ма-
Сфарцата — раптоўнае і рэзкае дынамічнае ўзмацненне (акцэнтаванне) асобных гукаў ці акорда.
тыў кахання, які ўздымаўся, прабіваўся ў захапленні наверх да салодкага спляцення, зніжаўся, вызваляючыся, назад; і сваім нізкім спевам цяжкай, балючай асалоды вылучаліся скрыпкі і вялі мелодыю далей...
He без поспеху выканаўца імкнулася з дапамогаю недасканалага інструмента пазначыць уздзеянне аркестра. Пасажы скрыпкі высокага нарастання прагучалі з бліскучай дакладнасцю. Яна іграла з падкрэслена вялікай пашанай, пры кожным вобразе пабожна спынялася, пакорліва і дэманстратыўна падкрэсліваючы дэталі — гэтак, як святар уздымае над галавою самую вялікую святыню. Што адбывалася? Дзве сілы, дзве разлучаныя істоты імкнуліся ў пакутах і святасці адна да адной і абдымаліся ў безразважна-захопленым і вар’яцкім жаданні адвечнага і абсалютнага... Уверцюра ўспыхнула і закацілася. Яна закончыла там, дзе падымаецца заслона, а потым працягвала глядзець у ноты...
Між тым у жонкі радцы Шпаца сум дайшоў да той ступені, дзе ён крывіць чалавеку твар, выцягвае яму вочы з вачніц і надае яму жудасны выгляд нябожчыка. Акрамя таго, такая музыка дзейнічала на нервы яе страўніка, яна надавала гэтаму дыспепсічнаму арганізму адчуванне страху і выклікала ў кабеты прадчуванне сутаргавага прыпадку.
«Я вымушана пайсці ў палату, — слаба сказала яна. — Усяго добрага, я яшчэ вярнуся...»
3 гэтымі словамі яна пайшла. Хутка насоўвалася сутонне. Было відаць, што знадворку на тэрасу густа і бязгучна падае снег. Дзве свечкі ўтваралі хісткае і абмежаванае святло.
«Другі акт», — прашаптаў ён; яна перагарнула старонкі і пачала другі акт; адгалосак ражкоў згубіўся ўдалечы. Як? Ці гэта, магчыма, быў шэпт лістоты? Ці лагоднае цурчанне крынічкі? Ноч ужо разліла сваё маўчанне на гай і двор, і ніякае настойлівае маленне не магло больш спыніць наступ тугі. Святая таямніца завяршылася. Свяцільнік пагас, здзіўным, раптам прыглушаным тэмбрам спусціўся на зямлю матыў смерці і ў імклівай нецярплівасці сарваў з тугі яе белае покрыва насустрач каханаму, які набліжаўся да яе цераз змрок з распасцёртымі абдымкамі.
О празмерная і неспатольная радасць з’яднання ў вечным тым свеце рэчаў! Вызваліўшыся ад пакутнай памылкі, уцёкшы ад путаў прасторы і часу, Ты і Я, Тваё і Маё зліваюцца ва ўзвышанай асалодзе. Разлучыць іх магло толькі падступнае асляпленне дня, але яго фарсістая мана не здолела больш збіваць з тропу асцярожных — з таго часу, як сіла чароўнага зелля надала ім асаблівае бачанне. Хто ў каханні ўбачыў ноч смерці і яе салодкую таямніцу, таму ў вар’яцтве святла застаецца толькі туга, жарснае імкненне да святой ночы — вечнай, сапраўднай, якая злучае ў адно.
О сыдзі на зямлю, ноч кахання, дай ім тое забыццё, да якога яны жарсна імкнуцца, ахутай іх без рэшты тваёю асалодай і вызвалі іх са свету падманаў і разлукі. Зірні: апошні свяцільнік пагас! Мысленне і ўяўленне патанулі ў свяшчэнным змроку, які разлягаецца, вызваляючы свет, над пакутамі вар’яцтва. Потым, калі асляпленне аслабне, калі маё вока ў захапленні прыслепне: тое, чаго пазбавіла мяне мана дня, што яна фальшыва падсунула мне дзеля неспатольнай пакуты ад тугі, — нават тады, о цуд здзяйснення! Нават тады я — увесь свет... I адразу пасля перасцерагальнага спеву Брэнгены адбываецца той узлёт скрыпак, які вышэйшы за ўсякі розум.
«Я разумею не ўсё, пане Шпінэль; шмат што я толькі прадчуваю. Што гэта значыць: «Нават тады я — увесь свет?»
Ён растлумачыў ёй ціха і коратка.
«Але, гэта праўда... Толькі як так атрымліваецца, што Вы так добра тлумачыце, але не можаце сыграць».
Дзіўна, што ў яго не хапіла сілы адказаць на гэтае бяскрыўднае пытанне. Ён зачырванеўся, пацёр рукамі і, нібыта разам з крэслам, заглыбіўся ў самога сябе.
КНІГІ ОНЛАЙН
