Смерць у Венецыі
Toмас Ман
Выдавец: Янушкевіч
Памер: 392с.
Мінск 2018
Вакол пачалі хіхікаць і смяяцца. Пан Кнак прыняў балетную позу, якая павінна была азначаць стылізаваны жах. «О Божа! — усклікнуў ён. — Стоп! Стоп! Крэгер заблытаўся сярод дам! Еп аггіёге, назад, фройляйн Крэгер, назад, fi done! Усе зразумелі, толькі Вы — не. Хутка! Працягваем! Вы — назад!» I ён дастаў жоўтую шоўкавую насоўку і пагнаў ёй Тоніа Крэгера назад на яго месца.
Усе смяяліся: юнакі, дзяўчаты і дамы за парцьерамі, бо пан Кнак гэты інцыдэнт ператварыў у штосьці вельмі забаўнае, і ўсе весяліліся, як у тэатры. Толькі пан Гайнцэльман чакаў з застылай дзелавою фізіяноміяй, калі дадуць знак, каб пачаць іграць, бо ён быў загартаваны супраць уздзеяння пана Кнака.
Потым кадрыля працягвалася. А пасля быў перапынак. Афіцыянтка зазвінела падносам з келіхамі для віна, уваходзячы ў дзверы, а кухарка з’явілася следам за ёй з пачкам печыва з разынкамі. Але Тоніа Крэгер крадком выйшаў, падаўся ў калідор і стаў там, заклаўшы рукі за спіну, перад акном з апушчаным жалюзі, не задумваючыся пра тое, што праз гэтае жалюзі нічога не відаць, што, такім чынам, смешна стаяць перад акном і рабіць выгляд, што глядзіш у яго.
А ён узіраўся ў самога сябе, дзе было так шмат нездавальнення і смутку. Чаму, чаму ён тут? Чаму ён не застаўся сядзець у сваім пакоі каля акна і не чытаў «Імензэ» Шторма *, пазіраю-
* Пакланіцца! Дамы — накрыж! За рукі — кружыцца! (фр.)
** Рабіцьтак! (фр.)
*** Найболып папулярны твор згаданага вышэй нямецкага пісьменніка Тэадора Шторма (1817-1888).
чы час ад часу ў вечаровы сад, дзе цяжка рыпеў стары арэшнік? Там было яго сапраўднае месца. Няхай бы іншыя танчылі, бадзёра і спрытна займаліся сваёй справаю!.. He, не, яго месца ўсё-такі было тут, дзе ён адчуваў сябе блізка ад Інгі, нават самотна стоячы аддалена і намагаючыся ў гуле, звоне і смеху там у салоне вылучыць яе голас, у якім быў прысутны звон цёплага жыцця. Твае прадаўгаватыя блакітныя вочы з вясёлым смехам, ах, бялявая Інга! Такой прыгожаю і вясёлаю, якты, можна быць толькі тады, калі не чытаеш «Імензэ» і ніколі не намагаешся рабіць нешта падобнае; і гэта засмучае!..
Яна павінна была прыйсці! Яна павінна была заўважыць, што яго няма, павінна была адчуць, штб з ім робіцца, павінна была таемна пайсці за ім, нават хоць бы спачувальна пакласці яму руку на плячо і сказаць: «Хадзем туды да нас, радуйся, я кахаю цябе!» I ён прыслухоўваўся, што там за спінаю, і чакаўу неразумным напружанні, што яна прыйдзе. Але яна не прыйшла. Нічога падобнага не адбылося.
Няўжо і яна смяялася з яго, як і ўсе астатнія? Ну так, і яна смяялася, як бы яму ні хацелася не пагаджацца з гэтым дзеля сябе і дзеля яе. I толькі зачараваны яе блізкасцю, ён танчыў той «moulinet des dames». I ўчым гэта пашкодзіла? Магчыма, аднойчы ўсё ж яны перастануць смяяцца! Ці не ўзяў нядаўна адзін часопіс яго верш; няхай ён потым і закрыўся, перш чым верш быў апублікаваны... I настане дзень, калі ён будзе знакамітым, калі ўсё, што ён напіша, будзе публікавацца, і тады яшчэ паглядзім, ці не паўплывае гэта на Інгу Гольм... He паўплывае, не, у гэтым і рэч. На Магдаліну Вэрмерэн, якая заўсёды падала, — але, на яе паўплывае. Але ніколі ў жыцці — на Інгу Гольм, ніколі ў жыцці на блакітнавокую вясёлую Інгу. I ці не было гэта ўсё дарэмна?
Ад гэтай думкі сэрца Тоніа Крэгера балюча сціснулася. Адчуць, як цудоўныя дзейныя і тужлівыя сілы хвалююцца ў табе, і пры гэтым ведаць, што тыя, да каго ты жарсна імкнешся, процістаяць ім у вясёлай недасканаласці — ад гэтага бывае вельмі балюча. Але хоць ён, самотны, адчужаны і без надзеі, стаяў перад зачыненым жалюзі і ў сваёй маркоце рабіў выгляд, што можа глядзець цераз акно, усё-такі ён быў шчаслівы. Бо тады
яшчэ яго сэрца жыло. Цёпла і тужліва яно білася для цябе, Інгеборг Гольм, і яго душа ў святым самаадрачэнні ахутвала тваю бялявую, светлую і высакамерна звычайную маленькую асобу.
He адзін раз ён з разгарачаным тварам самотна стаяў у месцах, куды вельмі ціха даляталі музыка, пахі кветак ды звон шклянога посуду, і намагаўся вылучыць у далёкай святочнай гамане твой звонкі голас; стаяў з болем за цябе і ўсё-такі быў шчаслівы. He адзін раз ён адчуваў крыўду, што меў мажлівасць паразмаўляць з Магдаленай Вэрмерэн, якая ўвесь час падала, што яна яго разумела, што і смяялася з ім, і сур’ёзнаю была, у той час як бялявая Інга, калі нават ён сядзеў побач, здавалася далёкай ад яго і чужой, і яго не разумее, бо яго мова была не яе моваю; і ўсё-такі ён быў шчаслівым. Таму што шчасце, казаў ён сабе, гэта не быць каханым; гэта змешанае з агідай задавальненне дзеля славалюбства. Шчасце — гэта кахаць і, магчыма, падлоўліваць маленькія, падманныя набліжэнні да каханага аб’екта. I ён запісаў сабе ў душы гэтую думку, перадумаў яе да канца і адчуў яе грунтоўна да самае глыбіні.
«Вернасць! — падумаў Тоніа Крэгер. — Я хачу быць верным і кахаць цябе, Інгеборг, пакуль я жывы!» Такім добразычлівым ён быў. I ўсё-такі ў яго ў сярэдзіне страх і смутак ціха нашэптавалі, што і Ганса Ганзэна ён зусім забыў, хоць і бачыў яго штодня. I самае агіднае і вартае жалю палягала ў тым, што гэты ціхі і крыху зларадны голас казаў праўду, што час мінаў і надыходзілі дні, калі Тоніа Крэгер не так ужо і моцна, як калісьці, быў гатовы памерці за вясёлую Інгу, бо ён адчуў у сабе імпэт і сілы па-свойму стварыць у гэтым свеце шмат чаго надзвычайнага.
I ён асцярожна абышоў вакол таго ахвярнага алтара, на якім палала чыстае і нявіннае полымя яго кахання, укленчыў перад ім і паспрабаваў разварушыць і падсілкаваць яго якім-кольвечы чынам, бо прагнуў застацца верным. I праз нейкі момант, незаўважна, не аджываючы і без шуму, яно ўсё адно патухла.
Але Тоніа Крэгер нейкі час яшчэ пастаяў перад астылым алтаром, поўны здзіўлення і расчаравання з таго, што на гэтым свеце вернасць была немагчымай. Потым ён целяпнуў плячыма і пайшоў сваім шляхам.
Ill
Ён пайшоў тым шляхам, якім мусіў ісці, крышку бестурботна і нераўнамернымі крокамі, пасвістваючы сам сабе, са схіленаю набок галавою, пазіраючы ўдалячынь, і калі ён збіваўся са шляху, то гэта адбывалася таму, што для сяго-таго ўвогуле слушнага шляху не існуе. Калі б у яго спыталі, а кім ён збіраўся стаць, то ён даваў бы то адзін, то іншы адказ, бо ўяго была звычка гаварыць (і ён гэта ўжо таксама занатаваў), што ён носіць у сабе магчымасці для тысяч формаў існавання, разам з патаемным разуменнем, што гэта, у прынцыпе, адны толькі немагчымасці...
Яшчэ перш чым ён развітаўся з цесным бацькоўскім горадам, паціху разышліся скрэпы й ніці, што трымалі яго тут. Старадаўні род Крэгераў паступова трапіў у стан разбурэння і заняпаду, і ў людзей была прычына суадносіць самога Тоніа Крэгера з прыкметамі гэтага стану. Бацькава маці, ачольніца роду, памерла, а неўзабаве пасля яе смерці памёр і бацька, высокі, задумлівы, акуратна апрануты пан з палявою кветачкай у пятліцы. Вялікі дом Крэгераў разам з яго прыстойнаю гісторыяй быў выстаўлены на продаж, а фірма была распушчана. Аднак маці Тоніа, яго прыгожая палымяная маці, якая так выдатна іграла на раялі і мандаліне і якой усё было абыякава, пасля года жалобы зноў выйшла замуж — за музыканта-віртуоза з італьянскім імем, за якім яна падалася ў блакітную далеч. Тоніа Крэгер палічыў гэты ўчынак трохі падступным; але ці ягонай гэта была справа — перашкаджаць ёй у тым? Ён пісаў вершы і не мог адказаць, а кім жа ён усё-такі меркаваў стаць у гэтым свеце?
I ён пакінуў кантаваты родны горад, вакол вільчакоў якога свісцеў вільготны вецер; пакінуў фантан і стары арэшнік у садзе, знаёмцаў сваёй маладосці; пакінуў таксама і мора, якое ён так любіў, і не адчуў анізвання болю. Бо ён вырас і паразумнеў, зразумеў, што з ім дзеецца, і шчыра пасмейваўся з недарэчнага і нікчэмнага існавання, якое так доўга трымала яго ў сваім атачэнні.
Ён аддаўусяго сябе на волю сілы, якая падавалася яму самаю высакароднаю на зямлі, служыць якой, як яму здавалася, ён быў
пакліканы, і якая абяцала яму веліч і пашану, сілу духу ды слова, якая з усмешкаю ўзвышаецца на троне над бессвядомым і нямым жыццём. 3 маладым запалам ён аддаўся ёй, і яна аддзячыла яму ўсім тым, чым яна можа абдарыць, а таксама бязлітасна забрала ў яго ўсё, што яна звычайна забірае ў якасці адплаты.
Яна абвастрыла яго зрок і дазволіла яму пранікнуць у сэнс высокіх слоў, якія надзімаюць грудзі людзей; яна адкрыла яму душы і зрабіла яго празорлівым, дазволіўшы зазірнуць у сярэдзіну свету і ва ўсё канчатковае, што хаваецца за словамі і дзеяннямі. Але галоўнае, што ён убачыў — камізм і нікчэмнасць... камізм і нікчэмнасць.
I тут, разам з пакутамі і пыхаю пазнання, прыйшла самота, бо яго не трывалі ў коле прастадушных з вясёла-змрочным духам: ім перашкаджала стыгма на ягоным ілбе. Але ўсё больш салодкім для яго рабілася задавальненне ад слова ды формы, бо ён меў звычку казаць (і ўжо занатаваў гэта), што адно веданне душы непазбежна прыносіла б смутак, калі б радасці выказвання не ўтрымлівалі нас у пільна бадзёрым стане.
Ён жыў у вялікіх гарадах, нярэдка і на поўдні, ад сонца якога ён абяцаў сабе больш шыкоўную спеласць свайго мастацтва; а магчыма, гэта ішло ад крыві яго маці, — чаму яго так цягнула туды. Але раз яго сэрца не магло жыць без любові, то ён паддаўся прыгодам плоці, рынуўся глыбока ў юр і палымяную правіннасць і пры гэтам невыказна пакутаваў. Магчыма, у ім жыла спадчыннасць бацькі — высокага, задуменнага, чыста апранутага мужчыны з палявою кветачкай у пятліцы — якая там, у глыбіні, змушала яго пакутаваць і часам абуджала ў ім слабы тужлівы ўспамін пра ўцеху душы, якая калісьці была ўласцівая яму і якая не паўтаралася больш ні ўякіх захапленнях.
Агіда і нянавісць да праяў пачуццёвасці апанавалі ім, а таксама прага чысціні й добрапрыстойнасці, у той час як ён усё ж дыхаў паветрам мастацтва, халаднаватым і салодкім, прапахлым свежасцю паветрам заўсёднай вясны, у якім усё паддаецца жыватворным інстынктам, булькаціць і родзіцца ў патаемнай асалодзе апладнення. Так і атрымалася, што ён, маральна нястрымна кіданы сюды-туды паміж дзвюма крайнасцямі, паміж
ледзяной духоўнасцю і пачуццёвай жарсцю, што раз’ядала душу; адчуваючы згрызоты сумлення, ён вёў знясільвальны лад жыцця, небывалае, распушчанае і надзвычайнае жыццё, якое ён, Тоніа Крэгер, у прынцыпе ўспрымаў з агідаю. «Які заблытаны шлях! — часам думаў ён. — Як гэта магло здарыцца, што я трапіў ва ўсе гэтыя дзівосныя прыгоды? Я ж не цыган у зялёнай кібітцы па паходжанні...»
КНІГІ ОНЛАЙН
