Смерць у Венецыі
Toмас Ман
Выдавец: Янушкевіч
Памер: 392с.
Мінск 2018
Але ў той меры, наколькі слабела яго здароўе, настолькі ж абвастралася яго мастакоўскасць, рабілася больш выбіральнай, тонкай, каштоўнай, шыкоўнай, нястрыманай у дачыненні да банальнасці і надзвычай адчувальнай у пытаннях такту і густу. Калі ён апублікаваўся ўпершыню, сярод знаўцаў гучна выказваліся ўхваленне і радасць, бо гэта быў па-майстэрску зроблены твор, прадэманстраваны ім, поўны гумару і знаёмства з пакутамі. I неўзабаве яго імя, тое самае, якім некалі яго, ганячы, выклікалі настаўнікі, тое самае, якім ён падпісваў свае першыя рыфмаваныя радкі каля арэшніка, фантана і на моры, гэтае гучанне, сплеценае з поўдня і поўначы, гэтае экзатычнае выдыхнутае бюргерскае імя стала формулай, якая азначала штосьці выдатнае; бо да балючай грунтоўнасці яго досведу далучылася непарыўна ўпартая і раўнівая руплівасць, якая ў барацьбе з выбіральнай раздражняльнасцю яго густу спарадзіла ў моцных пакутах незвычайныя творы.
Ён працаваў не так, як іншы, хто працуе, каб жыць, а як чалавек, які больш нічога не хоча, а толькі працаваць, бо ён сябе як жывога чалавека ўважае за нішто, жадае, каб з ім лічыліся толькі як з творцам, а ў астатнім застаецца шэрым і непрыкметным, як артыст без грыма, які выглядае нікім, пакуль нічога не іграе. Ён працаваў моўчкі, ізалявана, нябачна і поўны пагарды да тых мізэрных асоб, для якіх талент быў публічным упрыгожаннем, якія, багатыя ці бедныя, хадзілі здзічэлымі і абадранымі ці дэманстравалі сваю раскошу адмысловымі гальштукамі, у першую чаргу хацелі жыць шчасліва, добразычліва і ў ладзе з мастацтвам, не ведаючы пра тое, што добрыя творы з’яўляюцца толькі пад уціскам кепскага жыцця, што той, хто жыве, не працуе, і што трэба памерці, каб быць сапраўдным творцам.
IV
«Я не перашкаджаю?» — спытаў Тоніа Крэгер на парозе атэлье. Ён трымаў у адной руцэ капялюш і нават крыху пакланіўся, хоць Лізавета Іванаўна была яго сяброўкаю, з якою ён быў шчыры ва ўсім.
«Змілуйцеся, Тоніа Крэгер, заходзьце не цырымонячыся! — адказала яна з пераменлівым націскам. — Вядома, што ў Вас выдатнае выхаванне і Вы ведаеце, што такое прыстойнасць». Пры гэтым яна ўзяла свой пэндзаль улевую руку, якой ужо трымала палітру, падала яму правую і зірнула ў твар з усмешкаю і хітаючы галавою.
«Ну так, але ж Вы працуеце, — сказаў ён. — Дазвольце зірнуць... 0, Вы робіце поспехі». I ён пачаў праглядаць маляўнічыя накіды, якія ляжалі з абодвух бакоў мальберта на крэслах, і вялікае палатно, нацягнутае на падрамнік, на якім у заблытаным і схематычным эскізе, зробленым вугалем, пачалі з’яўляцца каляровыя мазкі.
Гэта было ў Мюнхене ў аддаленым ад вуліцы будынку на Шэлінгштрасэ, на адным з верхніх паверхаў. Знадворку, за акном на паўночным баку, панавалі сінеча неба, шчабятанне птушак і сонечнае святло; і пасланец вясны, салодкі павеў, што трапляў цераз адчыненую фортку, мяшаўся з пахам фіксатара і алейнай фарбы, які напаўняў прасторную майстэрню. Залацістае святло сонечнага надвячорка бесперашкодна залівала вялізнае пуставатае атэлье, старанна асвятляла крыху пашкоджаную ўжо падлогу, грубы стол каля акна, заняты бутэлечкамі, цюбікамі і пэндзлямі, ды эскізы без рам на сценах, на якіх не было шпалераў; яно асвятляла шырму з парванага шоўку, якая недалёка ад дзвярэй адгароджвала маленькі, стылёва абстаўлены куток для жытла і адпачынку; асвятляла будучы твор на мальберце, а перад ім мастачку і паэта.
Яна была з ім прыкладна аднолькавага ўзросту, а менавіта ёй пераваліла крышку за трыццаць. У цёмна-сінім адзенні з заплямленым фартухом, яна сядзела на маленькім услончыку, абапёршыся падбароддзем на рукі. Яе каштанавыя валасы,
добра прыгладжаныя і з бакоў ужо трохі пасівелыя, захіналі лёгкімі хвалямі скроні і абрамлялі яе смуглявы, славянскі, бясконца сімпатычны твар з кірпатым носам, скуламі, якія рэзка выступалі, і маленькімі чорнымі зіхоткімі вачыма. Яна напружана, недаверліва і быццам раздражнёна, скоса і прыжмурана ацэньвала сваю працу.
Ён стаяў побач, упёршы правую руку ў сцягно, а леваю паспешліва круціў свой руды вус. Яго косыя бровы рухаліся змрочна і напружана, прычым ён, як звычайна, ціха насвістваў сабе пад нос. Ён быў апрануты надзвычай акуратна і добра, у касцюм спакойнага шэрага колеру і строгага крою. Але на яго прыгожа прапрацаваным ілбе, над якім так надзвычай проста і ўпарадкавана ляжалі цёмныя валасы, быў прыкметны нервовы цік, а рысы яго паўднёвага твару былі ўжо рэзкія, як быццам праведзеныя цвёрдым грыфелем і адчаканеныя; у той час як рот быў акрэслены вельмі пяшчотна, яго падбароддзе здавалася нават мяккім... Праз нейкую хвіліну ён правёў рукою па лбе і вачах і адвярнуўся.
«Мне не трэба было прыходзіць», —сказаў ён.
«Чаму не, Тоніа Крэгер?»
«Я толькі што ўстаў ад сваёй працы, Лізавета, і ў маёй галаве ўсё так, як на гэтым палатне. Толькі каркас, бледны, запэцканы выпраўленнямі эскіз і некалькі каляровых плям, ага; і вось я прыходжу сюды і бачу тое самае. I я тут зноў знаходжу канфлікт і супярэчнасць, — сказаў ён і прынюхаўся да паветра, — якія мучылі мяне дома. Дзіўна. Калі табою валодае якая-небудзь думка, то ты знаходзіш яе сляды ўжо ўсюды, ты адчуваеш яе пах, нават на ветры. Фіксатар і вясенні водар, ці не так? Мастацтва і... ну, а што іншае? He гаварыце "прырода”, Лізавета — "прырода” не знясільвае. Ах, не, лепш я, мусіць, пашпацыраваў бы, хоць і тут — пытанне ці лепш бы я сябе тады адчуваў? Пяць хвілін таму недалёка адгэтуль я сустрэў аднаго прыяцеля, Адальберта, навеліста. "Заклятая Богам вясна!”, — сказаў ён у сваёй агрэсіўнай манеры. "Яна была і застаецца самай жудаснай парой года! Ці можа Вам, Крэгер, прыйсці разумная думка, ці можаце Вы спакойна вынайсці самы маленькі досціп і дзей-
нічаць, калі Вам самым непрыстойным чынам свярбіць у крыві і адбірае спакой процьма недарэчных сенсацый, якія, як толькі Вы пачняце іх правяраць, выяўляюцца абсалютна трывіяльнай непатрэбшчынай? Што да мяне, то я зараз іду ў кавярню. Гэта нейтральная, незалежная ад змены пораў года тэрыторыя — ці ведаеце, яна з’яўляецца, так бы мовіць, ізаляванай і ўзвышанай сферай літаратурнай справы, у якой чалавек здольны толькі на высакародныя ідэі”. I ён пайшоў у кавярню, а магчыма, і мне варта было пайсці з ім».
Лізавеце было весела.
«Гэта добра, Тоніа Крэгер. Прыдумка з "непрыстойным свербам” добрая. I ён у пэўнай ступені мае рацыю, бо для працы вясна сапраўды не вельмі спрыяльная. Але ўсё ж звярніце ўвагу. Я, насуперак усяму, я займаюся вось гэтай маленькай справай, гэтым маленькім досціпам і дзейнічаю, як сказаў бы Адальберт. Пасля гэтага мы пойдзем у "салон” і вып’ем гарбаты, і Вы выскажаце ўсё, што ў Вас на душы; бо я дакладна бачу, што сёння Вы на ўзводзе. А пакуль што прымасціцеся дзе-небудзь, напрыклад, на той скрынцы, калі не баіцеся за сваё патрыцыянскае адзенне...»
«Ах, не чапайце маё адзенне, Лізавета Іванаўна! Ці Вы жадаеце, каб я бегаў у парванай аксамітнай куртачцы ці чырвонай шоўкавай камізэльцы? Мастак заўсёды ў душы прыхільнік прыгод. Знешне трэба добра апранацца, д’ябал забяры, і паводзіць сябе, як прыстойны чалавек... He, я не на ўзводзе», — сказаў ён і паглядзеў, як яна на мальберце змешвала фарбы. «Вы ж чуеце, што толькі праблемы і супярэчлівасць — гэта тое, што займае мяне і што перашкаджала мне працаваць... А пра што мы толькі што размаўлялі? Пра Адальберта, навеліста, і які ён горды і цвёрды чалавек. "Вясна — самая жудасная пара года”, — сказаў ён і пайшоў у кавярню. Бо трэба ведаць, чаго ты хочаш, ці не так? Каб Вы ведалі, вясна і мяне робіць нервовым, а мілая трывіяльнасць успамінаў і адчуванняў, якія яна выклікае, прыводзіць і мяне ў збянтэжанасць; але я не магу пераадолець сябе, каб ганіць яе і пагарджаць ёй за гэта; справа палягае ў тым, што я саромлюся яе, саромлюся яе чыстай натуральнасці і яе пера-
можнай маладосці. I я не ведаю, ці мне зайздросціць Адальберту, ці пагарджаць ім за тое, што ён пра гэта нічога не ведае...
Вясной працуецца дрэнна, вядома, а чаму? Бо ў цябе — адчуванні. I толькі халтуршчык думае, што творца мае права адчуваць. Любы сапраўдны і шчыры мастак толькі ўсміхнецца з наіўнасці гэтай халтурніцкай дурноты, магчыма — толькі меланхалічна, але ўсміхнецца. Бо тое, што кажуць, ніколі не можа быць галоўным, а толькі абыякавым самім па сабе матэрыялам, з якога з гуллівай і спакойнай перавагай павінны стварацца эстэтычна дзейсны вобраз. Калі Вам занадта важна тое, што Вы хочаце сказаць, калі Ваша сэрца занадта моцна б’ецца дзеля гэтага, то Вы можаце быць упэўненыя ў поўным фіяска. Вы робіцеся патэтычным, Вы робіцеся сентыментальным, штосьці нязграбнае, няўклюдна-сур’ёзнае, нястрыманае, пазбаўленае іроніі, прэснае, сумнае, банальнае будзе вынікам Вашых намаганняў, і нічога, акрамя абыякавасці, у людзей, нічога, акрамя расчаравання і смутку, у Вас саміх урэшце... Бо справа палягае вось у чым, Лізавета: пачуццё, цёплае, сардэчнае пачуццё заўсёды банальнае і непрыгоднае, а ў мастацтве дзейснымі бываюць толькі раздражняльнікі і халодныя экстазы нашай сапсаванай, нашай мастакоўскай нервовай сістэмы. Неабходна, каб было штосьці пазачалавечнае і нялюдскае, трэба знаходзіцца ў незвычайна аддаленых і безудзельных адносінах да людскога, каб быць у стане і ўвогуле адважыцца гуляць з гэтым, паказваць яго дзейсна і з густам. Валоданне стылем, формай і здольнасць выявы прадугледжвае гэтыя выбарныя адносіны да людскога, ды і пэўнае чалавечае збядненне і спусташэнне. Бо здаровае і моцнае пачуццё, як заўжды, не мае густу. Мастак канчаецца, як толькі ён становіцца чалавекам і пачынае адчуваць. Гэта ведаў Адальберт, і таму ён накіраваўся ў кавярню, у “аддаленую сферу”, вядома!»
«Ну добра, Бог з ім, бацюхна, — сказала Лізавета і пачала мыць рукі ў бляшанай ванне. — Вам не варта ісці за ім следам».
«Не, Лізавета, я не іду за ім, і менавіта толькі таму, што я час ад часу крышку здольны яшчэ саромецца перад вясною майго мастацкага занятку. Бачыце, калі-нікалі я атрымліваю
лісты невядома ад каго, ухвальныя і ўдзячныя лісты ад маіх прыхільнікаў, поўныя зачаравання допісы захопленых людзей. Я чытаю гэтыя допісы, і хваляванне ахоплівае мяне ад шчырасці гэтага цёплага і бездапаможнага чалавечага пачуцця, якое дало штуршок майму мастацтву, нават пэўнае спачуванне авалодвае мною ў дачыненні да зачараванай наіўнасці, якая прамаўляе з гэтых радкоў, і я чырванею пры думцы, наколькі б гэты шчыры чалавек працверазеў, калі б ён аднойчы зазірнуў за кулісы, калі б яго нявіннасць зразумела, што сумленны, здаровы і прыстойны чалавек увогуле не піша, не іграе на сцэне, не піша музыку... Ды ўсё гэта не перашкаджае мне выкарыстоўваць яго захапленне маёй геніяльнасцю, каб яшчэ больш узвысіцца і натхняцца, я раблю выгляд, быццам успрымаю ўсё гэта вельмі сур’ёзна, і яшчэ старанней строю важную міну, як малпа, якая іграе вялікага чалавека... Ах, не пярэчце мне, Лізавета! Я кажу Вам, што я часта смяртэльна зняможаны паказваць чалавечнае, не ўдзельнічаючы ў чалавечным... Ці з’яўляецца мастак увогуле мужчынам? Пра гэта патрэбна спытаць "бабу”! Мне здаецца, што мы, мастакі, усе часткова падзяляем лёс тых прэпараваных папскіх спевакоў... Мы спяваем вельмі кранальна прыгожа. Аднак...»
КНІГІ ОНЛАЙН
