Смерць у Венецыі
Toмас Ман
Выдавец: Янушкевіч
Памер: 392с.
Мінск 2018
«Вам варта было б крышку пасаромецца, Тоніа Крэгер. Пойдзем, калі ласка, піць гарбату. Кіпень зараз згатуецца, а вось тут папяросы. Вы спыніліся на спевах сапрана, то цяпер працягвайце. Але Вам варта было б пасаромецца. Калі б мне не было вядома, з якой ганаровай жарсцю Вы аддадзены сваёй прафесіі...»
«Нічога не кажыце аб "прафесіі”, Лізавета Іванаўна! Літаратура ўвогуле не прафесія, а праклён — каб Вы ведалі. Калі ён робіцца адчувальным, гэты праклён? Рана, жудасна рана. У той час, калі яшчэ трэба было б жыць спакойна ў міры і згодзе з Богам і ўсім светам. Вы пачынаеце адчуваць сябе адзначаным, загадкава супрацьпастаўленым у дачыненні да астатніх, да звычайных, простых; прадонне іроніі, нявер’я, апазіцыі, пазнання, пачуцця, якое адлучае Вас ад людзей, і гэта паглыбляецца ўсё больш і болып, Вы — сам па сабе, і з гэтага часу ўжо няма болын аніякага паразумення. Што за лёс! Пры ўмове, што сэрца заста-
лося дастаткова жывым, дастаткова пяшчотным, каб адчуваць, што гэта жахліва!.. Ваша самасвядомасць запаляецца, бо сярод тысяч Вы на сваім чале адчуваеце, фізічна і маральна, знак, які не пазбегне нічыйго позірку. Я ведаў аднаго геніяльнага акцёра, які як чалавек мусіў змагацца з хваравітай скаванасцю і нястрыманасцю. Яго звышраздражнёнае пачуццё эга разам з адсутнасцю ролі, мастацкай задачы выклікалі комплексы ў гэтага сапраўднага артыста і няшчаснага чалавека... Мастака — сапраўднага, не такога, дзяржаўнай прафесіяй якога з’яўляецца мастацтва, а пазначанага пячаткай таленту і праз тое праклятага — Вы заўсёды вострым позіркам вылучыце з людскога натоўпу. Пачуццё адмежаванасці і непрыналежнасці, адчуванне пазнавальнасці і назірання, штосьці адначасова каралеўскае і засаромленае адбіваюцца на яго твары. У рысах караля, які ў цывільнай вопратцы ідзе скрозь людскі тлум, можна назіраць нешта падобнае. Але тут не дапаможа ніякая цывільная апранаха, Лізавета! Пераапранайцеся, захутвайцеся, нацягвайце на сябе вопратку аташэ ці гвардзейскага лейтэнанта ў адпачынку: варта Вам толькі ўзняць вочы і сказаць адно слова, і кожны ўжо будзе ведаць, што Вы не чалавек, а штосьці чужое, сумнеўнае, іншае...
Але што такое мастак? Hi перад адным пытаннем утульнасць і пазнавальная інерцыя не выяўлялі сябе больш марудлівымі, чым перад гэтым. "Гэта — дар”, — кажуць пакорліва добрыя людзі, якія знаходзяцца пад уздзеяннем якога-небудзь мастака, бо вясёлыя і ўзвышаныя ўздзеянні, паводле іх добразычлівых меркаванняў, павінны і паходзіць ад вясёлых і ўзвышаных уздзеянняў; і ніхто не падазрае, што тут справа палягае, магчыма, у надзвычай дрэнна абумоўленым, надзвычай сумнеўным "дары”... Вядома, што мастакі вельмі датклівыя — а таксама вядома, што такая рыса звычайна не сустракаецца ў людзей з чыстым сумленнем і салідна абгрунтаваным пачуццём уласнага гонару... Бачыце, Лізавета, я на дне душы — калі гэта перакласці на духоўную мову — наконт мастакоўскага тыпу адчуваю поўнае падазрэнне, якое любы з маіх ганаровых продкаў на поўначы ў цесным горадзе выявіў бы ў дачыненні да нейкага
блазна і авантурнага артыста, які заявіўся б у ягоны дом. Я ведаю аднаго банкіра, пасівелага прадпрымальніка, які валодае дарам пісаць навелы. Ён карыстаецца гэтым дарам у вольныя гадзіны, і яго працы часам бываюць проста выдатнымі. Нягледзячы — я кажу ’"нягледзячы” — на такую ўзвышаную здольнасць, гэты чалавек не зусім бездакорны; наадварот, яму ўжо давялося адбыць цяжкае пакаранне пазбаўленнем волі, і, трэба сказаць, з важкіх прычын. Ага, гэта здарылася, па сутнасці, толькі ў месцы адбывання пакарання — тое, што ён заўважыў сваю здольнасць, і яго досвед вязня стаўся галоўным матывам ва ўсіх яго тварэннях. 3 гэтага можна было б з нейкай доляю дзёрзкасці зрабіць выснову, што, каб стаць паэтам, неабходна паходзіць з свайго кшталту карнай установы. Але ці не напрошваецца падазрэнне, што яго перажыванні ў турме, мусіць, не так шчыра пераплеценыя з каранямі і падмуркамі яго мастацкасці, як тое, што яго завяло туды?.. Банкір, які піша навелы, гэта рарытэт, ці не так? Але некрымінальны, прыстойны і салідны банкір, які б пісаў навелы, — такога не бывае... Вось, Вы цяпер смеяцеся, а я жартую толькі напалову. Ніводная праблема, ніводная ў свеце, не прыносіць большых пакут, чым тыя, што створаны мастацкасцю і яе ўздзеяннем на людзей. Вазьміце самае цудоўнае тварэнне самага тыповага і таму самага магутнага мастака, вазьміце такі слабы і двухсэнсоўны твор, як "Трыстан і Ізольда”, і паназірайце за ўздзеяннем, якое робіць гэты твор на маладога, здаровага чалавека, вельмі моцна ўспрымальнага. Вы ўбачыце ўзвышэнне, прыток сіл, цёплае, шчырае захапленне — магчыма, штуршок да ўласнай "мастацкай” творчасці... Бедны дылетант! 3 намі, мастакамі, усё прынцыпова адбываецца зусім не так, як ён, мусіць, уяўляе сабе сваім "цёплым сэрцам” і "шчырым энтузіязмам”. Я не раз бачыў, як мастакоў услаўляюць ды ўзносяць жанчыны і маладыя людзі, у той час як я сам ведаў пра іх... Што да паходжання, суправаджальных з’яў і варункаў мастацкасці, то ўвесь час даведваешся пра штосьці дзіўна незвычайнае...»
«I гэта датычыць толькі іншых, Тоніа Крэгер, — прабачце — ці не толькі іншых?»
Ён маўчаў. Ён нахмурыў свае косыя бровы і пачаў насвістваць самому сабе пад нос.
«Дайце, калі ласка, Ваш кубачак, Тоніа. Яна не моцная. I вазьміце новую цыгарэту. Між іншым, Вы, пэўна, добра ведаеце, што Вы разглядаеце рэчы так, як іх зусім неабавязкова разглядаць...»
«Гэта адказ Гарацыа, шаноўная Лізавета. Разглядаць рэчы так значыла б разглядаць іх дакладна, ці праўда?»
«Я кажу, што іх можна разглядаць гэтаксама дакладна і з іншага боку, Тоніа Крэгер. Я толькі дурная кабета, якая малюе, і калі ў мяне ўвогуле ёсць нейкі адказ Вам, калі я магу крышку ўзяць пад абарону ад Вас Вашу ўласную прафесію, дык тое, што я скажу, не ўтрымлівае нічога новага — адно толькі згадку пра тое, што Вы самі вельмі добра ведаеце... Як, напрыклад, ачышчальнае, гаючае ўздзеянне літаратуры разбурэнне жарсцей, дзякуючы пазнанню і слову; літаратура, як шлях да разумення, да прабачэння і любові; вызвольная сіла мовы; дух літаратуры як самая высакародная з’ява чалавечага духу ўвогуле; літаратар як дасканалы чалавек, як святы; разглядаць рэчы так азначала б разглядаць іх недастаткова дакладна?»
«Вы маеце права так гаварыць, Лізавета Іванаўна, і менавіта ў дачыненні да творчасці Вашых творцаў, вартай пакланення расійскай літаратуры, якая, шчыра кажучы, уяўляе сабою святую літаратуру, пра якую Вы гаворыце. Але я не пакінуў Вашых пярэчанняў без увагі, бо яны з’яўляюцца складнікам таго, чым сёння заняты мой розум... Зірніце на мяне. Я выглядаю не залішне бадзёрым, праўда? Стараваты і з рэзкімі рысамі ды змораны, ці не так? А цяпер, каб вярнуцца да "пазнання”, то такім, мусіць, і павінен быць чалавек з дому выхаваны дабраверным, дабрадушным, зычлівым і крышку сентыментальным, але які, дзякуючы псіхалагічнай празорлівасці, быў проста пазбаўлены раўнавагі і загублены. He даць улады над сабою журботнасці свету; назіраць, запамінаць, дапасоўваць, нават самае пакутлівае, і, між тым, захоўваць добры гумор, ужо ў поўнай упэўненасці ў маральнай перавазе над агідным вынаходствам быцця, — так, вядома! Аднак часам усё гэта, нягледзячы на
ўсе задаволенасці выявы, крышку пераўзыходзіць Вашы мажлівасці. Усё разумець — значыць усё прабачыць? Я й не ведаю. Ёсць нешта такое, што я называю агідаю пазнання, Лізавета. Гэта стан, у якім чалавеку дастаткова зразумець рэч, каб ужо адчуваць смяротную агіду (і не быць гатовым да замірэння), — прыклад Гамлета, датчаніна, гэтага тыповага літаратара. Ён ведаў, што гэта такое: быць пакліканым дзеля ведаў, не будучы народжаным для гэтага. Мусіць празорліва бачыць і праз слёзы пачуцця пазнаваць, запамінаць, назіраць, а ўбачанае адкласці ўбок яшчэ ў тыя імгненні, калі рукі сплятаюцца, вусны знаходзяць іншыя, калі позірк чалавека слепне ад адчування, гасне, — гэта подла, Лізавета, гэта падступна, абуральна... але якая з таго карысць — абурацца?
Яшчэ адзін бок справы, не менш варты ўвагі, — гэта, вядома, пыха, абыякавасць і іранічная няўцямнасць у дачыненні да ўсялякай праўды; гэтаксама фактам з’яўляецца тое, што нідзе ў свеце справы не знаходзяцца ў больш маўклівым і безнадзейным стане, чым у коле дасціпных людзей, гэтых стрэляных вераб’ёў. Усялякае пазнанне — старое і сумнае. Выкажыце ісціну, пры здабыванні і валоданні якой Вы, магчыма, адчулі пэўную юнацкую радасць, — і на Вашу простую асветленасць адкажуць зусім кароткім выдыхам паветра праз нос... Ах, літаратура знясільвае, Лізавета! У грамадстве з некім можа, я запэўніваю Вас, здарыцца такое, што з прычыны толькі скепсісу і ўстрымання ад меркаванняўяго палічаць неразумным, у той час калі ён толькі напышлівы і прыгнечаны... Гэта што да "пазнання”. Але што датычыцца "слова”, то тут справа палягае, магчыма, не гэтулькі ў збавенні, колькі ў ахалоджванні, заледзяненні адчування? Калі сур’ёзна, справа палягае ў ледзяных і абуральна напышлівых акалічнасцях у гэтым раптоўным павярхоўным вырашэнні пачуцця праз літаратурную мову. Калі ў Вас сэрца перапоўнена, то Вы адчуваеце сябе вельмі ўжо ахопленым салодкаю і ўзвышанаю падзеяй: няма нічога больш простага! Вы ідзяце да пісьменніка, і ўсё ў вас урэгулюецца ў самы кароткі тэрмін. Ён прааналізуе справу і сфармулюе, назаве сваім імем, выкажацца і дасць Вам слова; вырашыць Вам усё раз і назаў-
сёды ды зробіць абыякавым і не прыме ад Вас ніякае падзякі. А Вы з адчуваннем палёгкі, прахалоды і праяснення накіруецеся дадому і здзівіцеся, што ж зусім нядаўна магло з такой салодкаю трывогаю псаваць Вам настрой ва ўсёй справе? I Вы хочаце сур’ёзна заступацца за гэтага халоднага і славалюбнага шарлатана? Тое, што выяўлена, — так гучыць яго крэда — з тым скончана. Калі ўвесь свет выразна выяўлены, то з ім скончана: ён збаўлены, уладкаваны... Вельмі добра! Аднак я не належу да нігілістаў...»
«Вы — не...», — сказала Лізавета. Яна якраз трымала лыжачку з гарбатаю каля рота і замёрла ў гэтай позе.
«Ну, добра... добра... прыходзьце да сябе, Лізавета! Я — не, я Вам кажу гэта ў дачыненні да жывога пачуцця. Ці бачыце, пісьменнік у прынцыпе не разумее, што жыццё можа яшчэ працягваць пражывацца, што яно таго не саромеецца пасля таго, як яно ўжо канчаткова выяўлена і з ім "скончана”. Але, глянь ты, нягледзячы на ўсё збавенне, яно працягвае пры дапамозе літаратуры нястрымна грашыць; бо ў вачах духу любое дзеянне — грэх.
КНІГІ ОНЛАЙН
