Смерць у Венецыі
Toмас Ман
Выдавец: Янушкевіч
Памер: 392с.
Мінск 2018
Навокал было ціха і змрочна. Але знізу прыглушана і ў калыханні да яго наверх далятаў салодкі і трывіяльны трохтактны матыў жыцця.
* Дзякуй! О, вялікі дзякуй! (дац.)
IX
Тоніа Крэгер з поўначы пісаў ліст Лізавеце Іванаўне, сваёй сяброўцы, як ёй і паабяцаў некалі.
«Шаноўная Лізавета, там, на поўдні, у Аркадыі, куды і я неўзабаве вярнуся. I гэта штосьці накшталт ліста, але ён, напэўна, расчаруе Вас, бо я мяркую падаць яго змест у агульных рысах. He, у мяне няма намеру ўтойваць штосьці ад Вас пра тое, што было са мною. Дома, у маім родным горадзе, мяне нават хацелі арыштаваць... але пра гэта Вам варта паслухаць вусна. У мяне цяпер здараюцца дні, калі я лічу за лепшае прыстойна выказаць штосьці агульнае замест таго, каб распыляцца на доўгія расповеды.
Вы, Лізавета, мусіць, памятаеце, што аднаго разу назвалі мяне абывацелем, аблудным абывацелем? Вы назвалі мяне так у хвіліну, калі я, спакушаны рабіць шчырыя прызнанні, аднойчы прызнаўся Вам у любові да таго, што я называю “жыццём”; і я пытаюся ў сябе, а ці ведалі Вы, наколькі Вы тады слушна казалі, наколькі маё абывацельства і мая любоў да “жыцця” — адно і тое. Гэтая вандроўка дала мне нагоду падумаць над гэтым...
Мой бацька, калі ведаеце, быў паўночнага тэмпераменту: назіральны, грунтоўны, карэктны з прычыны пурытанства і схільны да тугі; мая маці невядомай экзатычнай крыві, прыгожая, пачуццёвая, наіўная, адначасова нядбайная і жарсная, са сваёю імпульсіўнай разбэшчанасцю. Без аніякага сумневу, гэта была сумесь, якая несла ў сабе надзвычайныя мажлівасці... і надзвычайную небяспеку. А атрымалася наступнае: абывацель, які прыблукаў у мастацтва, багемны бадзяга з тугою па добрым выхаванні, мастак з нячыстым сумленнем. Бо маё абывацельскае сумленне — гэта тое, што дазваляе мне ва ўсёй мастацкасці, усёй незвычайнасці і ўсёй геніяльнасці ўбачыць штосьці глыбока двухсэнсоўнае, глыбока нядобрае, глыбока сумнеўнае, што напаўняе мяне гэтай улюбёнаю слабасцю да простага, вернага і прыемна-нармальнага, да негеніяльнага і прыстойнага.
Я трапіў паміж двума светамі — ні ў адным з іх я не дома, і з прычыны гэтага мне даводзіцца ў жыцці цяжка. Вы, мастакі, называеце мяне абывацелем, а абывацелі спрабуюць заняволіць мяне... Я не ведаю, што болын крыўдзіць мяне. Абывацелі неразумныя, але ж вы, прыхільнікі прыгажосці, вы, якія называеце мяне флегматыкам і няздольным да тугі, павінны падумаць пра тое, што бывае мастацкасць такая глыбокая, такая — ад самага пачатку і лёсу, — што для чалавека нічога не бывае саладзейшага і больш адчувальнага, чым нясцерпнае жаданне асалоды звычайнасці.
Я ў захапленні ад ганарыстых і халодных асоб, якія шукаюць прыгод на шляхах вялікай дэманічнай прыгажосці і пагарджаюць “чалавекам”, — ды я ім не зайздрошчу. Бо калі штосьці і можа зрабіць з літаратара пісьменніка, то гэта мая абывацельская любоў да чалавечнасці, жыццёвасці і звычайнасці. Уся цеплыня, уся дабрыня, увесь гумар паходзіць ад яе, і мне здаецца, што яна і ёсць тая любоў, пра якую напісана, што нехта можа размаўляць чалавечаю ці анёльскаю моваю, але без любові ён толькі гулкая медзь ці бразготка, што грыміць.
Тое, што я зрабіў, — гэта нічога, не шмат, амаль нічога. Я зраблю больш і лепш, Лізавета, — гэта маё абяцанне. Цяпер, калі я пішу, да мяне далятае шум мора, і я заплюшчваю вочы. Я зазіраю ў сярэдзіну майго свету, ненароджанага і схематычнага, які трэба ўпарадкаваць і сфармаваць; я гляджу ў мітусню ценяў ад чалавечых постацей, якія махаюць мне рукамі, каб я паланіў іх і ўратаваў, — трагічныя і смешныя, і такія, і такія — адначасова. I яны мне вельмі па душы. Але мая самая глыбокая і самая патаемная любоў належыць бялявым і блакітнавокім, светлым, жвавым, шчаслівым, добразычлівым і звычайным.
He ганьбіце гэтую любоў, Лізавета; яна добрая і жыватворчая. Ёсць у ёй гарачае жаданне і тужлівая зайздрасць, і драбок пагарды, і ўся цнатлівая святасць».
ЦЯЖКАЯ ЧАСІНА
Ён устаў з-за пісьмовага стала, з-за свайго маленькага хісткага сэкрэтніка, устаў, быццам у адчаі, і, звесіўшы галаву, пайшоў у супрацьлеглы куток пакоя да печы, доўгай і зграбнай, як калона. Ён паклаў рукі на кафлю, але яна ўжо амаль зусім астыла, бо поўнач даўно мінулася, і тады ён прытуліўся, не адчуўшы ані трохі ўтульнасці, якую ён шукаў, спінаю да яе, кашляючы, сцягнуў разам абодва крысы халата, з адваротаў якіх вылазіла нясвежае карункавае жабо, і засоп з цяжкасцю праз нос, каб хоць крышку ўдыхнуць паветра: у яго, як заўсёды, быў катар.
Гэта быў асаблівы і непрыемны катар, які амаль ніколі канчаткова не пакідаў яго. Яго павекі былі запаленыя, а краі ноздраў вельмі балелі; у галаве і ва ўсіх органах цела гэты катар ціснуў, як балючае пахмелле. Можа, ва ўсёй яго слабасці і цяжкасці вінавата было яго пакутнае знаходжанне ў чатырох сценах, якое зноў і зноў на працягу месяцаў прапісваў яму лекар? Бог ведае, ці на карысць гэта было. Вечны катар і сутаргі ў грудзях ды ў ніжняй частцы тулава, магчыма, вымушалі гэта рабіць, бо над Енаю панавала дрэннае надвор’е, тыдзень за тыднем; гэта сапраўды было нікчэмнае і зненавіджанае надвор’е, якое адчувалася ўсімі нервамі, — спусташальнае, змрочнае і халоднае, а снежаньскі вецер скавытаў у комінах пустэльна і безнадзейна, так што гэта нагадвала буру і блуканне ды невылечны жах у душы чалавека, які трапіў у бязлюдны стэп. Але паляпшэння гэтае цеснае зняволенне не прыносіла,
не прыносіла карысці для думак і рытму крыві, адкуль нараджаліся думкі...
Шасцікутны пакой, халодны, пусты і нязручны, з пабеленаю столлю, пад якою курыўся тытунёвы дым, з косымі клеткамі шпалераў, на якіх віселі сілуэты ў авальных рамках, і з яго чатырма прадметамі мэблі на тонкіх ножках, быў пагружаны ў святло дзвюх свечак, што гарэлі каля верхняй часткі рукапісу на сэкрэтніку. Чырвоныя фіранкі віселі над верхнімі рамамі вокнаў: гэта былі толькі лапікі, сіметрычна сабраныя ў зборку кавалкі паркалю; але яны былі чырвоныя, цёплага, яркага чырвонага колеру, і ён любіў іх, і не хацеў адмаўляцца ад іх, бо яны надавалі беспачуццёва-ўстрыманай нікчэмнасці яго пакоя штосьці напышлівае і пажадлівае.
Ён стаяў каля печкі і, хутка і балюча-напружана міргаючы, глядзеў на працу, ад якой ён уцёк, — ад гэтага цяжару, гэтых пакут сумлення, гэтага мора, якое трэба было выпіць; ад гэтай жахлівай задачы, якая была яго гонарам і яго няшчасцем, яго небам і яго заклёнам. Гэтая праца цягнулася, яна спатыкалася, яна спынялася — і зноў, і зноў! Надвор’е было вінаватае, і яго катар, і яго зняможанасць. Ці твор? Ці сама праца? Можа, яна была няшчасным і асуджаным на адчай зачаццем?
Ён устаў, каб крыху аддаліцца ад гэтага, бо так часта прасторавая адлегласць ад рукапісу дзейнічала гэткім чынам, што атрымлівалася перспектыва, больш аб’ёмны погляд на матэрыял, які даваў магчымасць прыняць рашэнні. Вось жа, здараліся выпадкі, што пачуццё палёгкі, калі адвярнуцца ад месца змагання, прыносіла адчуванне натхнення. I гэта было больш нявіннае натхненне, чым ад выпітага лікёру ці чорнай моцнай кавы... Маленькі кубачак стаяў на століку. Магчыма, яна дапаможа яму пераадолець перашкоду? He, не, ніколі больш! He толькі лекар, але і яшчэ адзін чалавек, куды больш аўтарытэтны, таксама адгаворваў яго ад гэтага — яшчэ адзін, там, у Ваймары, якога ён любіў з тужлівай варожасцю. Той чалавек быў мудры. Ён умеў жыць, тварыць; не здзекаваўся з сябе; быў вельмі дбайны ў дачыненні да сябе...
У доме панавала цішыня. Чуўся толькі вецер, які свісцеў у Замкавым завулку, і дождж, калі яго з дробным стукам заганяла ў шыбы. Усе спалі: гаспадар дома і яго хатнія, Лота і дзеці. А ён стаяў самотна без сну каля астылай печкі і пакутліва глядзеў, міргаючы, у бок твора, што прымушаў яго верыць у сваю хваравітую недасканаласць... Яго белая шыя тырчала над гальштукам, а паміж крысамі халата былі відны яго скрыўленыя ўнутр ногі. Яго рудыя валасы былі зачасаныя ад высокага і белага лба, пакідалі навідавоку пабітыя жылкамі ўпадзіны над скронямі і звісалі над вушамі рэдкімі пасмачкамі. Каля пераносся вялікага выгнутага носа, які выразна заканчваўся белаватай дзюбкаю, амаль шчыльна сыходзіліся густыя бровы, цямнейшыя за валасы на галаве, што надавала позірку глыбока залеглых, нездаровых вачэй штосьці трагічнае. Вымушаны дыхаць толькі ротам, ён растульваўтонкія вусны, а шчокі, пабітыя рабаціннем і змарнелыя ад пакаёвага паветра, абвялі і запалі.
He, нічога не атрымлівалася, усё — лухта! Армія! Армію трэба было паказаць! Армія была падмуркам усяго! А раз немагчыма было прадэманстраваць яе, ці магчыма было думаць пра надзвычайнае мастацтва, якое магло б зрабіць яе прадметам уяўлення? I герой не быў героем; ён быў нешляхетны і халодны! Рысы характару былі няправільныя, і мова была няправільная: гэта была проста сухая і бяскрылая лекцыя па гісторыі, аб’ёмістая, цвярозая і страчаная для шырокай публікі!
Ну, добра, канец. Параза. Няўдалы праект. Банкруцтва. Ён хацеў напісаць Кёрнэру — добраму Кёрнэру, які верыў у яго, які з дзіцячым даверам быў прыхільнікам яго геніяльнасці. Ён бы кпіў, маліў, лаяўся — сябра; ён згадаў бы яму пра Карласа, які таксама ўзнік з сумненняў, і намаганняў, і ваганняў, аж урэшце, пасля ўсіх пакут, займеў выдатны поспех, стаўся выдатным творам, слаўным учынкам. Але гэта было інакш. У той час ён быў чалавекам, якому шанцавала ў справах і які з гэтага мог каваць перамогу. Сумненні і барацьба? О, вядома. I ён быў хворы тады, нашмат цяжэй хворы, чым цяпер, — небарака, занядбаны, у поўным разладзе са светам, прыгнечаны і па-чалавечы бедны, сапраўдны жабрак. Але малады, яшчэ зусім малады! Кожны
раз, як нізка бы ён ні быў прыгнуты, яго дух выпростваўся, як спружына, і пасля некалькіх гадзін смутку прыходзілі іншыя — веры і духоўнага трыумфу. Цяпер яны ўжо не прыходзілі, амаль не прыходзілі. Яшчэ адна ноч полымнага настрою, калі раптам у геніяльна палкім святле можна было бачыць, што магло б адбыцца, калі б заўсёды было адчуванне асалоды ў такой ступені, цяпер за гэта трэба было плаціць тыднем змроку і спаралізаванасці. Ён быў зняможаны, узрост — толькі трыццаць сем гадоў, а ўжо — канец. Ужо памерла вера. Вера ў будучыню, якая была зоркаюўяго бедах. Ітакяно было — яго адчайная праўда: годы нястачы і нішчымніцы, якія ён лічыў гадамі пакут і выпрабаванняў, а ў сапраўднасці яны былі багатымі і плённымі гадамі; а цяпер, калі спусцілася з нябёс кропля шчасця, калі ён з пірацтва духу набыў законнасць і грамадскія сувязі, атрымаў дзяржаўную пасаду, меў жонку і дзяцей, — цяпер ён страціў усялякія сілы і здаўся. Бяссіле і роспач — вось што засталося.
КНІГІ ОНЛАЙН
