Смерць у Венецыі
Toмас Ман
Выдавец: Янушкевіч
Памер: 392с.
Мінск 2018
Ён застагнаў, прыціснуў далоні да вачэй і, як загнаны, захадзіў сюды-туды ў пакоі. Тое, пра што ён толькі што думаў, было настолькі жахлівым, што ён быў не ў змозе заставацца на тым месцы, дзе ў яго зарадзілася тая думка. Ён сеў на крэсла каля сцяны, звесіў рукі паміж каленяў і змрочна ўтаропіўся на падлогу.
Сумленне... як голасна крычала яго сумленне! Ён награшыў, грашыў супраць самога сябе ўсе гады, супраць вытанчанага інструмента свайго цела. Выпадкі разбэшчанасці яго юнацкага задзёру, бяссоныя ночы, дні, праведзеныя ў пракураным паветры, бездухоўна і не думаючы пра сваё цела, наркотыкі, пры дапамозе якіх ён узбадзёрваў сябе на працу, — гэта помсціла, і помсціць яму цяпер!
I калі надыходзіла помста, то ён спрабаваў супраціўляцца багам, якія прызнавалі яго віну і потым накладвалі пакаранні. Ён жыў, як змушаны быў жыць: у яго не было часу, каб быць мудрым, не было часу, каб быць разважлівым. Тут, у гэтым месцы ў грудзях, калі ён дыхаў, кашляў, пазяхаў, заўсёды ў той самай кропцы — гэты боль, гэты маленькі, д’ябальскі, колючы, уедлівы напамін, які не сціхаў з тых пор, як пяць гадоў таму
ў Эрфурце на яго звалілася ліхаманка катару, тая гарачкавая хвароба ў грудзях — што яна хацела сказаць? Папраўдзе, ён вельмі добра ведаў, што яна мела на ўвазе; няхай лекар прыкідваецца, як хоча. У яго не было часу, каб разумна аберагаць самога сябе, каб гаспадарыць з зычліваю прыстойнасцю. Тое, што яму хацелася рабіць, ён мусіў рабіць адразу, ужо сёння, хутка... Прыстойнасць? Але якурэшце атрымалася, што якраз грэх, прыхільнасць да грэшнага і таго, што раз’ядае, падаліся яму куды больш маральнымі, чым любая мудрасць і халодная дысцыпліна? He яны, не пагарджанае мастацтва чыстага сумлення былі прыстойнасцю, а змаганне і нястачы, жарсць і боль!
Боль... Як гэтае слова распірала яму грудзі! Ён выцягваўся, скрыжоўваў рукі; а яго позірк пад пачырванелымі, амаль зрослыміўадно бровамі напаўняўся прыгожымі нараканнямі. Яшчэ не было беднасці, сапраўднай галечы яшчэ не было, пакуль мелася магчымасць надаць сваёй беднасці ганаровую і шляхетную назву. Аднаго не хапала — дастатковай мужнасці даць свайму жыццю велічную і прыгожую назву! He зводзіць пакуты да паветра ў пакоі і канспірацыі! Быць дастаткова здаровым, каб магчы быць патэтычным — каб бачыць болын, чым толькі прыналежнае целу, адчуваць і нешта далейшае па-за ім! Толькі ў гэтым быць наіўным, нават калі ўсё астатняе ты ведаеш! Верыць, быць здольным верыць у боль... Але ж ён верыў у боль так глыбока, так шчыра, што іншае, што адбывалася сярод боляў, у выніку гэтай веры не магло быць ані карысным, ані шкодным. Яго позірк перакінуўся на рукапіс, і яго рукі яшчэ мацней скрыжаваліся на грудзях. Сам талент — ці не быў ён сам болем? I калі тое так, гэты няшчасны твор прымушаў яго пакутаваць, то ці не было гэта нармальнай з’яваю і амаль ужо добрым знакам? Яшчэ ніколі ў ім не булькатала, і яго недавер пачнецца толькі тады, калі гэта станецца. Булькатала толькі ў халтуршчыкаў і дылетантаў, якія хутка задавольваюцца і анічога не ведаюць; яны не жылі пад цяжарам і дысцыплінаю таленту. Бо талент, шаноўныя панове і пані, вы, там унізе, галоўным чынам у партэры, талент — нялёгкая справа, не забава, гэта не
проста ўменне. У корані — гэта патрэба, крытычнае веданне, што такое ідэал, незадаволенасць, якую не без пакут нараджае і гадуе ваша ўменне. А для самых вялікіх, самых незадаволеных талент — гэта самы балючы бізун... He скардзіцца! He хваліцца! Сціпла, цярпліва думаць аб тым, што ты нясеш на сабе! I калі ніводнага дня на тыдні, ніводнай гадзіны не прамінала без пакут — што тады? He зважаць на цяжары і здабыткі, запатрабаванні, скаргі, пакуты, лічыць гэта за дробязь — вось што галоўнае, што рабіла вялікіх вялікімі!
Ён устаў, узяў бутэлечку і пачаў прагна нюхаць, потым закінуў рукі назад і так хутка пачаў хадзіць сюды-туды ў пакоі, што язычкі полымя свечак закалыхаліся ад ветру... Веліч! Надзвычайнасць! Скарэнне свету і несмяротнасць імя! Чаго варта любое шчасце ў параўнанні з гэтаю мэтай? Быць вядомым, вядомым і ўлюбёным у народаў зямлі! Балбачыце сабе пра эгаізм, вы, хто нічога не ведае пра асалоду гэтай мары і прагі! Эгаістычным з’яўляецца ўсё надзвычайнае, пакуль яно пакутуе. Можаце самі паглядзець, кажа яно, вы, якія не атрымалі «паслання» зверху і каму на гэтым свеце жывецца куды лягчэй! А самалюбства кажа: няўжо пакуты былі дарэмнымі? Яны павінны зрабіць мяне вялікім!
Ноздры яго вялікага носа былі напружаныя, яго позірк пагражаў і блукаў. Ягоная правая рука была моцна і глыбока засунутая за абшлаг халата, а левая звісала, сціснутая ў кулак. Раптоўная чырвань з’явілася на яго худых шчоках, полымя, якое выбілася з жару яго мастакоўскага эгаізму, з той пакутлівасці наконт свайго «Я», якая непагасна жыла ў яго ў глыбіні. Ён ведаўяе, патаемную п’янкасць тае любові. Часам, каб напоўніцца натхняльнаю пяшчотаю да самога сябе, яму варта было адно паглядзець на сваю руку, на службу якой ён гатовы быў паставіць усё, што яму было дадзена са зброі таленту і мастацтва. Яму гэта было дазволена, у гэтым не было нічога нешляхетнага. Бо яшчэ глыбей, чым гэты эгаізм, жыло ўсведамленне: трэба, акрамя ўсяго, служачы чамусьці высокаму, не за ўзнагароду, а толькі з неабходнасці, бескарысліва спальваць сябе і ахвяраваць сабою. I гэта была яго рэўнасць: толькі каб ніхто не быў
большым за яго і каб ніхто больш балюча, чым ён, не пакутаваў дзеля гэтага высокага.
Ніхто!.. Ён спыніўся, узняўшы руку над вачыма, напалову павярнуўшы тулава ўбок, ухіляючыся, пазбягаючы нечага. Але ён ужо адчуў калаццё ў сэрцы ад гэтай непазбежнай думкі, думкі пра яго, іншага, светлага, шчасліва-кранальнага, пачуццёвага, па-боску несвядомага, пра таго, там, у Ваймары, каго ён любіў з тужліваю варожасцю... I зноў, як заўсёды, у глыбокай трывозе, паспешліва-старанна, ён адчуў, што ў ім пачынаецца праца, якая з’яўлялася адразу пасля гэтай думкі: зацвердзіць і адмежаваць уласную сутнасць і мастацкасць ад сутнасці і мастацкасці таго іншага... А ці быў ён болып велічным? У чым? Чаму? Ці будзе гэта крывавым «нягледзячы на...», калі ён пераможа? Ці не будзе яго параза трагічным відовішчам? Богам — магчыма, аднак героем ён не быў. А што — быць Богам лягчэй, чым героем! —лягчэй!.. Іншаму было лягчэй. Падзяляць мудраю і шчасліваю рукою пазнанне і творчасць — гэта можа прыносіць весялосць і і адсутнасць пакут, і пакутлівую плённасць. Але калі творчасць — боскі дар, то тады пазнанне — геройства, а той быў і тым, і тым, Богам і героем: ён тварыўу працэсе пазнання!
Воля ў дачыненні да цяжкага... Ці здагадваўся хтосьці, колькі дысцыпліны і самапераадолення каштавалі яму адзін сказ, адна сур’ёзная думка? Бо, урэшце, ён мала ведаў і быў неспрактыкаваны, тупы ідэаліст-летуценнік. Куды цяжэй было напісаць ліст Юлія, чым стварыць найлепшую сцэну, — і ці не таму гэта было ўжо больш высокім? Ад першага рытмічнага памкнення духоўнага мастацтва знайсці матэрыял, матэрыю, магчымасць выліцца, да думкі, да вобраза, да слова, да радка — якая барацьба! Які пакутны шлях! Яго творы былі цудам імпэту, тужлівых пошукаў формы, вобраза, абмежавання, цялеснасці, жарснага імкнення ў ясны свет іншага, хто непасрэдна і боскімі вуснамі называў асвечаныя сонцам рэчы сваімі імёнамі.
Аднак тым не менш: хто той мастак, паэт, роўны яму, яму самому? Хто ствараў, як ён, з нічога, з уласнай душы? Ці не музыкай, чыстым правобразам існасці ў яго душы нараджаў-
ся верш задоўга да таго, як ён пазычыў у свету алегарычнасць і знешні выгляд?
Гісторыя, сусветная мудрасць, жарсць — сродкі і нагоды (нічога болып) для чагосьці, што мае мала агульнага з ім, што зарадзілася ў арфічных глыбінях. Словы, паняткі — гэта толькі клавішы, па якіх біла мастацкасць, каб прымусіць гучаць прыхаваны звон струн... Ці было гэта вядома? Яны яго вельмі ўхвалялі, добрыя людзі, за сілу перакананняў, з якімі ён націскаў на тую ці іншую клавішу. I яго ўлюбёнае слова, яго апошні пафас, вялікі звон, пры дапамозе якога ён склікаў на самыя вялікія святы душы, ён шмат каго завабліваў на сход... Воля... Больш і менш, чым яны, сапраўды, разумеў ён пад гэтым, калі яны радаваліся. Воля — а што гэта было? Крышку грамадзянскага гонару, але ж не ў дачыненні да княжацкіх тронаў? Што ж, вы можаце толькі марыць пра адвагу таго, хто марыць пра дух! Вольная воля — наконт чаго? А ўрэшце, яшчэ наконт чаго? Магчыма, яшчэ і наконт шчасця, наконт людскога шчасця, гэтых шоўкавых путаў, гэтага мяккага і пяшчотнага абавязку...
Наконт шчасця... Яго вусны задрыжалі; было ўражанне, што яго позірк заглыбіўся ў яго самога, і ён павольна затуліў свой твар далонямі... Ён апынуўся ў суседнім пакоі. Сіняватае святло лілося ад святлафора, а квяцістая фіранка мяккімі фальбонкамі захінала акно. Ён стаў каля ложка, схіліўся над салодкаю галоўкаю на падушцы... Чорная кучаравінка закручвалася над шчакою, якая свяцілася ад бледнасці пацерак, а дзіцячыя вусны былі разамкнёныя ў сне. «Мая жонка! Каханая! Ці пайшла ты за маім тужлівым памкненнем і ці наблізілася ты да мяне, каб быць маім шчасцем? Ты — маё шчасце, будзь спакойнай! I спі! He расшчапляй цяпер гэтыя салодкія вейкі, што адкідваюць доўгія цені, каб глянуць на мяне адкрытым і змрочным позіркам, як ужо здаралася, як быццам ты пытаеш і шукаеш мяне! Беражы Бог, беражы Бог, я вельмі кахаю цябе! Я толькі часам не магу знайсці сваё пачуццё, бо вельмі часта бываю зняможаным ад пакут і ад змагання з той задачаю, якую ставіць перада мною маё ўласнае “Я”. I я не маю права быць занадта тваім дзеля таго, што з’яўляецца маёю місіяй...»
Ён пацалаваў яе, аддаліўся ад пяшчотнай цеплыні яе сну, азірнуўся вакол, павярнуўся назад. Звон напомніўяму, наколькі позняя ўжо была ноч, але адначасова стваралася ўражанне, што ён апавяшчае канчатак цяжкой гадзіны. Ён уздыхнуў, яго вусны моцна сціснуліся; ён пайшоў і ўзяўся за пяро... Каб толькі не ўдавацца ў роздум! Ён быў занадта глыбакадумны, каб марна ламаць сабе галаву! He заглыбляцца ў хаос, ва ўсякім разе не затрымлівацца там! Наадварот: з хаосу, які ўяўляе сабою напоўненасць, падняць на святло тое, што здольнае і саспела ўжо, каб набыць форму. He заглыбляцца ў роздум — працаваць! Абмяжоўваць, выключаць, надаваць форму, паспяхова закончыць...
КНІГІ ОНЛАЙН
