Смерць у Венецыі
Toмас Ман
Выдавец: Янушкевіч
Памер: 392с.
Мінск 2018
I ён быў закончаны, гэты пакутны твор. Магчыма, ён быў не вельмі ўдалы, але — закончаны. I калі ён быў закончаны — зірні! — то ён быў дасканалы. I з яго душы, з музыкі і задумы, прабіваліся новыя творы, звонкія зіхатлівыя ўтварэнні, якія ў свяшчэннай форме неслі згадкі пра бясконцую радзіму, як тая ракавінка — пра мора.
СМЕРЦЬ У ВЕНЕЦЫІ
і
Густаў Ашэнбах, ці фон Ашэнбах, як афіцыйна пачало гучаць яго прозвішча пасля яго пяцідзесяцігоддзя, у адзін з веснавых надвячоркаў 19.. года, які ўжо на працягу месяцаў шчэрыўся так пагражальна нашаму кантыненту, выправіўся са свайго жытла на Прынцрэгентштрасэ ў Мюнхене на далёкі шпацыр. Занадта раздражнёны цяжкаю і небяспечнаю працаю перадвячэрніх гадзін, якая цяпер яшчэ патрабавала і павышанай абачлівасці, асцярожнасці, праніклівасці і дакладнасці волі, пісьменнік і папаўдні не мог даць рады з творчым імпэтам у душы, які слабеў, таго motus апіті continuus , у якім, паводле Цыцэрона, палягае сутнасць красамоўства, а пасляабедзенны сон, які б прынёс разгрузку, не прыходзіў, хоць ён пры значнай зношанасці сіл быў удзень так неабходны. 3 гэтай прычыны ён неўзабаве пасля гарбаты выйшаў на двор, спадзяваючыся, што паветра і рух прывядуць яго зноў у належны стан і дапамогуць яму правесці плённы вечар.
Быў пачатак траўня, і пасля вільготных і халодных тыдняў надышло падманнае спякотнае лета. Англійскі сад, хоць і апрануты яшчэ толькі першай пяшчотнаю лістотаю, быў душны,
motus animi continuus (лац.) — бесперапыннага руху душы.
як бывае ў жніўні паблізу гораду, перапоўненага экіпажамі і людзьмі. У Аўмайстара, куды прывялі яго ціхія і вельмі ціхія сцяжынкі, Ашэнбах на нейкі кароткі час прыпыніўся, каб агледзець ажыўлены рэстаран на вольным паветры, каля якога стаялі дрожкі і карэты, і адтуль пры заходзе сонца ён накіраваўся дадому не цераз парк, а цераз адкрытае поле, і, адчуўшы змору, ды і на Фёрынг акурат насоўвалася навальніца, пачакаў каля Паўночных могілак трамвая, які і павінен быў прывезці яго без перасадак назад у горад.
Ён выпадкова натрапіў на прыпынак, людзей на якім не было. Hi на вымашчанай Унгерэрштрасэ, ззяючыя рэйкі з якой адзінока вялі на Швабінг, ні на Фёрынгскай шашы не відаць было ніводнага экіпажа; за агароджамі каменяломняў, дзе выстаўленыя на продаж крыжы і памятныя дошкі ды манументы ўтваралі нешта накшталт кладоў без магіл, нічога не давала знаць пра сябе, а візантыйская пабудова для адпявання насупраць ляжала маўкліва ў водблісках нізкага сонца. Яе парадны бок, упрыгожаны грэчаскімі крыжамі і іератычнымі выразнымі таблічкамі, выяўляў яшчэ, паўзверх усяго, сіметрычна размешчаныя афарызмы пазалочанымі літарамі, выбраныя цытаты з Бібліі, якія датычацца жыцця на тым свеце, як напрыклад: «Яны ўваходзяць у Боскі дом» альбо: «Няхай ім свеціць вечнае святло»; і Ашэнбах, чакаючы трамвая, на працягу некалькіх хвілін амаль забыўся пра рэальнасць, бо чытаючы гэтыя выслоўі, ён заглыбляўся не ў іх духоўны сэнс, а ў іх містыку, якая збівае з тропу; калі ж Ашэнбах, вяртаючыся са сваіх трызненняў, у порціку, над дзвюма апакаліптычнымі жывёлінамі, якія вартавалі адкрытую лесвіцу, заўважыў чалавека, то не зусім звычайны выгляд апошняга надаў яго думкам зусім іншы напрамак.
Адкуль ён з’явіўся — з сярэдзіны памяшкання цераз бронзавыя дзверы капліцы або незаўважна ўвайшоў і выйшаў знадворку, — было невядома. Ашэнбах, асабліва не засяроджваючыся на гэтым пытанні, схіліўся больш да першага меркавання. Сярэдняга росту, хударлявы, без барады й вусоў і незвычайна кірпаносы, чалавек належаў да катэгорыі рудых, і, адпаведна гэтаму, у яго была малочна-белая, абсеяная рабаціннем скура.
Паводле знешнасці ён быў, напэўна, не баварац: пагатоў саламяны капялюш з шырокімі і простымі палямі, надзеты ў яго на галаве, выдаваў у ім іншаземнага прыезджага. Што праўда, у яго за плячыма быў тыповы для гэтай мясцовасці заплечнік, выцвілы гарнітур, здавалася, з грубага сукна з поясам, а цераз левую руку, локцем якой ён упіраўся ў бок, звісала накідка ад дажджу; у правай руцэ ў яго быў кіёк з завостраным наканечнікам, які быў з нахілам уваткнуты ў зямлю і на сагнутую рукаятку якога ён, скрыжаваўшы ногі, абапіраўся сцягном. Ён стаяў з узнятаю галавою, так што на яго хударлявай шыі над каўняром спартыўнай кашулі свабоднага крою вытыркаўся вялікі голы кадык; чалавек пазіраў, зорка сочачы за наваколлем, бясколернымі, з пачырванелымі павекамі вачыма, паміжякімі, неяк дзіўна суадносячыся з яго кароткім задзёртым уверх носам, месціліся дзве вертыкальныя энергічныя зморшчыны. Такім чынам — магчыма, гэтаму ўражанню спрыяла яго месца знаходжання, што было ўзвышаным і ўзвышала яго, — ягоная поза выглядала ўладна ўсёвідушчаю, адважнаю і нават дзёрзкаю; бо калі ён, аслеплены, глядзеў, крывячы твар, на сонца, якое заходзіла, або штосьці іншае правакавала ў ім працяглую скрыўленую грымасу, то яго вусны здаваліся занадта кароткімі, цалкам адцягнутымі ўверх над зубамі, так што тыя, белыя і доўгія, проста тырчалі з аголеных дзяснаў.
Магчыма, Ашэнбах падчас свайго нядбайнага, мала зацікаўленага разгляду незнаёмца быў не вельмі абачлівым; бо раптам ён заўважыў, што той таксама накіраваў свой позірк у яго бок, ды яшчэ так ваяўніча, вочы ў вочы, з такім відавочным намерам не саступіць, прымусіць іншага адвесці позірк, што Ашэнбах з непрыемным адчуваннем адвярнуўся і скіраваўся ўздоўж агароджы і адначасова вырашыў не звяртаць увагі на таго мужчыну. У наступнай хвілі ён і забыўся пра яго. Але ці то вандроўная прыгода ў асобе незнаёмца зрабіла ўплыў на сілу яго ўяўлення, ці то нейкая іншая псіхалагічная або душэўная з’ява ўмяшалася, але ён абсалютна раптоўна адчуў дзіўнае абвастрэнне сваіх пачуццяў, нешта накшталт нарастання трывогі, юначай прагі падацца ў далячынь — пачуцця зусім новага ці ад якога Ашэн-
бах ужо даўно адвык; у выніку ён, захоплены, спыніўся з рукамі за спінаю і ўтаропіўшыся ў дол, каб праверыць сутнасць і мэту гэтага адчування.
Гэта была жарсць вандроўніка, нічога іншага; але яна сапраўды навалілася на яго, як прыступ хваробы, і ператварылася ў жарснае імкненне, вырастаючы да трызнення. Ён быццам імкнуўся ўбачыць усе цуды і жахі такой разнастайнай зямлі, якая раптам пажадала ўявіць сабе яго прагу. Ён бачыў, быццам наяве, незвычайны пейзаж, трапічныя балоты, пышныя і нездаровыя, пад густа зацягнутым небам, набрынялым вільгаццю; дзікасць першабытнага свету, якой пазбягаюць людзі, і ручаіны, якія выцякаюць з астравоў, балот і гразі; ён убачыў зямлю, засыпаную лістамі, таўшчынёю з далонь, вялізнымі папарацямі, тлустай і сакавітаю расліннасцю, якая буяла, — там валасатыя ствалы пальмаў сягалі ў вышыню, а таксама дзіўна перакручаныя дрэвы, карані якіх выбіваліся са ствалоў і праз паветра апускаліся ў зямлю, у ваду, утвараючы заблытаныя спляценні. На перарывістай плыні, у якой адбіваліся зялёныя цені, плавалі малочнага колеру кветкі велічынёю з талерку; нябачаныя ніколі птушкі, натапыраныя, з бясформеннымі дзюбамі, стаялі на высокіх нагах у плыткай вадзе і нерухома глядзелі некуды ўбок, у той час як праз вялізныя бамбукавыя палі прабіваліся бразгатлівы скрыгат і шум, быццам праз браніраванае войска; у таго, хто гэта бачыў, з’яўлялася ўражанне, што на яго дыхае нешта цеплаватае, гнілое ад гэтай юрлівай і непрыдатнай пустэльні, якая, здавалася, лунала ў жудасным стане станаўлення ці заняпаду паміж вузлаватымі трубкаватымі стваламі бамбукавага гушчару; яму здалося ў нейкі момант, што ён бачыць фасфарытны бляск агеньчыкаў-вачэй тыгра, і ён адчуў, як яго сэрца затрапятала ад жаху і загадкавага поцягу. Потым відовішча знікла; Ашэнбах, пахітаўшы галавою, працягнуў свой шпацыр уздоўж агароджаў майстэрняў, дзе вырабляліся надмагільныя камяні.
Пакуль у яго хапала сродкаў, каб пры жаданні карыстацца дзеля свайго задавальнення перавагамі сусветнага транспарту, ён разглядаў вандроўкі не інакш як гігіенічнае правіла, да
якога час ад часу трэба было звяртацца насуперак сэнсу і схільнасці. Ён, занадта заняты задачамі, якія ставілі перад ім ягонае «Я» ды еўрапейская душа, перагружаны абавязкам тварыць, не схільны расслабляцца, каб толькі захапляцца шматколерным вонкавым светам, цяпер выключна задавальняўся назіраннем, даступным сёння кожнаму з паверхні зямлі, не пакідаючы сваё атачэнне; таму ён ніколі нават не спрабаваў пакінуць Еўропу. Ва ўсякім разе, з таго часу, як яго жыццё паволі пачало схіляцца да скону, калі ён пачаў баяцца, што не завершыць сваю мастакоўскую задуму; яго заклапочанасць, што гадзіннік можа спыніцца, перш чым ён давядзе справу да канца і аддасць усё, што можа, не была пустою хімераю, усё яго вонкавае існаванне абмежавалася выключна цудоўным горадам, які стаў яму радзімаю, і простым загарадным домікам, які ён збудаваў сабе ў гарах і дзе ён праводзіў дажджлівае лета.
Тое ж, што занадта позна і раптоўна звалілася на яго, было неўзабаве прыведзена ў норму довадамі розуму і прышчэпленым змоладу самавыхаваннем. Ён меркаваў працягнуць справу, якой прысвяціў жыццё, да пэўнага пункту, перш чым перасяліцца бліжэй да прыроды, а думка пра бадзянне ў свеце, якое на месяцы адарвала б яго ад працы, здавалася, была занадта вольнаю і неадпаведнаю плану; ёй не варта было тлуміць галаву. I ўсё-такі ён выдатна ведаў, адкуль так міжволі зыходзіла гэтая спакуса. Яна была жаданнем уцячы — у чым ён сам сабе прызнаваўся, — гэтая жарсная прага далечы і навізны, гэтае імкненне да волі, вызвалення ад ярма і забыцця, — цяга пакінуць справу, уцячы ад будзённасці застылай, халоднай і пакутлівай службы. Ён, што праўда, любіў яе; ён любіў нават нервовую барацьбу, якая ўзнаўлялася штодня, — барацьбу паміж яго ўпартаю і гордаю, выпрабаванаю не адзін раз воляй і гэтай зняможанасцю, якая нарастала, пра якую ніхто не павінен быў ведаць і якая ніякім чынам, ніякім намёкам на няздольнасць і слабасць не павінна была адбівацца на выніку яго працы... Але розум падказваў, што нельга шчыраваць без меры і ўпарта душыць такое жывое імкненне. Ён думаў пра сваю працу, думаў пра месца, у якім ён сёння, як і ўчора, зноў мусіў пера-
пыніць яе і якое, здавалася, не жадала мірыцца ні з трывалым пяшчотным абыходжаннем з сабою, ні з раптоўным ударам. Ён яшчэ раз праверыў яе, паспрабаваў пераадолець ці знішчыць перашкоду і з жахлівым пачуццём агіды адмовіўся ад актыўнага наступу. Тут не было ніякай асаблівай цяжкасці, яго скоўвалі лянотныя сумненні, што перарасталі ў незадаволенасць сабою, і ад яе ўжо ніякім чынам нельга было пазбавіцца. Незадаволенасць сабою, што праўда, яшчэ ў юнацтве ўяўлялася яму сутнасцю і найглыбейшаю прыродаю таленту, і дзеля яе ён утаймоўваў і ахалоджваў пачуццё, ведаючы, што яно мае схільнасць задавальняцца радаснаю прыблізнасцю і палавіннаю дасканаласцю. Няўжо яму цяпер помсціла прыгнечанае адчуванне, пакінуўшы яго, адмаўляючыся надалей падтрымліваць і акрыляць яго мастацтва, і забрала з сабою ад яго ўсю радасць, усё захапленне формаю ды зместам? He сказаць, што ён тварыў цяпер штосьці кепскае, перавагаю яго ўзросту было тое, што ён у любы час спакойна адчуваў упэўнененасць у сваім майстэрстве. Але ён сам, калі народ хваліў гэтае майстэрства, яму не радаваўся: яму здавалася, нібыта яго творчасці не хапае тых прыкмет дзёрзкага настрою, якія — як вынік радасці, большы за ўнутраны змест, за важкую перавагу — уяўлялі сабою радасць свету-карыстальніка яго творчасці. Ён баяўся лета на прыродзе, знаходжання ў маленькім доме сам-насам з пакаёўкаю, якая гатавала яму ежу, і баяўся слугі, які падаваў гэтую ежу; ён баяўся добра знаёмых яму краявідаў горных вяршынь і адхонаў, якія быццам бы ў сваю чаргу атачалі яго незадаволеную марудлівасць. I такім чынам, патрабавалася штосьці новае — экспромт, марныя дні, вецер далёкіх вандровак і прыліў свежай крыві, — тады лета перастане быць невыносным і зноў зробіцца прыдатным для творчасці. Значыць, зараз у дарогу, — ён быў задаволены. He вельмі далёка, не да самых тыграў. Адна ноч у спальным вагоне — і сіеста на працягу трох-чатырох тыдняў на сусветным прыемным паўднёвым пляжы...
КНІГІ ОНЛАЙН
