Снежная каралева
Ханс Крьісціян Андэрсэн
Выдавец: Юнацтва
Памер: 304с.
Мінск 1998
— Вось дык суп! — усклікнуў мышыны цар.— А што будзе на другое?
— Гэта ўсё,— нясмела прапішчала мышка і прысела.
— Ну і хопіць,— вырашыў мышыны цар.— Паслуха-ем цяпер, што нам скажа другая мыш.
ІП. Пра што паведала другая мыш-вандроўніца
— Я нарадзілася ў бібліятэцы,— пачала другая мыш.— Мне і ўсёй нашай сям’і так і не давялося ніводнага разу трапіць у сталоўку, пра кладоўку дык і казаць няма ча-го. Першы раз пабачыла кухню я ў час вандроўкі, другі —
188
сёння, вось тут. Кажучы шчыра, мы часта галадалі, калі жылі ў бібліятэцы, але затое набылі багата ведаў, і вось калі да нас данесліся чуткі пра царскую узнагароду за суп з каўбаснай палачкі, то мая старая бабуля адшукала адзін даўні рукапіс. Яна яго, вядома, прачытаць не магла, але чула, як чыталі іншыя, з таго рукапісу запомніла такія словы: «Калі ты паэт, то здолееш зварыць нават суп з каўбаснай палачкі». Бабуля тады пытае ў мяне, ці магу я пісаць вершы? За сабой такога Божага дару я не заўважала, але бабуля пачала рашуча даводзіць, што я абавязкова павінна стаць паэтэсай. Тады я пытаю у яе, a што для гэтага патрэбна,— бо зрабіцца паэтэсай было для мяне не больш лёгкай справай, чым зварыць той жа суп з каўбаснай палачкі. Мая бабуля за свой век праслухала багата кніг і сказала мне — каб зрабіцца паэтэсай трэба валодаць трыма рэчамі: розумам, фантазіяй і пачуццём.
— Раздабудзь усё гэта і адразу пачнеш вершыкі скла-даць,— сказала яна.— А ўжо тады абавязкова зварыш суп з каўбаснай палачкі.
I вось я пакіравала на захад і пачала вандраваць па свеце, каб зрабіцца паэтэсай.
Я ведала, што ва ўсялякай справе розум — гэта самае важнае, а фантазія і пачуццё маюць другасную ролю,— то найперш вырашыла набрацца розуму. Але ж дзе яго шукаць, той розум?
«Ідзі да мураша і набірайся мудрасці ў яго!» — сказаў некалі адзін чалавечы цар. Пра тое чула я некалі ў бібліятэцы. Я ні разу не спынілася ў дарозе, пакуль не дайшла да вялікага мурашніка.
Я затаілася ў моху і пачала набірацца той самай муд-расці.
Што за цікавы народ, гэтыя мурашы, і да чаго ж яны мудрыя! У іх усё размеркавана і разлічана да дробязей. «Працаваць і класці яйкі,— кажуць мурашы,— найпер-шы абавязак». Тым яны жывуць сёння, тым самым клапо-цяцца і пра заўтрашні дзень. Усе мурашы дзеляцца на шляхетных і рабочых. Становішча кожнага з іх у му-рашніку вызначаецца яго асабістым нумарам. Царыца мае першы нумар, таму яе думка заўсёды вырашальная
189
для ўсіх астатніх, царыца ўжо даўным-даўно праглынула ўсю зямную мудрасць.
Царыца гаварыла так доўга і так разумна, што яе пра-мовы падаліся мне нават занадта мудрагелістымі. Яна, на-прыклад, сцвярджала, што ва ўсім свеце няма нічога больш вышэйшага, чым іхні мурашнік, а між тым тут жа побач раслодрэва ібылоянотакое высокае, штоне расказаць! Ды ніхто не мог пярэчыць царыцы, усе слухалі яе ды маўчалі. Але вось неяк вечарамадзін мураш узабраўся на тое дрэва, высока-высока, ажнозаблудзіўся ўгаллі. На такую вышы-ню яшчэ не ўзбіраўся ні адзін яго суродзіч. А калі мураш, добра паблукаўшы, вярнуўся дадому, то пачаў расказваць іншым мурашам, што ёсць на свеце тое-сёе значна вышэй-шае, чым іхні мурашнік. Астатнія мурашы палічылі такія словы зневажальнымі для іх мурашынага роду і загадалі стражнікам, каб яны надзелі нахабніку наморднік і замк-нулі зламысніка ў адзіночную камеру. Праз колькі часу пасля гэтага здарэння залез на дрэва яшчэ адзін мураш і ўзабраўся на тую ж вышыню, што і яго папярэднік, а як вяр-нуўся дахаты, то таксама падзяліўся сваім адкрыццём, але зрабіў ён гэта больш асцярожна, гаварыў нейкія няпэўныя словы, загадкава паводзіў вусамі. Ён лічыўся найбольш па-важаным мурашом, да таго ж быў са шляхетных, мабыць, акурат таму паверылі яму, а калі ён памёр, то гэтаму мура-шу паставілі нават помнік з яйкавай шалупінкі — у знак асаблівай павагі да навукі.
— Мне часта даводзілася бачыць,— казала далей мышка,— як мурашы пераносяць яйкі на спіне. Аднойчы мураш не ўтрымаў яйка, і як ён пасля ні стараўся закінуць яго сабе за спіну, нічога з таго не атрымлівалася. Тады падбеглі яшчэ два мурашы і пачалі з усяе сіл ы дапамагаць суродзічу. Яны шчыравалі так заўзята, што ледзьве не паскідалі сваёй уласнай ношкі, а калі апамяталіся, то кінулі сябра ў бядзе і пабеглі далей сваёй дарогай, бо кож-наму свая кашуля бліжэй да цела. Мурашыная царыца ва ўсім гэтым убачыла лішні доказ таму, што мурашы вало-даюць не толькі сэрцам, але і розумам. «Гэтыя якасці ўзносяць нас, мурашоў, вышэй за ўсіх іншых разумных істотаў,— заявіла яна.— Розум між іншым стаіць на пер-шым месцы, і я асабіста адорана ім найбольш!» Сказаўшы
190
гэтыя словы, царыца велічна паднялася на заднія лапы, тут я і праглынула яе, бо якраз успомніла словы чалаве-чага цара: «Ідзі да мураша і набірайся мудрасці ў яго!» Вось я і праглынула тую мудрасць разам з царыцай-мура-шыхай. Пасля я наблізілася да высокага дрэва, што расло паблізу мурашніка. Гэта быў стары, магутны дуб. Я ўжо ведала, што на дубе жыве жанчына, якую завуць дрыядай. Яна нараджаецца, жыве і памірае разам з дрэвам. Пра ўсё гэта я даведалася некалі ў бібліятэцы, а цяпер пабачыла лясную паненку на ўласныя вочы. Дрыяда, як убачыла мяне, то адразу спалохана войкнула — як і ўсе жанчыны, яна баялася мышэй; але былі ў яе на тое куды больш важкія прычыны, чым у іншых: я ж магла пагрызці карані дрэву, ад якога залежыла жыццё жанчыны. Тады я зага-варыла з дрыядай ласкава і ветліва, як магла, супакоіла, то яна ўзяла мяне ў сваю пяшчотную далонь. А як даведа-лася, чаму я трапіла сюды, то выказала такое меркаванне — мабыць, гэтым вечарам мне пашчасціць завалодаць ад-ным з тых двух скарбаў, якія мне засталося знайсці. Дры-яда растлумачыла, што дух фантазіі — яе добры сябра і што ён такі прыгожы, як сам бог кахання, і любіць ён вельмі адпачываць у зялёным голлі, якое шуміць тады мацней звычайнага. Дух фантазіі называе жанчыну сваёй любімай дрыядай, а гэты дуб — найбольш любімым дрэ-вам. Карані дуба і сапраўды пранікаюць глыбока ў глебу, а ствол дрэва з пышнай зялёнай шапкай цягнецца высока ў неба. Галіны дуба прывыклі і да лютых зімовых маразоў, і да буйных ветраў, і сонечныя спякотныя прамяні ім не перашкода.
— А яшчэ,— казала далей дрыяда,— там, на макаўцы дрэва, спяваюць птушкі, гэта яны апавядаюць пра далёкія заморскія краіны, куды лётаюць крылатыя спевакі ў вы-рай. Толькі адзін сук на дубе засох, але на ім звіў буслянку бусел. Гэта яшчэ больш упрыгожвае дрэва, да таго ж мож-на паслухаць згадкі бусла пра краіну пірамідаў. Духу фантазіі ўсё гэта вельмі падабаецца. Бывае і я апавядаю яму пра жыццё ў лесе: пра той час, калі я была зусім ма-ленькай, а маё дрэўца толькі пачынала расці і галінавац-ца, нават крапіва-жыгучка захінала яго ад сонца. Апавя-даю яму пра ўсё, што тут адбывалася за доўгія гады. А ця-
191
пер паслухай мяне,— гаварыла далей жанчына.— Сха-вайся паблізу і ўважліва сачы за ўсім, што будзе тут дзе-яцца. Калі з’явіцца дух фантазіі, я пры першым зручным выпадку вырву ў яго з крыла пёрка. А ты падбяры тое пя-ро, лепшага няма ні ў аднаго паэта!
Праз колькі часу з’явіўся дух фантазіі, пяро было вы-рвана, і я атрымала яго,— дзялілася ўспамінамі мышка.— Мне давялося апусціць пяро ў ваду і трымаць там да тае пары, пакуль яно не размокла, а тады я згрызла яго, хоць было не дужа смачна. Усё ж нялёгка ў нашы дні зрабіцца паэтам, вунь колькі ўсяго трэба пагрызці і пераварыць! I вось я набыла не толькі розум, але і фантазію, а ўжо маю-чы ўсё гэта, лёгка было раздабыць і пачуццё ў маёй род-най бібліятэцы. Там я некалі чула, як адзін вялікі чалавек гаварыў, што ёсць раманы, адзінае прызначэнне якіх — выцэджваць з людзей лішнія слёзы. Гэта сво’ёасаблівая губка, якая ўсмоктвае пачуцці. Я прыгадала некалькі такіх кніг. Яны заўсёды здаваліся мне асабліва апетыт-нымі, бо былі такія зачытаныя і зашмальцаваныя, што, напэўна, увабралі ўсябе мора чалавечых пачуццяў.
Калі вярнулася на радзіму, то я адразу рушыла ў бібліятэку і не марудзячы часу ўзялася за вялікі раман — правільней, за яго мякіш ці, так сказаць, за сутнасць; вок-ладку я не чапала. Калі я згрызла гэты раман, а пасля яш-чэ адзін, то раптам адчула, быццам унутры ў мяне нешта зварухнулася. Тады я адгрызла яшчэ кавалачак ад трэця-га рамана — і зрабілася сапраўднай паэтэсай. Я так пра гэта ўсім і заявіла. Але неўзабаве ў мяне моцна разбале-лася галава, пачаліся колікі ў жываце — і наогул, дзе ў мяне толькі не балела! Я пачала думаць: што б такое рас-казаць пра каўбасную палачку? I тады ў мяне ў галаве за-круцілася мноства розных палачак,— то сапраўды ў му-рашынай царыцы розум быў адметны! Спачатку я без дай прычыны раптам успомніла пра чалавека, які ўзяўшы ў рот чароўную палачку, адразу рабіўся нябачным; пасля ўспомніла пра палачку-выручалачку; пасля пра тое, што «шчасце — не палка, у рукі яго не возьмеш»; пасля згада-ла пра тое, што «у кожнай палкі два канцы»; нарэшце пра ўсё, чаго я баюся, «як сабака палкі» і нават пра «палачку-павучалачку»! Як бачна, усе мае думкі засяродзіліся на
192
«Злы князь»
«Шчырая праўда»
ўсемагчымых палках і палачках. Як ты паэт, то здолей ус-лавіць нават звычайную сукаватую палку! А я ж цяпер паэтэса, і не горшая, чым іншыя рыфмаплёты! 3 гэтага дня я магу штодня частаваць вас вершыкамі пра любую палачку — гэта і ёсць мой суп.
— Паслухаем трэццюю,— сказаў мышыны цар.
— Пі-і, пі-і! — данеслася ад дзвярэй, і ў кухню стра-лой уляцела маленькая мышка, тая, якая была чацвёртаю па ліку,— тая самая, пра якую усе казалі, што яна загіну-ла дзесьці ў дарозе. I вось цяпер мышка-вандроўніца так бегла, што нават паваліла каўбасную палачку, абвітую чорным жалобным крэпам. Бегла тая мышка сюды ўвесь дзень і ўсю ноч, ехала чыгункаю ў таварным вагоне, ле-дзьве паспеўшы ў яго ўскочыць. У дарозе яна згубіла сваю каўбасную палачку, але не ўласны язык, і вось цяпер, уся ўскудлачаная, праціснулася наперад і адразу ж пачала гаварыць-стракатаць, нібыта тут чакалі яе адну, быццам на ёй адной белы свет клінам сышоўся. Яна стракатала бесперастанку і з’явілася так нечакана, што ніхто не пас-пеў яе своечасова спыніць, гэта якраз дазволіла мышцы выказацца да канца. To і мы паслухаем.
IV. Пра што апавядала чацвёртая мыш, якая гаварыла пасля другой
КНІГІ ОНЛАЙН
