Снежная каралева
Ханс Крьісціян Андэрсэн
Выдавец: Юнацтва
Памер: 304с.
Мінск 1998
— Цяпер няхай гэты новы салавей і наш стары спявак зацягнуць разам,— вырашыў імператар.
Ды справа на лад не пайшла: сапраўдны салавей кож-ны раз спяваў сваю песню па-новаму, а штучны паўтараў адну і тую ж песеньку, як заведзеная шарманка.
Тады штучнага салаўя прымусілі спяваць аднаго. Ён меў такі ж поспех, як і сапраўдны салавей, але знешне пры гэтым быў куды прыгажэйшы — увесь так і пе-раліваўся, так і зіхацеў каштоўнымі каменнямі. Трыццаць тры разы праспяваў ён адно і тое ж і ніколькі не стаміўся.
Прыдворныя ахвотна паслухалі б яго песеньку яшчэ трыццаць тры разы, але імператар сказаў, што цяпер трэ-ба выслухаць для параўнання і сапраўднага салаўя. Тут усе азірнуліся і паглядзелі на залаты шост. Але салаўя там не было. Куды ж ён падзеўся? Ніхто і не заўважыў, як
21
’ салавей выпырхнуў у адчыненае акно і паляцеў дадому, у свой зялёны лес.
— Як гэта, аднак, разумець? — раззлаваўся імпера-тар.
I ўсе прыдворныя сталі бэсціць салаўя і абзываць яго няўдзячнай жывёлінай.
— Балазе, лепшая птушка засталася ў нас! — гава-рылі яны, і завадному салаўю прыйшлося праспяваць сваю адзіную песню ў трыццаць чацвёрты раз.
Прыдворны капельмайстар усяляк расхвальваў штуч-ную птушку і запэўніваў, што яна значна лепшая за са-праўдную і знешнасцю і голасам.
— Я вазьму на сябе смеласць сцвярджаць, высокі ўладыка мой, і вы, шаноўныя спадары,— прамовіў ён,— што перавага несапраўднага салаўя над жывым неас-прэчная. Як бачыце, маючы справу з жывым, вы ніколі за-раней не ведаеце, што яму стукне ў галаву праспяваць, у той час як вам заўсёды вядома наперад, што іменна будзе спяваць салавей завадны. Калі вам захочацца, вы нават мо-жаце разабраць яго і паглядзець, як ён змайстраваны, як размешчаны і дзейнічаюць усе яго валікі, шрубкі і спру-жынкі — вынік чалавечага розуму і навучонасці.
— О, канешне, мы таксама так думаем,— згадзіліся прыдворныя.
А імператар загадаў паказаць птушку ўсяму гораду ў наступную ж нядзелю.
— Хай і народ паслухае яе,— сказаў ён.
Гараджане з задавальненнем паслухалі і выказалі сваю поўную згоду, быццам іх пачаставалі выдатным ча-ем, а кітайцы, як вядома, нішто так не любяць, як чай.
Усе ў адзін голас ускліквалі «О!», падымалі ўверх ука-зальныя пальцы і хіталі галовамі.
Толькі бедныя рыбакі, якім даводзілася чуць са-праўднага салаўя, гаварылі:
— Няблага спявае! Ёсць падабенства з жывым са-лаўём. Ды ўсё-такі не тое. Нечага не хапае, а чаго — мы і самі не ведаем!
А тым часам імператар прыняў загад, змацаваны са-май вялікай імператарскай пячаткай. У гэтым загадзе сапраўднага салаўя аб’явілі назаўсёды выгнаным з
22
кітайскай імперыі. А штучны заняў месца на шаўковай падушцы каля самай імператарскай пасцелі. Вакол яго былі раскладзены ўсе падораныя для яго каштоўнасці, у тым ліку залатая імператарская пантофля.
Нежывой птушцы далі высокае званне: «Першы спя-вак імператарскага начнога століка з левага боку», таму што імператар лічыў больш важным той бок, дзе зна-ходзіцца сэрца, а сэрца знаходзіцца з левага боку нават у імператара!
Вучоныя напісалі пра штучнага салаўя дваццаць пяць таўшчэзных кніг, дзе было ажно залішне самых мудра-гелістых і незразумелых кітайскіх слоў. Аднак усе пры-дворныя кляліся, што прачыталі гэтыя кнігі і зразумелі ад слова да слова,— інакш бы іх празвалі невукамі і адлупілі б палкамі па пятках.
Так прайшоў год. Імператар, увесь двор і нават увесь горад ведалі на памяць кожную нотку ў песні штучнага салаўя. Пагэтаму і падабаўся яго спеў. Усе цяпер самі маглі падпяваць птушцы. Вулічныя падлеткі выціналі: «Цёх-цёх-цёх! Клюк-клюк-клюк!». I нават сам імператар іншы раз напяваў: «Цёх-цёх-цёх! Клюк-клюк-клюк!» Цуд і толькі!
I вось аднойчы вечарам птушка-цацка шчыравала пе-рад імператарам, а ён ляжаў на ложку і слухаў яе. Раптам унутры птушкі нешта зашыпела, затрымцела, калёсікі хутка закруціліся і спыніліся. Музыка сціхла.
Імператар ускочыў з ложка і паслаў па свайго асабістага лекара. Але чым той мог дапамагчы? Ён жа ніколі не лячыў салаўёў — ні жывых, ні падманных.
Тады паклікалі майстра па гадзінніках. Той разабраў цацку на запчасткі і доўга разглядаў розныя калёсікі і падкручваў нейкія шрубкі. Потым ён зазначыў, што птушка хоць і будзе спяваць, але карыстацца ёй трэба вельмі асцярожна: маленькія зубчыкі пасціраліся, новыя ў калёсікі паставіць нельга. Проста бяда!
Усе былі вельмі расчараваныя. Імператар выдаў новы загад, у якім гаварылася, што «Першага спевака імпера-тарскага начнога століка з левага боку» дазваляецца за-водзіць толькі раз у год, ды і то ненадоўга.
Для супакою гараджан прыдворны капельмайстар вы-
23
ступіў з прамовай, у якой ён з вялікім майстэрствам да-казваў, што завадны салавей не стаў горшы, чым быў. Ну, а калі гэта сказаў прыдворны капельмайстар, значыць, так яно і ёсць.
Прайшло яшчэ пяць гадоў.
Аднойчы імператар прастудзіўся і захварэў. Дактары ўжо страцілі надзею на яго выздараўленне. Міністры і прыдворныя збіраліся абвясціць новага імператара, а на-род тоўпіўся на вуліцы і пытаўся ў першага міністра пра здароўе старога імператара.
— Пф’ — адказаў першы міністр і пахітаў галавой.
Збялелы і пахаладнелы, ляжаў імператар у сваёй шы-коўнай пасцелі. Усе прыдворныя лічылі, што ён памёр, і кожнаму не цярпелася прывітаць на троне новага імператара. Прыслуга бегала навыперадкі па палацы, каб уведаць апошнія навіны, ці бавіла час ў балбатні за чаш-каю чаю. Ва ўсіх залах і калідорах былі разасланы дыва-ны, каб не чутно было шуму крокаў; і ў палацы стаяла мёртвая цішыня.
Але стары імператар яшчэ не памёр, хоць і ляжаў зусім нерухома ў сваёй пасцелі, пад залатым балдахінам з зала-тымі кутасікамі.
Акно было адчынена, і месяц глядзеў на імператара і заваднога салаўя, які ляжаў гэтак жа нерухома, як і сам імператар, на шоўкавай падушцы каля пасцелі хворага.
Бедны імператар ледзьве дыхаў, яму здавалася, што нехта вось-вось сцісне яго за горла. Ён прыадкрыў вочы і ўбачыў, што на грудзях у яго сядзіць Смерць. Яна надзела сабе на галаву карону імператара, у адной руцэ яе была залатая шабля, а ў другой — імператарскі сцяг. А вакол, з-пад усіх складак зіхотнага балдахіна, выглядвалі нейкія страшныя пачвары: адны нахабныя і злосныя, другія — прыгожыя і добрыя. Але злосных было значна больш. Гэ-та былі злосныя і добрыя справы імператара. Яны гляд-зелі на яго і наперабой шапталі.
— Ці помніш ты гэта? —- чулася з аднаго боку.
— А гэта помніш? — даносілася з другога.
I яны расказвалі яму такое, што халодны пот прабіраў імператара.
24
— Я не помню пра гэта,— мармытаў ён.— А пра гэта таксама даўно забыўся...
Яму стала так цяжка, так страшна, што ён пракрычаў:
— Музыку сюды, музыку! Біце ў вялікі кітайскі бубен! Я не хачу бачыць і чуць іх!
Але страшныя галасы не змаўкалі, а Смерць, нібы ста-ры кітаец, ківала галавой пры кожным іх слове.
— Музыку сюды! Музыку! — яшчэ мацней ускрыкнуў імператар.— Спявай хоць ты, мая слаўная залатая пту-шачка! Я надзяліў цябе каштоўнасцямі, я павесіў табе на шыю залатую пантофлю!.. Спявай жа, спявай!
Але птушка маўчала: няма было каму яе завесці, а без гэтага яна спяваць не магла.
Смерць, усміхаючыся, глядзела на яго сваімі пустымі вачніцамі. Мёртвая цішыня стаяла ў пакоях імператара.
I раптам за акном пачуліся прыгожыя спевы. Гэта быў маленькі жывы салавей. Ён уведаў, што імператар хворы, і прыляцеў, каб суцешыць і прыпадняць яго настрой. Ён сядзеў на галінцы і спяваў, і страшныя здані, што абс-тупілі імператара, адчувалі сябе нядобра, а кроў усё хут-чэй, усё магутней падступала да сэрца імператара.
Сама смерць заслухалася салаўём і толькі праміж сябе паўтарала:
— Спявай, салавейка! Спявай яшчэ!
— А ты аддасі мне за гэта каштоўную сваю шаблю? I сцяг? I карону? — спытаў салавей.
Смерць згодна хітнула галавой і аддавала адзін скарб за другім. А салавей усё спяваў і спяваў. Вось ён заспяваў песню пра ціхія могілкі, дзе зацвіў бузіннік, шыкуюць бе-л ыя ружы і ў свежай траве на магілах блішчаць слёзы жы-вых, дзе чутны літанні па сваіх блізкіх. Тут смерці так за-хацелася дадому, на ціхія могілкі, што яна захуталася ў белы халодны туман і шуснула ў акно.
— Дзякуй табе, мілая пташка! — прамовіў імпера-тар.— Я пазнаю цябе. Калісьці я прагнаў цябе з маёй дзяржавы, а цяпер ты сваёю песняй прагнала ад маёй пас-целі Смерць! Чым узнагародзіць цябе за гэта?
— Ты ўжо ўзнагародзіў мяне за гэта,— сказаў сала-вей.— Я бачыў слёзы на тваіх вачах, калі першы раз спя-
25
ваў для цябе,— пра гэта мне не забыць ніколі. Шчырыя слёзы радасці — самая шчырая ўзнагарода для спевака!
I ён заспяваў ізноў, а імператар заснуў здаровым, моц-ным сном. А калі ён прачнуўся, у акно ўжо свяціла сонца. Ніхто з прыдворных і слугаў нават не заглядваў да імператара. Усе думалі, што ён памёр. Адзін салавей не пакідаў хворага. Ён сядзеў за акном і спяваў яшчэ лепш, чым заўсёды.
— Застанься ў мяне! — папрасіў імператар.— Ты бу-дзеш спяваць толькі тады, калі сам захочаш. А штучную птушку я разаб’ю.
— He трэба! — сказаў салавей.— Яна служыла табе, як магла. Пакінь яе ў сябе. Я не магу жыць у палацы. Я буду прылятаць да цябе, калі сам захачу, і буду спяваць пра шчаслівых і нешчаслівых, пра дабро і зло, пра ўсё, што робіцца вакол цябе і чаго ты не ведаеш. Маленькая птушка-спявачка лётае паўсюль — залятае і пад дах беднай сялян-скай хаткі, і ў домік рыбака, які стаіць так далёка ад твай-го палаца.— Я буду прылятаць і спяваць для цябе! Але паабяцай...
— Усё, чаго захочаш! — усклікнуў імператар і прыў-зняўся з пасцелі.
Ён паспеў надзець сваю імператарскую амуніцыю і прыціснуў да сэрца цяжкую залатую шаблю.
— Паабяцай мне нікому не абмовіцца, што ў цябе ёсць маленькая птушачка, якая расказвае табе пра ўсё ў вялікім свеце. Так справы пойдуць лепш.
I салавей паляцеў.
Тут увайшлі прыдворныя, якія спяшаліся паглядзець на аджыўшага свой век імператара, ды так і знерухомелі ў парозе.
А імператар прывітаў іх:
— Добры дзень! Ці, дакладней, добрай раніцы!
ПАСТУШКА I КАМІНАР
Ці бачыў ты калі-небудзь сапраўдныя старадаўнія ша-фы, скрозь пачарнелыя ад старасці, з драўлянымі завітушкамі?
26
У адным жылым пакоі стаяла якраз такая шафа, якая засталася сваім гаспадарам у спадчыну ад прабабкі. Ша-фа была зверху данізу пакрыта разьбой — драўлянымі ружамі ды цюльпанамі; маленькія алені высоўвалі свае рагатыя галоўкі з мудрагелістых завітушак, а на самым відным месцы майстар выразаў постаць чалавека. За-баўна было глядзець на яго: ён скорчыў міну і выскаліўся; аднак ніяк нельга было сказаць, што ён смяецца. Ногі ў чалавечка былі казліныя, на ілбе тырчэлі рожкі, доўгая барада звешвалася на грудзі. Дзеці заўсёды называлі яго «казланогі обер-унтэр-генерал-капітан-сяржант». Хаця гэтая званне было вельмі цяжка вымаўляць і рэдка хто яго заслугоўваў; ды і выразаць чалавечка з дрэва каштавала вялікай працы. Тым не менш ён красаваўся на шафе, веч-на касавурачыся на падлюстэрнік, бо там стаяла прыго-жанькая маленькая фарфоравая пастушка ў чаравічках з пазалотай і ў залочаным капялюшыку. Сукенка яе была прыгожа падабрана збоку і аздоблена чырвонай ружай, a ў руцэ яна трымала пастуховы посах. Пастушка была ча-роўная! Амаль зусім побач з ёю стаяў маленькі камінар, чорны, як вугаль, але таксама фарфоравы. Ён быў чысцю-сенькі і прыгожы. Ніколечкі не горшы за ўсякага іншага, і павінен быў толькі выяўляць камінара,— майстар мог бы з аднолькавым поспехам зрабіць яго і прынцам; ці не ўсё адно — камінар альбо прынц?
КНІГІ ОНЛАЙН
