Сталасць думкі, маладосць душы
Для старэйшага школьнага ўзросту
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 350с.
Мінск 2000
Я зведаў і пражыў нямала, Ужо і мой рубеж відзён, А ўсё вучуся у Купалы Ад першых да апошніх дзён.
ПРАРОК МАКСІМ
Народ, Беларускі народ!
Ты цёмны, сляпы, быццам крот, Табою ўсягды пагарджалі, Цябе не пушчалі з ярма I душу тваю абакралі, У ёй нават мовы няма.
М. Багдакміч, 1913
Які быў слых, душа і зрок
У юнака на волжскім узбярэжжы!
У дваццаць два гады — Прарок У зорных высях і ў бязмежжы.
Усё ён бачыў навылёт — Жабрацтва, кайданы і путы, I анямелы свой народ, I вечныя яго пакуты.
Няўжо на клін сышоўся свет?
He разумее, што ён творыць?
Маўчыць народ. Але паэт I сёння голасна гаворыць.
ВІШНІ
Памяці
М. Ю. Лермантава
На санцапёку даспяваюць вішні, I на шчацэ густога соку след. Нацяты павады, і толькі лішні Халодны, цяжкі пісталет.
Па горнай сцежцы цокаюць падковы, Гарачы конь кусае муштукі.
Здаецца ўсё трызненнем выпадковым, Ды нехта ўпарта сочыць з-пад рукі
I гоніць, гоніць. Страшна азірнуцца — Ратунку не прасі і не чакай, Здаецца, больш па сцежцы не вярнуцца, Што круціцца, як росчырк—«Нікалай».
А можа, гэта толькі так здаецца, Магчыма, ўсё пустой трывогі груз.
Ён спрытна ловіць вішні і смяецца, Што здаўся белым ветразем Эльбрус,
Што цёплы вецер ясені калыша,
Што ён яшчэ усіх перажыве, А каля сцежкі костачкі ад вішань Крывінкамі мільгаюць у траве.
Ён і дагэтуль не прыйшоў дадому: Ударыў стрэл і пакаціўся гром... Але яму, заўсёды маладому, Зрабіўся родным домам кожны дом.
Праз буры, рэвалюцыі і войны
Ён дойдзе і ў наступныя вякі...
Шумяць, шумяць, як ветразь неспакойны На лермантаўскай сцежцы вішнякі.
МУЗЫКА
Звініць над вадой чарацінка, Гудзе на ўзбярэжжы сасна, У вербах салоўка зацінькаў, Грамы раскаціла вясна,
Дажджынкі шумяць на лістоце, Расінкі дрыжаць на траве, У паўзе кожнай і ў ноце
I радасць, і гора жыве.
Заходзяцца срэбныя трубы, Пялёсткі ляцяць на зямлю, I шэпчуць гарачыя губы Адвечнае слова «люблю».
Самотны ад шчасця, нямею На роснай палыннай мяжы, Што часам падслухаць умею Мелодыю шчодрай душы.
ПРАВА НА ПРАЎДУ
У кожнага на праўду права ёсць, Але не ў кожнага хапае сілы волі, Каб выказаць і пахвалу, і злосць, Што некаму часамі вочы коле.
У кожнага на праўду права ёсць, Але не ўсе аднолькавай пароды... Ды не зважай — хто гаспадар, хто госць, А гавары, што думаеш заўсёды.
КАЗКА
He верачы ні ў прымхі, ні ў прыкметы Ачуняю, толькі памажы: Завары мне ліпавага цвету I старую казку раскажы.
Задрамлю, і, можа, зноў прысніцца, Што з Пцічы прынесла аж сюды Вечна маладая чараўніца Прыгаршчы гаючае вады.
Смагаю апаленыя губы
Да яе далоняў прыкладу
I , сябе ратуючы ад згубы, Вып’ю ўсю да кропелькі ваду. Водар дзівасілу і жывіцы Па гарачых жылах пацячэ. Ачуняю. Толькі чараўніца Ад мяне нікуды не ўцячэ.
3 ёю ўсе падзелім абавязкі — Набярэм чабору у траве.
Хто заўсёды верыць добрым казкам, Той на свеце за дваіх жыве.
Расчыні акно насустрач лету, He хвалюйся і не варажы. Завары мне ліпавага цвету I другую казку раскажы.
* * *
Мы выраслі на хлебе і мякіне, 3 рубцамі на руках і на спіне, Таму ніхто ў нас каменя не кіне I ні за што нідзе не папракне.
Таму рублі ў скарбонкі не збіраем. He гнёмся ад няшчасця і бяды: Жывём складана, проста паміраем, He скончыўшы галоўнага заўжды.
АСЕННІ ДЗЕНЬ
Дзень па-асенняму кароткі. Зганяе вецер з хваль луску, I перавернутыя лодкі Гудуць на стоптаным пяску.
Празрыста, пуста і сцюдзёна, Бярэзнік, як манетны двор, Чаканіць золата штодзённа I шчодра кідае ў касцёр,
Што задыміўся верасамі, Што тлее жарам журавін I між празрыстымі лясамі Іскрыцца полымем рабін.
Ляцяць лісты з няўлоўным рэхам Укрылі сцежкі і сляды, А мне здаецца, пахнуць снегам Mae наступныя гады.
вышэйшы чын
Калі акраец хлеба браў ты Рукой шурпатай са стала, Скарынка чэрствая, як праўда, Тваім пасведчаннем была,
I атэстатам, і дыпломам, Рэестрам радасцей і мук, А ты нікому не вядомай Быў акадэміяй навук.
Выходзіў дзень у дзень у поле, Хоць і ўчарнеў, і перапаў,
А досвітку яшчэ ніколі
У дождж і ў сцюжу не праспаў.
Араў і стагаваў гадамі, He для сябе, не для радні,— Пасталі доўгімі радамі Твае пустыя працадні.
He паддаваўся ты хваробам
I непрасіўся на спачын, Таму, што званне хлебароба — Твой вечны і вышэйшы чын.
Ты чуў парады і загады, Ды не спяшаўся іх прыняць, Бо не маглі з твае пасады Цябе ні вылучыць, ні зняць.
Табе другіх чыноў не трэба:
У градабой і ў недарод Усю дзяржаву свежым хлебам Карміў і корміш з году ў год.
Калі тарпы на полі склаў ты I выцер свой змакрэлы лоб, Бо у імя вышэйшай праўды Жыве на свеце хлебароб.
* * *
Нельга ні забыцца, ні адкласці На наступны, на прыёмны дзень Нечае маленечкае шчасце, А самому знікнуць, быццам цень, Праз другія дзверы на нараду, Дзе і без цябе ваду стаўкуць, I спакойна ў доўгую шуфляду Спадзяванні нечыя замкнуць, Нельга абмінуць і адмахнуцца Ад чужой трывогі і бяды, Нельга ні пачуць, як сэрцы б’юцца, Як змаўкаюць сэрцы назаўжды. Толькі, ўзяўшы гора пад апеку, Можна адагнаць злавесны цень. Чалавек павінен чалавеку Радасці прыносіць кожны дзень.
* * *
He спакушай мяне, змяя,— Твайму не пакланюся дрэву, Бо ведаю спрадвек і я, Якой атрутай спакусіла Еву.
Яе нашчадкі і сыны, Падобныя у кожнай рысе На змея дзікае вайны, Па белым свеце разбрыліся.
Напэўна, цешылася ты, Лічыла чорны дзень за свята, Калі ўзяліся за мячы
I замахнуўся брат на брата.
ВЕЧНЫ СЛЕД
Простнте, верные дубравы!
Простя, беспечный мнр полей, Н легкокрылые забавы
Столь быстро улетевшнх дней!
А. Пушкін
Над Сораццю спяваюць салаўі, Чаромхаю туманіцца зарэчча I журацца дубровы і гаі, Што з ім не дачакаюцца сустрэчы,
Што не пачуюць цокат капытоў
I строфы вершаў і паэм пачаткі, Што мяккімі далонямі лістоў He дакрануцца да яго крылаткі.
Адвечны дуб каля трыгорскіх стром Сумуе і ўглядаецца заўсёды, Калі ў самотны апусцелы дом Паэт прыедзе праз усе нягоды.
А ён ніводнай сцежкі не забыў, Ён недзе тут, яго не моўкне голас На той зямлі, якую так любіў, Дзе дуб шуміць і даспявае колас.
У кожным сэрцы ён пакінуў след Дабра, спагады, шчырай ласкі, I куляю няскораны паэт Жыве, смяецца і складае казкі.
Чаму ж не едзе? Можа, з Чорнай рэчкі Сумётамі дарогі замяло?
Варожым стрэлам патушылі свечку, А над зямлёю Сонца узышло.
* * *
Жыццё часамі мачахай было, Сляпіла вочы, шчокі секла, To праз чысцілішча вяло, To зноўку кідала у пекла.
А я не здаўся, не зачах. He набрыняў атрутай злосці, Таму і сёння у вачах Гараць іскрынкі маладосці,
Таму так прагна я люблю Жыццё, людзей
I веру свята:
Чаго не мог зрабіць — зраблю I пражыву другую рату.
СПАЛЕНЫЯ МАСТЫ
Памяці Аляксандры Мурауёвай
Вы сталі сапраўдным узорам самаахвярнасці, мужнасці, цвёрдасці...
Няхай будуць незабыўнымі імёны вашы.
Дзекабрыст А. П. Вмяеў
I
Мяцеліца завеяла дарогі,
Каторы дзень калючы снег мяце
3 пустой Сенацкай плошчы да астрога У заінелай вёсачцы Чыце.
Сабралася за дзень, як па трывозе, Забыла муфту, шалік не ўзяла, Здалося — сэрца стыне на марозе, Адна душа не страціла цяпла.
Матляе вецер на раскатах сані, Фурман замоўк і галавой панік, Дарожныя слупы, нібыта здані, Вядуць начам, і дням, і вёрстам лік,
Графіня ледзь кранула ездавога
I слёзна моліць паганяць хутчэй. Знікае ў белай замеці дарога, Сухія іскры сыплюцца з вачэй.
3 разлёту хвошча па кібітцы вецце, Зрываюцца з прысадаў груганы, А ёй часамі сніцца і вярзецца, Што ў замеці скрыгочуць кайданы,
I чуе голас царскага загаду:
♦ Пазбавіць званняў, скарбу і чыноў Усіх злачынцаў першага разраду, А разам з імі жонак і сыноў!»
— Я згодна, згодна. Я на ўсё гатова. Пусціце толькі да яго ў астрог! Дрыжыць рука.
I подпіс Мураўёвай Пад выракам ніхто б пазнаць не змог.
Сібірскі шлях рыпіць пад палазамі, Даўгі, як гора, як прысуд прамы. Яго калоднікі касцямі і слязамі Масцілі ад турмы і да турмы.
У замеці аглухлі нават бомы, I толькі сэрца стукае часцей. Яшчэ вярста.
I ўсё далей ад дому, Ад маці і заплаканых дзяцей.
Душа збалела, як скразная рана, Скіпеліся ў адно і боль, і злосць: Закуты ў ланцугі яе каханы I ў дваццаць год мінула маладосць.
Яна спяшалася і з кожным крокам траціць Надзею ўбачыць пецярбургскі свет, Ёй часта сняцца Міша, Ліза, Каця — Бягуць за ёю басанож услед.
Ці ж давядзецца іх яшчэ пабачыць, Калі ўпадзе астрожная сцяна?
Дрыжыць сляза, але байцы не плачуць, He мае права плакаць і яна.
I не заплача ні цяпер, ні потым, Хоць і злічыў крумкач яе гадкі. У сцюжу грэюць сэрца пад капотам Схаваныя гарачыя радкі.
«Цяжкія кайданы спадуць...»—на памяць Сама сабе чытае соты раз
I часам бачыць праз крутую замець, Як мільгануў агеньчык і пагас.
Паветра — як настылае жалеза, Аж скроні працінае боль тупы, Заплюшчыць вейкі — зноў у вочы лезуць Жандар і паласатыя слупы.
Шлагбаўм рыпіць у ранішнім тумане.
Вось і яе апошняя вярста.
Замецены па стрэхі край выгнання — Астрожнае зімовішча Чыта.
Мядзведзем з каравулкі паласатай Вылазіць мікалаеўскі салдат, Залубянелы, згорблены, вусаты, I ціха шэпча:
«Свят, свят, свят!
Жанчына! I ў такую непагоду!
Адна! Як матылёк сярод зімы. Па ўсім відаць — дваранскае пароды, Чаго ж яна дрыжыць каля турмы?
А ў падзямеллі, ледзь затлее ранне, У непралазных норах Сатаны Былыя графы, знатныя дваране Дзяўбуць руду сабе на кайданы
I ўспамінаюць муштру і парады, Як сам Кутузаў у паход вадзіў, Але яго вялікасць імператар, Відаць, не нам адным не дагадзіў».
Ад холаду не вымавіць ні слова,
I ўсё ж над беднай злітаваўся Бог: За месяц Аляксандра Мураўёва Прыехала у катаржны астрог.
Яе з дарогі не вярнула сцюжа. Hi царскі гнеў, ні завірухі свіст, I дзень, і ноч спяшалася да мужа, Цяпер з адзіным званнем — дзекабрыст.
Падумала, як у паэме Дантэ, Прайшла усе пякельныя кругі. Але не ўсе. Ва ўладзе каменданта, Турэмшчыка і вернага слугі
Сустрэчы іх і лёс пад гэтым небам, Сярод тайгі і адзічэлых скал.
— Перш чым сустрэцца, падпісаць вам трэба Апошні вырак,— кажа генерал.
— Няўжо яшчэ хоць нешта засталося, Чаго яшчэ пазбавіць можна нас?
— Сустрэчы вашы будуць у астрозе, Пры афіцэру. На кароткі час.
I генерал Ляпарскі хмурыць бровы: — Я не люблю дыскусій і прамоў... Забараняю лішнія размовы
I ужыванне чужаземных моў.
— He верыцца, што кажаце сур’ёзна...
Бесчалавечна гэта, генерал!
Няўжо дзеля таго, каб жыць нам розна, Спяшалася я ў сцюжу за Урал?
КНІГІ ОНЛАЙН
