Сталасць думкі, маладосць душы
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 350с.
Мінск 2000
— He ад мяне, шаноўная, залежыць.
Выконваю не ўсё, што сам хачу.
Вы ж дзёрзкасці павінны ведаць межы. Я пра яе пакуль што памаўчу.
А мушу вам пакорлівасць парадзіць, Для вашага спакою і дабра,— I выцягнуўся, быццам на парадзе, Перад партрэтам новага цара.
Застыла Аляксандра Мураўёва, Празрыстая ад сцюжы і дарог, I патрабуе:
— Я абавязкова
Павінна сёння ж трапіць у астрог,
Хоць на хвілінку, каб убачыць мужа, He думаю, што вы такі педант...
— Дазволім. Ён, здаецца, занядужаў,— Суровы здаўся камендант.
II
Шуміць пурга.
Адразу за парогам
Правальваецца і знікае след: За сценамі чыцінскага астрога Канчаецца, здаецца, белы свет.
За вузкімі жалезнымі дзвярыма
Hi свечкі, ні агеньчыка няма, Астылым чадам, плесняю і дымам Прапахла ўся чыцінская турма,
Александрына падабрала футра I вобмацкам бяжыць да той сцяны, Адкуль рвануўся нехта ёй насустрач I глуха зазвінелі кайданы.
Спынілася няпрошаная «світа» — Салдат і захмялелы афіцэр.
Ускрыкнула жанчына:— Мой Мікіта, 3 табой мы неразлучныя цяпер.
Цалуе потны лоб.— Ды ты ў гарачцы,— Кладзе на скронь настылую руку.
— He дзіва, Саша, дзень пры дні на тачцы Важу руду на лютым скразняку.
Яна трымае любага за плечы
I ціха шэпча:— Я з табой навек...
— Развітвайцеся! Кончана сустрэча! — Нібыта шабляй, афіцэр адсек.
Жанчына ледзь стрымала хваляванне, У зрэнках бліснуў ледзяны агонь, I непрыкметна Пушкіна пасланне Паклала мужу ў жорсткую далонь.
Натхнёны верш бадай што на край свету Прывезла Мураўёва нездарма:
3 тае хвіліны вераю паэта Жыла і хвалявалася турма.
Заходзіліся сэрцы, як на плошчы, Калі прыйшла жаданая пара, Калі і залп і барабанаў пошчак Спалохалі расійскага цара.
Выстуквалі начамі катаржане За словам слова, за радком радок, I кідала ад грознага паслання Ахоўнікаў то ў жар, то ў халадок.
Спынілася графіня за парогам, Куды ні гляне — свет сцінае зло. I толькі ў цёмным небе над астрогам Палярнай зоркі яркае святло.
Правальваюцца ў снезе чаравікі, Губляецца сцяжынка уначы, А ў стражнікаў няма такое звычкі, Каб хоць жанчыне ў горы памагчы.
Яна масціла ля астрога сцежку, Што замасціць не здолела казна, Яна хавала слёзы за усмешку, А гора выдавала сівізна.
Яна лячыла боль ласкавым словам, Іскрылася праменьчыкам святла — Для вязняў Аляксандра Мураўёва Сумленнем і надзеяю была.
III
Надзеяй і сумленнем засталася, Няскоранай і кволай, як дзіця, I не хавала ў маладушным страсе Яна чарнавікі свайго жыцця.
Жыццё ніхто наноў не перапіша. He выкрасліць пакутныя гады, Уратаваць не здолее ў зацішшы Сябе ад нечаканае бяды.
Быў кожны дзень цяжкою заваёвай Кахання, вернасці і шчодрай дабраты: Паехалі ў Сібір сяброўкі Мураўёвай, Спаліўшы за сабою ўсе масты.
Вясёлую на людзях Аляксандру
У адзіноце немачы гнялі: Балела сэрца, набухалі гланды I прыстывалі ногі да зямлі.
За мужам вандравала па Сібіры,
Але яшчэ не верыла сама, Што, як гадзіннік з адарванай гірай, Прабіла дваццаць восьмая зіма.
Ужо не ўстаць. Рука, як у шкілета, Падняць не можа кубачак вады.
Туман заслаў яе дзяцей партрэты, I свечка дагарэла назаўжды.
Нібы прысуд, жалобны звон ударыў, Пагостам стала стылая гара, I кожны раз за новаю ахвярай Сачыла здань няўмольнага цара.
Так з веку ў век у памяці суровай, У вернасці каханню і красе Жывая Аляксандра Мураўёва Свой боль, і гнеў, і радасці нясе.
Змяняліся цары, адзін другога варты, Мяняліся крыжы і ардэны, Падвуснікі, бароды, бакенбарды, Але звінелі тыя ж кайданы.
На Ангару, на Енісей, на Шылку, У ціхае сяло на рэчцы Шуш Няскораных у катаргу і ў ссылку Жандары гналі сотні соцень душ.
За імі даўнім шляхам без вагання, У замець ад сяла і да сяла, Як вера, як надзея, у выгнанне Бязмежная любоў услед ішла.
3 гарачым сэрцам, з яснымі вачыма I праз гады яна усім відаць...
Перад святою рускаю жанчынай Гатовы кожны на калені стаць.
ПАЭТЫ
Чаму цары баяліся паэтаў
I распіналі кожны раз?
Адважных пазбаўлялі эпалетаў, Пад кулі гналі ўпартых на Каўказ,
У Нерчынск, у Іркуцк і Шылку, Каб у капальнях замаўчаў і чэз, На неслухаў, адпраўленых у ссылку, Знаходзіўся Мартынаў і Дантэс.
Спрадвеку лёс паэтаў горкі — У Дантэ, у Сервантэса, у Лоркі.
Паэты блаславёныя, жывыя, Каб мудрае ў вяках тварыць, I кайданы, і раны нажавыя Сцярпець гатовыя, каб праўду гаварыць.
Пара царам няўмольным і суровым He верыць болей шаптунам сваім,— На дабрату адказваць шчырым словам, Каб, як паэтам, верылі і ім.
ПАПЯРЭДЖАННЕ
Непагодныя дні: ні прасвету, ні сонца, Толькі вецер гудзе і гудзе увушшу, I пякельным туманам нябачаны стронцый Раз’ядае істоту усю і душу.
Я ніколькі наступнай бяды не баюся. He, Зямля у бязглуздай вайне не згарыць, He загіне дашчэнту яна ў землятрусе, Hi агнём, ні паводкай яе не скарыць.
Нас трывожаць трагічнага лёсу прыкметы, Што ратунку не знойдзе ніхто і нідзе: Смерць ідзе па Зямлі, выбіраючы мэты У паветры, на сушы, у мёртвай вадзе,
Мы патруцім сябе радыяцыяй, газам, Выесць вочы і душы настылыя дым.
Смерць нячутна ідзе, каб не згінулі разам А знікалі, як здані, адзін за адным.
За мільёны гадоў не здалелі скалечыць Так Зямлю, як яе пакалечылі мы, I сябе і яе давялі да галечы, А яна ўсё маўчыпь, як цярплівы нямы.
А каб мела язык, як яна б закрычала: «Пашкадуйце, няшчасныя, хоць бы сябе. ЦІ не бачыце вы, што атрутнае джала I бяздумная пыха ўсё жывое заб’е.
Знікнуць людзі і рэкі, салавей адспявае, I, магчыма, з галактык убачаць здаля, Чк павольна плыве у Сусвеце нямая, У адвечнай жалобе пустая Зямля.
Пашкадуйце Зямлю, апантаныя людзі. Можа, шчасце хоць нашым прапраўнукам буцзе!»
НЯМІГА
Іду па Нямізе.
Нямігі няма:
Глыбока ў бетоне булькоча рачулка, Увесну яна не раскоціцца гулка, Яе не зашкліць, не заснежыць зіма.
I зоры ў Нямізе сябе не пазнаюць, Праз брук не праб’ецца чарот і аер, Напіцца не прыйдзе затомлены звер, Ліні ў глыбокіх вірах не зліняюць.
На дне іржавеюць тупыя мячы, Пустыя шаломы, каляныя стрэлы. Тут некага горкая доля сустрэла, А нехта адбіцца не мог і ўцячы.
Крывёю курыліся поймы Нямігі, У прорву ляцелі чаўны і стругі, Пякельны пажар папяліў берагі, I толькі на свеце нятленныя кнігі.
Як вечныя сведкі пакутнай зямлі, Расказваюць горкую праўду сурова, Як замкі і вежы знікалі, а слова Чужынцы ніяк спапяліць не змаглі.
...Іду па Нямізе адзін уначы
У замеці лютай, калючай і белай, Здаецца, што свішчуць каляныя стрэлы I глуха грымяць аб кальчугі мячы.
АДДАНАСЦЬ
Без жалю і адчаю гавару: Надыдзе дзень, і я памру,
Пакіну свет, пакіну дом, 3 жабрацкім развітаюся дабром,
Пакіну ўсе пакуты і трывогі
I на парозе вечнае дарогі
Пакіну ашуканства і хлусню, Бо не ўмеў маніць і не зманю.
Застаўся гонар у мяне адзін, Што я сваёй зямлі грамадзянін,
Што ні ад кога не залежу,—
Належаў Беларусі і належу
I на тым свеце застануся Адданы толькі Беларусі.
МЯСТЭЧКА
Цвіце за аселіцай грэчка У роснай лясной старане. Далёкае наша мястэчка, Напэўна, забыла мяне.
А мне яно сніцца і сніцца У пыле пясчаных дарог, Апошні званар на званіцы, Глухі пасівелы Цімох.
Старыя замшэлыя дахі Гарбарняў, дамоў і адрын, Сады і садкі каля шляху I хмельны салодкі язмін.
Да самай апошняе рыскі
Усё тут знаёмае мне:
Пад бэлькаю крук ад калыскі Шпакоўня на гулкім гумне.
Складаю далоні і клічу Равеснікаў даўніх маіх
I юныя бачу абліччы Жывых і даўно нежывых.
Мяне не пазналі суседкі Сівога, такога, як ёсць, Таму запрашаю у сведкі Забытую тут маладосць.
Калісьці рыпелі качоты, Плылі пад чаромхай чаўны, I месяц глядзеў на пяшчоты Семнаццатай нашай вясны.
Маўчаць і схіляюць галовы У рэдзенькіх пасмах сівых Даўно адзінокія ўдовы Сяброў незабыўных маіх.
У будні і ў гучныя святы Схіляю і я галаву,
Нібы сапраўды вінаваты, Што за аднагодкаў жыву.
Смыліць, як у сэрцы насечка, Як самы шчымлівы радок: Мястэчка, мястэчка, мястэчка — Навек дарагі гарадок.
СІВІЗНА
Як некалі ў далёкія часы, У сына маці гладзіць валасы. Прыгледзелася і сказала ўголас: «Глядзі, сыночак,— пасівелы волас». Яна крадком слязінку выцірае I думае: «Якая ж я старая!»
А сын суцешыў: «Мабыць, для красы На сонцы выгараюць валасы».
* * *
Каго ты цураешся? Маці сваёй?
Бо рукі яе ў мазалях I апёках, Злінялыя вочы, Ватоўка на ёй, Застылі струменьчыкі Поту на шчоках.
Чаго ты стыдаеіпся?
Слова яе,
Празрыстага, чыстага, Быццам званочак?
Яна ж не гаворыць, А ціха пяе: «Вярніся дадому, Сыночак».
Цябе не чакаюць Ужо на сяўбе — Да іншай работы Душа прыкіпела. Глядзі ж, каб хоць Дома пазналі цябе, Каб родная маці Цябе зразумела.
АПОШНЯЯ
Разбіты комін, парадзелы дах, Вісіць адна кашуля на вяроўцы. — А людзі дзе?
— А людзі на кладах.
Туды адправіліся ўсе аднавяскоўцы,—
Азвалася бабуля з-пад радна 3 маленькаю сівою галавою. — Лічы, што дажываю век адна I гора мыкаю адна-адною.
Так і гібею з году ў год, Глухою, невідушчаю, слабою. Адна уцеха — толькі кот. To з ім сваруся, то сама з сабою.
Гады пытаеце? Усе мае гады Прабеглі, дзеткі, у бядзе і ў працы, А час надыдзе, на клады Самой прыйдзецца дабірацца.
Каб даў Гасподзь хоць дачакацца лета I свежае з гарода навіны...
А на бабулю весела з партрэта Глядзелі два прыгожыя сыны.
АСЕННІЯ ГНЁЗДЫ
Пусцеюць гнёзды ў чорным вецці, I ўслед за песнямі тугі Птушыны пух адносіць вецер На пасівелыя лугі.
Злятае ліст на дол настылы 3 чырвоных клёнаў і калін, Пад воблакі тугія крылы Нясуць за клінам новы клін.
Іх шлях нікому не вядомы, Але ў блакітны дзень вясны, Хоць і не ўсе, але дадому, Напэўна, вернуцца яны.
Настылыя пустыя гнёзды, Як хаты без дзвярэй і шыб, Усцелюць скруткамі бяросты I парудзелым лісцем ліп.
I бусел заклякоча зранку, Вяртаючыся на пастой У незабытую буслянку Над хатаю даўно пустой.
Пусцеюць гнёзды. За ракою Мільгнуў агеньчык і патух. Над неспакоем і спакоем Ляціць халодны белы пух.
КАЛЯ ВОГНІШЧА
Памяці Аркадзя Куляшова
Мне сняцца твае непрапетыя песні I вербы над Бесяддзю ў ціхай журбе, Самотная ў ветраным полі Алеся Шукае, чакае і кліча цябе.
Цябе ж не даклікацца з дальняй дарогі, 3 яе не вярнуцца ніколі назад На ростані, на курганы і аблогі, У твой лістабоем завеяны сад.
Зажурыцца восень журбой жураўлінай, Заплачуць дажджы, загалосіць зіма Над шляхам Варшаўскім, над горкай калінай, Дзе вогнішча згасла і прыску няма.
Калі нечакана скацілася знічка У вечную цемрадзь, у холад ільдзін, Слязьмі захлынулася ў полі крынічка, I толькі ўжо ты не заплачаш адзін.
КНІГІ ОНЛАЙН
