Сталасць думкі, маладосць душы
Для старэйшага школьнага ўзросту
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 350с.
Мінск 2000
I на змярканні журбой жураўлінай Млечны гайдаецца Шлях.
Дзе мая радасць?
Дзе маё гора?
Дзе мая папараць-кветка цвіце? Можа, калісьці, а можа, учора Звяла яна на апошняй вярсце.
He адшукаў яе, не дачакаўся. Падаюць восенню зоры часцей.
Як ні гукаю, не дагукаўся
Шчасця свайго на апошняй вярсце.
НАШЧАДКАМ
Праз войны, пажары, землетрасенні У грозны знявечаны час
Прайшло беззваротна маё пакаленне, Каб толькі пабачыць шчаслівымі вас. Нялёгка і сёння, а будзе, а будзе I радасць, і шчасце на нашай зямлі, Шчаслівымі стануць сумленныя людзі Што тут нарадзіліся, тут узраслі. Вы дзеці мае і любімыя ўнукі, Агеньчык надзеі і сёння не згас. Малюся за розум, за здатныя рукі, За вашае шчасце.
Малюся за вас!
АНАТОЛЬ ВЯРЦІНСКІ
Любоў адкрывае скарбы
МАЦІ ПЯЧЭ ХЛЕБ
3 паэмы «Песня пра хлеб»
Хіба забудзеш калі гэты момант!.. Ураз заціхае дзіцячы наш гоман. Стаіць цішыня незвычайная ў хаце. Збіраемся дружна мы ўсе каля маці. Мы бачым адны толькі матчыны рукі, адны яе рукі, адны іх рухі.
А маці з сваёй урачыстай усмешкай нізка схіляецца над дзежкай (над той, на якое сядзела нявестай). Яна рашчыняе хлебнае цеста. Цеста мясіла яна кулакамі, сценкі дзяжы абірала рукамі, вады падлівала, мукі падсыпала. I нам было клопатаў тут нямала. Былі мы ў мінуту гэтую рады выканаць матчыны ўсе загады. Мы ёй памагалі рукаў закасваць, муку падсыпаць па яе заказу,
хусцінку мы ёй папраўлялі ахвотна ці лоб выціралі матчын потны. Было урачыста і ціха ў хаце — хлеб з новага жыта ўчыняла маці.
* * *
Усё захавалі памяці нетры.
Я водар рашчыны чую ў паветры.
Я столькі ўдыхаў колісь гэтага водару!.. Хадзіла ў дзяжы рашчына ходырам. Хадзіла-брадзіла хлебнае цеста.
Было ў дзяжы яму, цесту, цесна. Яно шапацела, прасіла ходу, хацела вырвацца на свабоду. Ды коўдра яго закрывала шчыльна, сачыла яна за рашчынаю пільна. I вось, пашаптаўшыся аб нечым ціха, яно знаходзіла ўсё-ткі выхад.
Яно запаўняла тады ўсю хату водарам хмельна-кіславатым. I ён пабіваў да самага рання пах адцвітаўшых гваздзік і герані, якія раслі каля самага дома. П’яніў ён дзіцячую свядомасць, спаць не даваў нам да паўночы. Калі ж мы нарэшце заплюшчвалі вочы, нам сніліся казачныя караваі, сніўся хлеб новага ураджаю.
* * *
Назаўтра мы ў лес сабіраліся рана, выконвалі матчын наказ старанна. Яна напярэдадні нам казала: «Каб заўтра, дзеці, хлеб пёкся ўдала, па лісце кляновае раніцай збегайце». Мы іншы раз прачыналіся б нехаця. А тут была справа іншага роду — яна абяцала ўзнагароду.
I беглі мы з братам сцяжынкай роснай туды, дзе шумелі клёны і сосны.
Мы зналі да клёнаў шлях самы кароткі —
хадзілі да іх мы па сок салодкі. На самы узлесак выходзілі клёны. Любілі прастор яны сонечны, дзённы. Калі ж адчувалі дыханне слоты, яны пакрываліся пазалотай.
I падаў уніз пад яе цяжарам, на ранішнім сонцы ўспыхнуўшы жарам, ліст за лістом. Аблятаў паўкружжа... Мы іх на ляту лавілі дружна.
Збіралі, нанізвалі іх у вязку, пакуль не рабілася вязка важкай. За гэткі гасцінец шчодрым клёнам мы ледзь не казалі «дзякуй» з паклонам. Лісце ўручалі мы маці ўрачыста.
«Дык гэта ж не лісці, а золата чыстае!
На цэлую восень хопіць яго мне. Вы малайцы ў мяне сягоння. За справу такую даць вам трэба першую лусту новага хлеба»,— казала маці, узняўшы звязак. А мы, свой выканаўшы абавязак, сабой ганарыліся не на жарты, на меншых сясцёр глядзелі з пагардай.
* * *
Дзяцінства — мінулае далёкае — у памяці толькі рэхам галёкае, калі яго клікнеш-гукнеш парою, дзяцінства — за казачнаю гарою. I хлеб той чарэневы, гарачы для памяці — казка з пары дзіцячай. Для сэрца ж і сёння ён — быль непазбыўная звычайная самая і самая дзіўная.
Пакуль з маім сэрцам нічога не станецца, яно з гэтай быллю не расстанецца.
Яно з ёю б’ецца верна і спраўна, для сэрца яна — і сіла, і праўда. Я ведаю: выкінуць з сэрца быль гэту — здрадзіць бацькоўскім запаветам, шукаць шляхоў лёгкіх і лёгкага хлеба. У хлебе ж такім я не маю патрэбы. Другое жыццё мне больш даспадобы.
Мне прыклад — сумленныя хлебаробы, мне прыклад — умелыя хлебапёкі.
Душою быць з імі — гонар высокі. Я помню заўсёды дарогі і сцежкі, вядуць што да роднае вёскі Дзямешкава, да поля з лашчынкамі ды бугаркамі, дзе ведаю кожны кусцік і камень. Парою мне хочацца да болі вёску наведаць, выйсці у поле, сустрэцца з сваімі землякамі, з іх дужымі, моцнымі рукамі, з іх словам, як рунь вясной, сакавітым, жывінкаю цёплаю перавітым, з іх поглядам мудрым на справы і рэчы, з іх радасцю шчыраю чалавечай.
ЛЕТА 1965 ГОДА
Няхай будзе пагодачка, хай спорыцца работачка.
3 народнай песні
Маці яшчэ была жывая.
Маці яшчэ збіралася жыць...
Шчыруе, запашвае, зажынае, ледзь-ледзь адпачне і зноў бяжыць.
I ўсё глядзіць з-пад рукі угору, і ўсё чакае, чакае дажджу. Гляджу таксама ўгору з дакорам, таксама на неба з надзеяй гляджу. Схіляюся з маці над ссохлым цветам, які на бульбяным полі знайшоў.
I тут я хачу быць не паэтам, не нейкім іншым аўтарытэтам, а заклінальнікам дажджоў.
I я шапчу, заклінаю хмару: «Не будзь за гарой, не хадзі стараной, ідзі да маці маёй старой!
Быць сляпой табе не да твару...»
Маці пра лёс ураджаю дбала. Ды хмара недзе міма плыла... Апроч дажджу, яшчэ не хапала тым летам летняга цяпла. Маці казала: «Што гэта за лета, калі не сагрэешся як след? Бачыла шмат я зім і лет, ды нешта няўцям мне надвор’е гэта...»
Маці на лета спадзявалася. А лета зрывалася, не ўдавалася.
Ішло яно неяк наўскасяк. Вецер круціў і так і сяк. Быў ён засушлівы і халодны, быў недародны, быў бясплодны, быў той з вятроў, які не нёс ні ліўняў, ні цяпла, ні рос. Маці за лета турбавалася. Маці хацела, каб лета было. Ды лета ўсё не адбывалася — як быццам некаму назло.
А скора на лад асенні шумела рана пажоўклае лісцё.
I доўга шчымела, доўга шчымела лета няздзейсненага пачуццё...
* * *
Мы жывём, каб вяртацца час ад часу туды, дзе мінула юнацтва, дзе маленства сляды.
Мы жывём, каб вяртацца. I лепшага шляху няма. Мы жывём, каб вітацца: «Мама! Дзень добры, ма!» Ну, а раптам напасце, бяда ў той хаціне старой!
Ну, а раптам няшчасце — і маці ў зямлі сырой!
Мы жывём, каб вяртацца. А куды тады вернешся ты? 3 кім так будзеш вітацца, як тады, да бяды?
MAMA МЫЛА РАМУ...
Паводле буквара
Была і ў мяне мама. Мыла раму таксама. Мыла раму яна дабяла, даясна.
Ці то ішло свята, ці то прыйшла вясна. Мама была занята — мыла раму яна.
Мама раму мыла, мама мыла шкло, каб сонца не йшло міма, а ў нашу хату ішло.
Стала светлай хата, рады былі мы. Ці то было свята, ці то канец зімы...
Было ў мяне дзяцінства, маці ў мяне была. Раму мыла дачыста, даясна, дабяла.
Потым не стала мамы. Астыла наша гняздо. Ніхто не мыў там рамы, вокан не мыў ніхто.
Колькі святла навокал! А мама туды пайшла, дзе ні рам, ні вокан, дзе ні шкла, ні святла.
He мыць ёй болей раму. Свята абходзіць маму. Святло абходзіць весняе.
I — маё акно глядзіць на свет нявесела, пацьмянела яно.
ЗАМЕСТ ЭПІТАФП
Спі, родная.
Ты мала спала.
Ты неспакойна спала на зямлі, дзе мала цішыні і ладу мала, і сны твае трывожныя былі. Спі, родная.
Ты мала спала.
Дзяцей прыспіш —
сама ўсё не спіш, усё глядзіш у цемнату, бывала, усё ўздыхаеш у начную ціш.
Тады была вайна, гула навала, трымцеў начамі водсвет на сцяне, звінелі шыбы...
I ты мала спала, сама не знала, спала ты ці не.
Былі нястачы, крыўды, непарадкі. I ўсё будзіў, як злы нядрэмны пёс, цябе твой лёс —
лёс маткі і салдаткі і працаўніцы ніцай лёс.
Спі, родная.
Ты мала спала.
Ты з дня у дзень і з году ў год рук не складала — мала спала.
Нас гадавала — мала спала. Была навала — мала спала, навала мінавала — мала спала.
Ты знала болып бяссонніц і турбот. Тваім спакоем мала даражылі. Ты старажыла сон усёй зямлі, а твой, а матчын сон не старажылі, а твой, а матчын сон не сцераглі. Спі, родная.
Ты мала спала.
Нас гадавала — мала спала ты.
Нас выпраўляла — яшчэ болей дбала, зноў не да сну табе было тады.
Ах, дзеці! Як вы там, на свеце, дзеці?! Штось загулі трывожна правады. Ну, хопіць, правады, гудзеці, не нагудзелі б вы якой бяды...
Бяда прыйшла.
I ты зусім не спала. Які там сон мог быць ужо тады! Ты мала спала
і жыла ты мала — заўчасна памірала ў муках ты. Спі, родная.
Ты мала спала.
Ты болей знала неспакой начны.
Нас гадавала — мала спала, нас ратавала — мала спала, шмат працавала — мала спала> шмат бедавала — мала спала...
Спі, родная.
Хоць там спачні.
TAM ДОМА, У ВЁСЦЫ
Перайманне народнага
Раслося там мяце, раслося там руце... А ў маёй маці балелі грудзі.
Раслося там руце, раслося там мяце... Рукі і ногі балелі ў маці.
Балелі рукі ад працы, ад мукі. Балелі ногі ад доўгай дарогі.
Ад чаго, людзі, балелі грудзі?
* * *
«Гора — не бяда, бяда — не гора: пабыла — сплыла, нібы вада.
Няма праўды — гэта ўжо горай, гэта ўжо цэлая бяда.
Гора — не бяда, бяда — не гора...»— гаварыў так часта дзед Рыгор, хоць да майго дзеда да Рыгора гора і заходзіла на двор.
Спіць мой продак, соснамі адпеты. Я жыву — яго і плоць і косць. На маім рахунку ёсць і беды, на маім рахунку гора ёсць. Знаю добра іхні горкі прысмак, іхні смак. I знаю я яшчэ — як несправядлівасць, нібы прысак, тваё сэрца раптам апячэ.
Я спасціг, што беды — непазбежнасць
немінучы спадарожнік мой.
Я прызнаў жалезную залежнасць ад прыроды — мёртвай і жывой.
Я сцярплю усе яе няміласці, і капрызы, і сюрпрызы ўсе.
Толькі аднаго — несправядлівасці чалавечы дух мой не знясе.
«Гора — не бяда, бяда — не гора,— я кажу, як гаварыў мой дзед.— Вось несправядлівасць — гэта горай гэта горай ад усякіх бед».
* * *
Цётка плакала па ўсім свеце... Былі ў цёткі муж і дзеці. Іх забрала ў цёткі вайна, засталася цётка адна.
Вылівала цётка дўшу, цётка плакала па мужу, цётка плакала па дзяцях, цётка плакала па людзях... Па ўсіх раненых і забітых, незабытых і забытых, па ўсіх, хто ў палоне-няволі, па ўсіх, хто замярзае ў полі, па ўсіх тых, каму не салодка, горка плакала цётка.
Цётка свету ўсяму спагадала, яго раны лячыла аддана. Які б вылечыў іх урач, каб не цётчын спагадлівы плач? Цётка плакала па ўсім свеце... Пахавалі цётку суседзі, пахавала цётку сяло, бо радні ў яе не было.
Былі колісь муж і дзеці, ды загінулі на вайне... Цётка плакала па ўсім свеце, а па цётцы хто плакаў ці не?
КНІГІ ОНЛАЙН
