Сталасць думкі, маладосць душы
Для старэйшага школьнага ўзросту
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 350с.
Мінск 2000
УСПАМІН
БЫЛОГА ВЯСКОЎЦА
У горадзе жыць зручна. Кран павярнуў — і тут жа вада ў цябе пад рукой. А помніцца, як ад студні нёс ты поўныя сўды вады сцюдзёнай, важкой. Вада калыхалася ў вёдрах, I Ў Двух тых люстрах водных успыхвала святло, плыло ўсё сяло.
Вёдры калыхаліся... 3 другога краю сяла дзяўчынка, з якой кахаліся, насустрач табе ішла.
Ішла па ваду і пела: «Ой, сохне рута ў саду, палью я тую руту, па ваду пайду. Палью я руту-мяту, пайду я па ваду.
А як прыйдзе восень, замуж я пайду...» Вёдры калыхаліся. Мы з дзяўчынай усміхаліся. Можа, таму, што кахаліся, а можа быць, таму, што ўсё так адбывалася, што вада разлівалася, што ў вёдрах адбівалася па сонцу аднаму.
Ты смяяўся: «3 поўнымі!» Яна чырванела: «3 пустым...» Чамусьці ўсё тое помнім, не забываем аб тым.
СТАТАК ВЯРТАЕЦЦА 3 ПОЛЯ
Статак вяртаецца з поля. У цішыні вечаровай бягуць авечкі і козы, спаважна ідуць каровы. Статак вяртаецца з поля. Што трэба вёсцы болей? Вёска святкуе падзею. Выйшла ўся насустрач — ад гаспадынь руплівых да дзетвары шустрай. Бляюць авечкі і козы, ціха мычаць каровы. Людзі ўздоўж пасталі — як каравул ганаровы. Людзі рады жывёле. Ціха каровы рыкаюць. Знаюць, што іх чакаюць, рады, што іх сустракаюць. Статак вяртаецца з поля доўгаю чарадою.
Над вёскаю пах духмяны, пах густы сырадою.
Статак вяртаецца з поля... За полем тым, за лесам, недзе горад вялікі ляскае жалезам.
Недзе спяшаць на дыспут. Недзе спяшаць на прэм’еру. Недзе прэм’ер-міністр дае абед ці вячэру.
Нехта робіць адкрыцце, нехта рыхтуе прамову, нехта гаворыць тайна па проваду прамому. А ў вёскі свая надзея. А ў вёсцы шуміць таполя. А ў вёскі свая падзея — статак вяртаецца з поля.
7 Сталасць думкі, маладосць душы
193
ЖАДАНШ
1
Знайсці б які пакойчык кутні і там, забіўшыся ў куток, аддацца радасці пакутнай — пісаць: радок! Яшчэ радок!
2
Забрацца б на пустынны востраў за трыдзевяць зямель і вёрстаў, узяўшы толькі стопку кніг.
I — начытацца ўволю іх!
3
Разуцца б і пайсці сцяжынай — то травяністай, лугавой, то гладка ўбітай, палявой — нагамі ўбітай, не машынай.
4
Вярнуцца б зноў у маладосць, цябе сустрэць, яшчэ чужую, і жыць пачаць без гэтых вось... Ты ведаеш, пра што кажу я.
5
Вось твой лясок.
Вось твой пясок.
Вось твае сосны.
Твая яма.
Пачуць бы яшчэ раз: «Сынок».
Паклікаць бы яшчэ раз:
«Мама».
ПАЕЗДКА НА РАДЗІМУ СА СТУДЭНЦКІМ ТЭАТРАМ «ЖЫВОЕ СЛОВА»
А. Калядзе
Выбраў харошую гадзіну — вясна дыхнула з усіх бакоў,— і еду да сябе на радзіму, да лепяльчан, да землякоў. На душы ў мяне вяснова.
I яшчэ ад таго мне святлей, што побач — гурт маладых людзей, цэлы тэатр «Жывое слова».
Усё супала як нельга лепей — прадвесне, дарога на родны Лепель і тое, што весела так шумім... Нямарна завёмся «Словам жывым». Hi болей ні меней: жывое слова. Слова інакшым не можа быць. Іначай што яно можа зрабіць? Іначай не зерне яно, а палова. А слова павінна быць —
як насенне, якое сеем у дзень вясенні, слова павінна прарастаць, даваць усходы, рунець, красаваць.
Жывое слова — увасабленне любові жывой, жывога сумлення. Калі яно робіцца нежывым, тады нічога не выкажаш ім. ...Вёсачка родная чакае, чакаюць Матырына і Камень. He расчаруй, не ашукай, жывое слова ў душы шукай. Яно будзе лепшаю справаздачай... Вось-вось убачу радзімы кут. Са мной студэнтаў цэлы гурт, тэатр «Жывое слова» — іначай.
ДЫНАМІК
Ён пасіпеў, пахрыпеў і змоўк. Болей нічога сказаць не змог. Падышла старая, паслухала. «Што гэта сёння з ім?» Падышла бліжэй, пастукала. «Маўчыць, не гаворыць зусім». Хуценька ў печы дапаліла, трохі прыбрала, падмяла. Пайшла вуліцай тапалінай у другі канец сяла. Кажа ўсім: «Іду да радзіста. Нешта радзіва маўчыць». А ў радыста сын нарадзіўся, сын нарадзіўся і крычыць. «У вас весела,— кажа старая.— Гэта добра, што сынок.
Бач, крычыць як, як стараецца... Галасісты крыкунок.
Так крычаў і мой малодшанькі, што забілі на вайне...
Бач, выпроствае аж ножанькі. Імя выбралі ці не?
Так крычаў і мой сярэдненькі, не вярнуўся што з партызан... Бач, які галасок сярэбранькі! Слаўны, слаўненькі пацан! А старэйшы быў ціхоня. Як радзіўся— спаў і спаў... Можа, дзе жыве і сягоння, раз без весткі ён прапаў? Hi сынкоў няма, нікога.
Толькі радзіва адно. Толькі радзіва — мне падмога.
Што б рабіла, каб не яно? I пагаворыць, і паспявае, добрай ночы жадае мне. I паплачам з ім, бывае, як успомнім аб вайне. Ды здарылася з ім штосьці, не гаворыць яно зусім.
Падбяжы як-небудзь, Косця, паглядзі, што гэта з ім. Дык падыдзеш?
Пастарайся...
Добра ў вас, ды я пайшла».
I пайшла дамоў старая, у другі канец сяла.
* * *
Дзецям, якія ваявалі і загінулі ў дні Вялікай Айчыннай еайны
Яны да вайны гулялі «ў вайну». He ведалі яны простую ісціну адну: далёка гульні да вайны.
Калі ж пачалася вайна сапраўды, калі баі загулі, думалі яны і тады, што гэта — працяг іх гульні. Вайна грымела усур’ёз, а ім было няўцям.
Хацелася ім ваяваць да слёз, як хочацца бегаць дзяцям. Радасці колькі было малым, калі, ідучы на бой, давалі воіны зброю ім і бралі іх з сабой!
I толькі ў самы апошні міг, калі агнём вайны, смяротным агнём апаліла іх, штось зразумелі яны...
БАЛАДА ПРА СПАЛЕНУЮ ВЁСКУ I ЖЫВОГА ПЕЎНЯ
Гэта была не проста вайна.
Гэта было нешта болып страшнае, больш дзікае. Помню, міма маёй роднай вёскі ішлі карнікі — маю вёску яны абышлі.
А праз нейкі час мы пачулі страляніну, убачылі дым — чорныя клубы дыму.
Назаўтра мы даведаліся, што спалена вёска Кісялёва (вы знойдзеце гэтую назву на могілках вёсак у Хатыні), а жыхары яе забіты, ад старога да малога.
I яшчэ мы пачулі жахлівы расказ пра тое, як некалькі дзён «дыхала» магіла, куды карнікі скідалі кісялёўцаў, як крычаў на вогнішчы здзічэлы певень.
...I толькі апоўначы, прарэзліва, з усіх сваіх сіл, свой векавы абавязак помнячы, певень запеў, загаласіў.
Запеў і здзівіўся ён, напэўна:
«Чаму не спяваюць іншыя пеўні?»
А потым крычаў і двойчы, і тройчы, на золаку вёску будзіць пачаў.
Крычаў, на абпаленым плоце стоячы, крыламі лопаў і крычаў.
Ён вёску будзіў, крычаў да хрыпу.
Будзіў у каторы ўжо раз.
А вёска маўчала — ні рыпу, ні скрыпу, ні груку, ні гуку ў адказ.
Ён вёску будзіў, галасіў адчайна, пакуль не здзічэў, пакуль не знямеў. А вёска маўчала, вёска маўчала. Яна ўжо не чула той ранішні спеў... Быў дзень вызвалення,
Дзень Перамогі вячыстай.
Вярталіся людзі да мірных спраў і сноў.
I пеўні — нястомныя фанфарысты — мірныя дні абвяшчалі зноў.
Будзяць яны на досвітку сёлы, і ў сёлах пачынаецца рух.
Яны, жывыя сёлы — не соні,
спяшаюцца рана на ніву і луг.
3 пеўнямі сёлы прачынаюцца... Толькі нічым не разбудзіш яе — вёску,
дзе ранак інакш пачынаецца, вёску,
дзе певень больш не пяе.
ПЛАЧ СПАЛЕНАЙ ВЁСКІ
У жалобным хоры зліваюцца галасы жанчын, дзяцей, старых
Людзі добрыя, рады прывеціць бы вас, ды прыйшлі мы ў нядобры час, у нядобры час, у нядобры час, у нядобры час.
Рады сустрэць бы вас хлебам ды соллю ды вось сустракаем смяротным болем, смяротным болем, смяротным болем, смяротным болем.
Рады сустрэць бы крынічнай вадою, ды вось сустракаем вялікай бядою, вялікай бядою, вялікай бядою, вялікай бядою.
Хто вы, скажыце? Вакол нас змрок. Спаліў вораг вочы, адняў у нас зрок. He бачым мы ні зямлі, ні неба...
Ўсё слепа, ўсё слепа, ўсё слепа. Адкуль яно бралася, гэтае ліха? He чуем мы вас, няма у нас слыха. Нас ахапіла глухая скруха...
Ўсё глуха, ўсё глуха, ўсё глуха.
Хацелі б сказаць мы вам добрыя словы, ды вораг люты пазбавіў нас мовы.
He вымавіць слоўца, бязмоўныя ўсе мы... Ўсё нема, ўсё нема, ўсё нема.
He можам прывеціць, не можам праводзіць.
He мы на сяле — цені нашыя ходзяць.
Hi бачыць, ні чуць, ні слова сказаць мы не ў стане... Мы попелам сталі, мы попелам сталі, мы попелам сталі.
РЭКВІЕМ
ПА КОЖНЫМ ЧАЦВЁРТЫМ
У часе мінулай вайны загінуў кожны чацвёрты беларус.
3 дакумента
Ой, хацела мяне маці за чацвёртага аддаці...
3 народнай песні
УСТУП
Вы бачылі лес, дзе прагал скразны?
Скажыце, вы бачылі бор той, дзе кожнай другой няма сасны ці сама меней — чацвёртай? Тое ж было з народам маім. Сякера ваеннай навалы прайшлася бязлітасна па ім, і — прагалы, прагалы. Яны і сёння не зараслі, свіцяцца прасторай мёртвай... Вы бачылі лес, дзе прагал скразны?
Скажыце, вы бачылі бор той?
ЧАСТКА ПЕРШАЯ
Зямля мая бой прымала ад стара і да мала, ад стогадовага Талаша да Казея — малыша.
I падаў, распасцёрты, кожны чацвёрты.
Часта згаралі знічкі тады.
Быў небасхіл чорны.
А на зямлі стылі сляды — кожны чацвёрты.
Мір асвятліў нас сваім святлом. Грымелі ўрачыста акорды.
Толькі не быў за святочным сталом кожны чацвёрты.
Доўга не трацілі ўдовы надзей, доўга чакалі маці дзяцей.
He верылі ўсё, што мёртвы кожны чацвёрты.
Помнім болі і страты свае.
Памяць шуміць, як чароты.
О. як нам вас не стае,— кожны чацвёрты.
ЧАСТКА ДРУГАЯ
Кожны чацвёрты быў мёртвы — мір і спакой ім вечны!
Кожны трэці быў змораны, скалечаны і знявечаны.
Кожны другі на целе меў раны, апёкі ці шрамы.
I ўсе мы, усе мы мелі на душы сваёй раны.
Зеўралі ямы, траншэі, зеўралі печы ў друзе — ранай адной страшэннай на целе маёй Беларусі.
ЧАСТКА ТРЭЦЯЯ
Лічым: чацвёрты кожны. А можа, кожны трэці? Голадам падкошаныя, паміралі дзеці.
Яшчэ мы не ўлічылі тых, што лячылі раны, раны не залячылі, рана паміралі.
Колькі прапала без вестак, без пахаванняў, памінак! А колькі потым дзетак ўзарвалася на мінах!
Лічым: кожны чацвёрты, а той рахунак прыблізны, а той рахунак няцвёрды, а ўрон яшчэ болып вялізны.
эпілог
Урок спражэння
He забываецца той урон, не зарастаюць прагалы... «Дзеці, вы вывучылі урок? Дзеці, вы праспрагалі?
Я іду, ты ідзеш, а ён не ідзе, ён мёртвы. Я пяю, ты пяеш, маўчыць кожны чацвёрты. Мы ідзём, ідзеце вы.
Грунт пад нагамі цвёрды. Яны не ходзяць — не жывы кожны чацвёрты.
Любім мы, любіце вы.
Колькі травы,
ліствы.
сінявы!
Хоць сэрца насцеж разгортвай, А каб яшчэ ды быў жывы кожны чацвёрты.
ДВА ПОЛІ
Песня
Было ў салдата два полі, поле, дзе кветкі ірваў, бегаў з сябрамі на волі, і поле, дзе ён ваяваў. Ціха было і чыста ў полі яго дзяцінства, былі агонь і дым на полі ратным тым. Два полі было ў салдата. Адно зелянела травой, другое было ўзарата вайной і паліта крывёй. Было ў салдата два полі, поле, дзе кветкі збіраў, бегаў з сябрамі на волі, і поле, дзе ён паміраў.
КНІГІ ОНЛАЙН
