Сталасць думкі, маладосць душы
Для старэйшага школьнага ўзросту
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 350с.
Мінск 2000
Развесяць свае лакатары: «Ой, як цікава, ой!» Маўчанне бывае рознае. Яшчэ ёсць маўчанне грознае. Маўчыць чалавек, трывае, маўчыць, як і побач маўчаць. I раптам рашуча зрывае з вуснаў сваіх пячаць.
I раптам сябе ўзрывае: «Я больш не магу маўчаць!» I скажа такое адчайнае... Калі ўжо і маўчаць — дык я за такое маўчанне.
* * *
Я фільм глядзеў.
Там — Спартака распялі.
Распялі ноччу, калі ў Рыме спалі.
Вісіць Спартак, канае на крыжы.
А ўнізе, каля ног яго, жанчына ўзіраецца ўтрапёнымі вачыма:
«Спартак, Спартак...
Хоць слова мне скажы!..» У роспачы хапаецца за ногі.
«Спартак, Спартак...»
У зале плачуць многія.
Ды і ў мяне самога ў горле ком, і сам слязіну я змахнуў тайком... Спартак, Спартак!
Героі ўсіх эпох!
ЦІ не такі ваш лёс быў у фінале? Як нехта моцна спаў, вас распіналі, вы ціха на крыжы сваім каналі, і білася жанчына каля ног.
ВАРЫЯЦЫІ НА ТЭМУ «ГЕФЕСТ — ДРУГ ПРАМЕТЭЯ»
1. ДАВЕДКА
— Вапха імя Праметэй?
— Так, Праметэй.
— Вы здабылі агонь для людзей?
— Агонь для людзей.
— Нацыянальнасць — міфічны грэк?
— Міфічны грэк.
— Час нараджэння — антычны век?
— Антычны век.
■— Вы па паходжанню тытан?
— Так, тытан.
— Вашым ворагам быў тыран?
— Так, тыран.
— Ён прыкаваў вас да скалы?
— Так, да скалы.
— Вашу печань ірвалі арлы?
— Ірвалі арлы.
— Вы абліваліся крывёй?
— Так, крывёй.
— Вы пакрываліся карой?
— Так, карой.
— А дзе былі людзі, дзеля якіх?..
— Дзеля якіх...
— He памаглі ні грэк, ні скіф?
— Hi грэк, ні скіф.
— Ды вы не былі адзін як перст?
— He быў як перст.
— У вас быў добры друг Гефест?
— Быў друг Гефест.
— Што ён рабіў, ваш добры друг?
— Мой добры друг...
— Каваў па волі багоў ланцуг?
— Каваў ланцуг.
— Каваў ланцуг з жалеза таго?..
— 3 жалеза таго...
— ...Што здабылі вы для яго?
— Здабыў для яго.
— I ў кузні той, дзе разам з ім?..
— Дзе разам з ім...
— Кавалі вы шмат лет і зім?
— Шмат лет і зім.
— I сам Гефест, ніхто другі?..
— Ніхто другі...
— Надзеў вам тыя ланцугі?
— ...Мне ланцугі.
— I распінаў вас на скале?
— ...Але...
2. ПЕСНЯ КАВАЛЯ ГЕФЕСТА
Высока мой молат ўзлятае: гэ-эх! Горн мой шугае.
Толькі ўздыхае стары мой мех.
Сумна ўздыхае.
Як быццам вядома меху таму нешта такое, што не дае адному яму сёння спакою.
Як быццам прадбачыць бяду адну, што наплывае.
Як быццам сваю і маю віну ён прадчувае.
Горн мой іскрыцца і гудзе.
Молат лятае.
А Праметэй усё не ідзе.
А мех уздыхае.
3. ПРЫЗНАННЕ ПРАМЕТЭЯ
He страшны мне, Гефест, багоў пагрозы. Страшней мне друга даўняга згубіць.
I ў тым сакрэт маёй метамарфозы, што з нейкае пары я стаў любіць. Калі сышоў аднойчы на зямлю — адчУЎ я раптам, што зямлю люблю... Люблю зямлю, люблю я ўсё зямное, люблю я ўсё і ўся жывое, і мой агонь — агонь любві маёй, не ведаю, нябеснай ці зямной. Глядзеў на свет я новымі вачыма, не ведаючы, як далей мне быць. Ды ведаў: не любіць больш немагчыма, магчыма толькі ўжо адно — любіць. Любіць...
Нязвыклым быў мне новы стан. Па-новаму душа была сагрэта.
Сказаў я: «Праметэй, сын Іяпета, тытана сын і сам тытан!
Даволі без любові жыць! Любі! I імем той любові ўсё рабі!» Стаў іншым я ў сваім змаганні. Па-іншаму я гавару з багамі. Зеўс хоча пасварыць мяне з табою, уводзіць у душу мне: ненавідзь! А я ў адказ яму: «Буду любіць! Любоў даражыць цаной любою!» Зеўс пагражае гнеўна: «Пагублю! Я да скалы прыб’ю на краі света!» А я ў адказ яму на гэта: «А я край света палюблю...» «Арол піць будзе кроў тваю!» «Арла таго я палюблю...» «Святла пазбаўлю, асляплю!» «А я змрок вечны палюблю...»
* * *
А ты ідзі, брат, чынна,— так раіў мудры грэк,— а ты ідзі як мужчына, ідзі як чалавек. Справа будзе вораг, злева будуць сябры,— а ты ідзі, бо дораг табе твой шлях зямны. Будуць пагрозы, парады,— не вельмі напружвай слых. Будуць знаходкі і страты,— спыняйся толькі на міг. Бо ўсё гэта не прычына, каб дальніх не бачыць вех... I ты ідзі як мужчына, ідзі як чалавек.
* * *
Ваўкоў баяцца — у лес не хадзіць.
Ваўкоў баяцца — у лес не хадзіць. У лес не хадзіць — не мець лясіны. Лясіны не мець — не мець хаціны. Хаціны не мець — дзяцей не радзіць. Словам, баяцца ваўкоў — не мець дачок і сынкоў.
Ваўкоў баяцца — у лес не хадзіць... He бачыць ні грыба, ні арэха, не чуць ні шуму ляснога, ні рэха, па сцежцы цяністай не блудзіць, цудаў не адкрыць, казак не стварыць, вершаў не пісаць, праўды не казаць і нават саміх ваўкоў не бачыць павек вякоў...
* * *
Абрастаем.
Паперамі, рэчамі, абавязкамі, звычкамі, стрэчамі.
Абрастаем болямі, охамі. Як валун абрастае мохам, абрастаем мохам абставін. Абрастаем даўгамі, хвастамі. Абрастаем, як бераг кустамі.
♦Дзе чужое, дзе наша? — пытаем.—
Дзе расцём, а дзе абрастаем?» — Мы пытаем.
Гэта няпроста — абрастанне адрозніць ад роста. На душы маёй —
шчэць густая.
Адчуваю:
ідзе абрастанне.
Адчуваю: ідзе абрастанне.
Ды спыніць яго я не ў стане.
А быць можа, спыніць я ў стане?
Можа, ўзяць
ды узняць паўстанне?
Можа, ўсёю першаасноваю абудзіцца па-вясноваму?
Жыць пачаць са старонкі новай — яшчэ чыстай, яшчэ вясновай?
Толькі як жа мы паўстанем, калі кожны міг абрастаем, расстаёмся з самімі сабою — нехта з боем, а нехта без бою...
* * *
Мы напачатку зазналі страху, перад прыродай падалі ніц. Потым лятаць вучыліся ў птахаў, агонь здабываць — у навальніц. Плаваць — у рыб, у пароды кацінай мы вучыліся паляваць, шумець — у ветра, у кракадзіла — фальшывыя слёзы праліваць. Быць задуменнымі — у воблак, быць спакойнымі — у дрэў.
Да зор узнімаў чалавек свой воблік і, гледзячы на іх, мудрэў. Па прыкладу скал ён незгінальны.
I тут, і там, як бачым, ён і не такі ужо арыгінальны, і не такі геніяльны ён. Проста вучыўся ён заўсёды, і тут, і там — вучобы плён, уплыў настаўніцы-прыроды, яе палон, яе шаблон. Іншая справа — стаць чалавечным.
Тут узорам не можа быць прырода з законам яе адвечным: «3 ваўкамі жыць — па-воўчы выць».
Гэты закон не патурае чалавечнасці.
Згодна з ім, добрым быць — не натуральна, больш натуральна — жорсткім і злым. I ўрок, і ўзор, і прыклад добры тут у самім сабе знайдзі і ў тых, хто да цябе падобны,— знайдзі і ў новы свет ідзі!
Ідзі! Будзь мужным і неспакойным і на шляху сваім крутым ірві з законам тым спаконным.
з законам тым, шаблонам тым!
Ідзі! Адольвай самавукам — няма ж узору навакол!— сваю нялёгкую навуку, сваю цяжэйшую са школ!
Ідзі! Хоць век, хоць цэлую вечнасць! — як ходзяць ветры супраць рэк.
Ідзі і помні:
чалавечнасць, яна—ад слова «чалавек».
* * *
Хто вынайшаў веласіпед? — над гэтым не вельмі думае свет. Ён круціць сабе педалі,— што яму паданні!
А першыя паязды, масты?
Ці важна, кім яны створаны?
Важна тое, што паязды сёння бягуць ва ўсе стораны. Лямпачка над маёй галавой — крыніца энергіі светлавой.
Каму тут належыць прыярытэт?
He думаю ніколі, хаця, здаецца, і бачыў партрэт, хаця і вучыў у школе.
Проста ўдзячны я яму, удзячны за ўсё за гэта.
I ў гэтым сэнсе продку майму не пагражае Лета.
Справа не ў нашых імёнах, не ў тым, хто, дзе і калі,— не ў славе.
Слава, як вядома, дым.
Справа — у добрай справе.
ЗАКОН ШЧОДРАСЦІ
He ведаю, колькі патрэбна вучонасці для шчасця, для дружбы, для любві. Ды паспрабуй усё гэта ўяві без шчодрасці!
Нічога не выйдзе ў цябе, бадай. Добрыя нашы ўсе парыванні, як кветкі, хочуць, каб іх палівалі, як поле, хочуць: расці, ўраджай! Тут, як на сяўбе парой вясновай, дзе поўнаю мерай сей і рабі!
У шчасця, у дружбы, у любві — тая ж аснова.
* * *
He ўсе і не заўсёды вяртаюцца пчолы ў соты з ношаю сваёй — гінуць разам з ёй.
He ўсе дапаўзаюць мурашкі: груз у мурашкі цяжкі.
I птушкі па вясне не ўсе далятаюць, не. Упаў журавель на дасвецці, выбіўся з сіл і надзей... Тое ж і ў нашым свеце, тое ж і ў нас, у людзей.
* * *
Ляцеў груган.
Сеў на курган.
Агледзеўся навокал.
Знаёмае штось заўважыў груган сваім старэчым вокам.
ЦІ то гэты дуб, ці то гэта косць, ці роў той — яму нагадалі яго, груганову, маладосць, яго, гругановы, балі.
Здаецца, вось тут,— бо той жа роў тыя ж валун і дрэва,— ляжалі трупы, стаяла кроў, еш — колькі табе трэба.
Здаецца, вось тут і быў той баль, тая салодкая трызна.
Калі то было? Яму ж амаль дзвесце, калі не трыста.
Калі насыпаны гэты курган?
Хто ведае, хто знае...
Сядзіць груган.
Глядзіць груган. Сваю маладосць ўспамінае.
ТУГА МЕТЭАРЫТА
Адвергла мяне неба.
Зямля не прыняла.
Ляжу на зямлі я нема.
Чужая мне яна.
I я для яе іншародны.
Гляджу ў блакіт мне родны.
Я перад ім у даўгу.
Ды ўжо ўзляцець не магу...
* * *
Паміраюць ад кулі шалёнай, ад вады, ад жуды, ад бяды.
I яшчэ — ад зялёнай-зялёнай, ад зялёнай, як раска, нуды.
Паміраюць марудна-марудна. Паміраюць шмат дзён і начэй. Паміраюць марудна і трудна, паміраць нечакана лягчэй.
I я лёс свой прашу:
«Калі ласка, дай пражыць мне мае гады без зялёнай-зялёнай, як раска, без зялёнай смяртэльнай нуды!»
ТРЫ ЛЕПШЫЯ СПОСАБЫ ЗАВАРВАННЯ ЧАЮ
П е р ш ы
Лепшы спосаб заварвання чаю — калі тым чаем сяброў прывячаю.
Д РУгі
Лепшы спосаб заварвання чаю — калі любоў яго суправаджае: усмешка... пяшчотны позірк... лагода. Словам, заварка, любоў ды згода. Тады да чайнай самой цырымоніі яшчэ дадаецца і водар гармоніі, тады ў дадатак да цвету чайнага дае знаць і прысмак шчасця звычайнага.
Трэці
Лепшы спосаб заварвання чаю — той, што без злосці, без адчаю, без слова нядобрага, аблыжнага, без абварвання костачак бліжняга,— той, што радасць жыцця пацвярджае.
АПТЫМІСТЫЧНЫ ВЕРШ
Пройдзе дзень без падзеі, без сустрэчы, без песні... Нехта прыкіне ў пасцелі: «На суткі бліжэй да пенсіі». Нехта адзначыць сонна, зробіць вывад сумны: «Што ўчора, тое і сёння, дзень і ноч — прэч суткі».
Пройдзе дзень без падзеі, без любві, без надзеі, схіліцца дзень да вечара, вечарам рабіць нечага.
А трэба, каб нешта рабілася, каб нешта адбывалася, каб хмара аб хмару білася і дажджом пралівалася. Трэба, каб пчолы раіліся, трэба, каб песні складаліся, трэба, каб гнёзды рабіліся, трэба, каб казкі ствараліся. Каб людзі сустракаліся, зналіся ў дружбе шчырай, каб зналіся-кахаліся мужчына і жанчына. Калі сустракаюцца двое, сваё каханне падзеляць,— гэта найлепшая доля, з усіх падзей — падзея.
Трэба, каб нехта, каб нешта... Хай там адчай ці трывога! У Бога дзён не рэшата? Дык не ў нас, а ў Бога. А нашы дні ўжо злічаны, а нашы суткі ўжо змераны. Згараюць зоркі-знічкі, а новых няма ў рэзерве.
КНІГІ ОНЛАЙН
