Сталасць думкі, маладосць душы
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 350с.
Мінск 2000
«Ой, у полі, ой, у полі
ды не рэчка цякла. Ой, у полі, ой, у полі
ды не быстра цякла. Былі рэчкі — паўсыхалі, харошыя —
паўміралі.
Така доля мая, горка доля мая...» Былі рэчкі — паўсыхалі, харошыя паўміралі, харошыя — паўміралі...
Лёс гарчэй ад палына. Аб якім пяецца часе? Што тут маецца на ўвазе? Што за песня усплыла? Калі клопат ёсць любоўны,
8 Сталасць думкі, маладосць душы
225
тады сэрцы паунакроуны, тады рэкі поўны, поўны, серабрыцца плёс рачны. А не любяць — тады губяць а не любяць — і не рупіць захаваць, засцерагчы. Небяспечней ад халеры душ і рэчак браканьеры, няма шкодзе іхняй меры, няма горш на свеце зла, няма волі, злейшай болей... «Ой, у полі, ой, у полі ды не рэчка цякла...»
* * *
Калі чакаў я ранку у парку над ракой, мне трызніліся словы песенькі такой: «Жылі-былі мы з Сожам, былі-плылі.
Хацелі мы з Сожам цеплыні.
Гулі завеі, сцюжы, былі ільды, мы не спынялі з Сожам сваёй хады.
Мы зналі: калі мала цяпла сасне, то мы павінны самі сагрэць сябе. Плылі-былі мы з Сожам на сонцы і ў цяні. Хацелі мы з Сожам чысціні.
Думалі мы з Сожам пра адно: каб бруд усялякі — на дно, на дно, каб даплысці ўсё ж нам да мэты, што ўдалі... Жылі-былі мы з Сожам, былі-плылі».
* * *
Хто быў у Гомелі аднойчы — запомніў парк...
У парку тым, на беразе рачным, крутым, пракаратаў я рэштку ночы. Пад дрэвам —
ясенем ці вязам — пасаджаным калісьці князем (пасаджаны шмат год назад быў феадалам гэты сад), я прымасціўся з сакваяжам. Стаміўся усё-ткі, проста скажам. Спачатку сеў, пасля прылёг, працягваючы дыялог з ракою, з цішынёй начною, з жанчынай слаўнаю адною. Так і сустрэў я сонца ўсход, які не бачыў я сто год. Шчакою, звернутай да ўсходу, адчуў я цёплую лагоду. Я па шчацэ правёў рукой і зноў цяпло адчуў шчакой. Адчуў той дотык я на скроні. Прачнуўся, вочы я працёр... Перада мной палалі промні, палала сонца, як касцёр!
I быў касцёр той —
на паўнеба! Быў той касцёр —
на паўзямлі! I я сказаў сабе: замры! Глядзеў, захоплены, я нема. Гуляла сонца.
Свежа, весела. Гуляла молада яно. Так разгулялася — ажно запырскала прастор увесь яно. Прыціхлі дрэвы, травы, ветры... I з той гульні, з таго агню шар выкаціўся ясна-светлы
і набіраць стаў вышыню. I засвяціў ужо ўсур’ёз — гульня гульнёй,
а справа справай,— адбіўся ў мірыядах рос, і зашумелі ветры, травы, у рух прыйшлі, пайшлі у рост. Цягнуліся ўсе да свяціла, яго лічылі ўсе сваім, яно ж сваімі ўсіх лічыла, яно свяціла ўсім жывым. Такое тут было сваяцтва, такая еднасць тут была — жыцця зямнога і святла, быцця зямнога і цяпла, што я не мог не засмяяцца, не ўзрадавацца у душы!
(I сам сабе сказаў пры гэтым: калі ты лічышся паэтам, дык вось пра гэта напішы.) Усе былі мы сонцу рады... Ды вось, нахмурыўшы чало, падумаў я, што недзе гады павыпаўзалі з уор і рады, што сонца і для іх ўзышло; яго цяпло, яго святло пераўтвараюць гады ў яды. Настрой мой крыху быў азмрочаны. Ды тут жа адмахнуўся я ад думкі той, ад гадаўя з яго балотнаю абочынай.
Яно было, і ёсць, і будзе. Ды справа ўсё-такі не ў ім, а справа ў гэтым светлым цудзе, якое сонцам завуць людзі, якое робіць вёсны з зім, дзень з ночы і вясёлку з хмары, якое свеціць зноў для нас, не патрабуючы ў адказ ні ўзнагароды, ні ахвяры. Нам сонца, думаў я далей, дае высокі ўзор служэння, велікадушнага свячэння...
Свяціла сонца ўсё святлей.
Свяціла сонца, ярка ззяла. Надзею новую ўсяляла. Я паглядзеў уніз, на Сож, і толькі вымавіў:
«Прыгож...» Ён быў амаль непазнавальны, паўночны субяседнік мой. Іскрыліся на сонцы хвалі ва ўсёй сваёй красе рачной. Дымкі апошняга туману сплывалі ў сінь, сплывалі ўдаль. I не было ужо амаль трывожнага начнога стану. ІПто, Сож, жывём?
I жыць-плыць будзем?! Цябе мы, можа, не забрудзім і не загубім цябе ўсё ж? Ёсць шансы, Сож?
Ёсць сонца, Сож! Яго мы скінулі з рахунку, шукаючы ўначы ратунку ад нечыстот, брыдот, атрут, а сонца, бачыш, тут як тут. Выходзіць, каб рабіць прагнозы, патрэбен не адзін настрой, тым больш настрой пары начной,— патрэбен і разлік цвярозы. Патрэбен сонечны усход, яшчэ з усходам трэба раіцца. Заўважыў правільна народ: мудрэйшая за вечар раніца.
ЯБЛЫНЯ Ў ГОРАДЗЕ
Сумнае, трэба сказаць, відовішча — яблыня ў горадзе, на месцы былога дворышча.
Той дворык, той домік пайшлі на знос.
I ў яблыні нашай такі вось лёс...
Ля тратуара, навідавоку
стаіць яна, яблыня,— збоку прыпёку.
Яе абыякава абцякае рака людская, гарадская. Хто гляне на яблыню, а хто — не, а хто безуважна абміне.
Міма ідзе лектар, ды не садоўнік.
Міма ідзе дырэктар, ды не садоўнік.
Міма ідзе інспектар, ды не садоўнік. Ды не садоўнік, не садавод.
Дзічэе яблыня з году ў год.
Ну так. Як гэта ні парадаксальна, а побач з культурай асляпляльнай, сярод яе даброт і выгод дзічэе яблыня з году ў год: драбнее ліст, гарчэе плод.
Міма ідзе аператар, ды не садоўнік.
Міма ідзе інкасатар, ды не садоўнік. Міма ідзе літаратар, ды не садоўнік. Ды не садоўнік, не садавод.
Дзічэе яблыня з году ў год.
Праўда, кажуць, мінулай вясною дзіўнае штось адбылося з ёю: яблыня раптам заквітнела, закрасавала ружова-бела.
Як быццам брала яна рэванш.
Як быццам казала камусь: «Заўваж!»
Што адбылося з дрэвам? У чым сакрэт яго цудоўнага ажыўлення? Сакрэт увогуле просты. Да аднаго з жыхароў дома, што насупраць, прыехаў на зіму аднекуль з-пад Бачэйкава яго стары бацька, заўзяты садавод. Сядзеў безвылазна цэлымі днямі ў цёплай гарадской кватэры. У адзіноце, калі сын і нявестка былі на працы. 3 сумам выглядаў у вокны — то ў адно, то ў другое. Заўважыў яблыню. I вось калі крыху пацяплела, стала брацца на вясну і стары выйшаў з дому, то першым чынам накіраваўся да яблыні. Пады-
шоў да яе, абышоў яе з усіх бакоў, дакрануўся да ствала, пакратаў галінку... Назаўтра падаўся зноў да яблыні з нажоўкай і скрабком і стаў абразаць сухія галіны і ваўчкі, саскрабаць адмершую кару. На наступны дзень стары зноў пайшоў да яблыні, зноў доўга завіхаўся каля яе. I калі ў яго пыталіся вечарам, што ён рабіў, чым займаўся днём, ён так і адказваў: «Хадзіў да яблыні». I яшчэ дадаваў: «Да пепінкі, што праз вуліцу расце. Закажанела яна зусім». Так вось садоўнік і яблыня знайшлі былі адно другога. Але ненадоўга. Бо вясной дзядуля падаўся дахаты ў сваё Залессе, што пад Бачэйкавам.
I невядома, што будзе з яблыняй далей... Міма ідзе кандуктар, ды не садоўнік.
Міма ідзе канструктар, ды не садоўнік. Міма ідзе інструктар, ды не садоўнік.
I гэтак далей.
ДЗЕЦІ РАТУЮЦЬ ДЗЯЦЕЙ...
3 паэмы «Ствараецца новая казка»
Яна, новая казка, атрымала нечаканы паварот. (ЦІ, можа, не такі ўжо і нечаканы?) Які, на жаль, не мае нічога агульнага з перамогай дабра над злом, з хэпі энд. Ледзьве дарослыя разам з дзецьмі крыху утаймавалі ваенны атам, як выбухнуў атам «мірны», як дыхнуў смертаносным самумам чарнобыльскі рэактар і апаліў перш за ўсё дзяцей, крохкія дзіцячыя істоты...
I вось нашых прыхопленых радыяцыяй дзяцей ратуюць дзеці другіх краін, працягнулі руку дапамогі скауты з іх высакародным даўнім дэвізам «Ні дня без добрага ўчынку!».
(Тут новая казка пераклікаецца са старой.)
Дзеці з «чыстай зоны»
частуюць дзяцей з «зоны бруднай» чыстым малаком і чыстымі гамбургерамі, і, трэба думаць, чыстыя, у адрозненне ад нас, дарослых, іх агульны дзіцячы смех, іх гульні, іх пачуцці, іх сяброўства. Газеты, чытаю, паведамляюць, што фінскія скауты нават гатовы паказаць сваім беларускім равеснікам Лапландыю, дзе, як вядома, «нарадзіўся» Дзед Мароз і дзе можна сустрэць сапраўднага шамана... Ствараецца новая казка
з чарнобыльскай быллю папалам. Ствараецца новая казка на тэму: «Дзеці і атам, дзеці і тэрмаяд».
ПЕРАСЦЯРОГА
Людзі, не збівайцеся у статак! Знаю: моцны статкавы пачатак, знаю: тужым мы па ім падчас, знаю: так і падмывае нас — збіцца ў статак, збіцца і згубіцца недзе ў самай гушчыні яго, збіцца ў статак, збіцца і пазбыцца вобліку і голасу свайго.
Збіцца ў статак, важаку скарыцца і ў той пакорнасці сляпой тупаць да агульнага карытца, тупаць на агульны вадапой.
Гэта так спакусліва: скарыцца, у саку агульным растварыцца. Гэта так спакусліва, так цешыць: ад цябе нічога не залежыць.
Гэта так заманліва, так вабіць: спіць тваё сумленне, твая памяць.
Гэта так заманліва...
I ўсё-ткі як бы гэты зман ні быў салодкі, не прымайце, людзі, гэты зман, не прымайце стаднасці дурман. Вы рабіце разам свае справы, вы варыце разам свае стравы, ешце разам з аднаго катла, грэйцеся ля аднаго кастра. Пры жаданні праспявайце хорам, павадзіце разам карагод.
Ёсць пытанні — сабірайце кворум, сабірайце форум, веча, сход. Можаце патупаць нават строем, калі вас збярэцца болып чым трое (калі менш, які там будзе строй, не скамандуеш: «Рады уздвой!»). Толькі не збівайцеся ў атару, толькі не губляйце свайго твару. Вы жывіце разам, ды не ў гурце, а на іншым, на разумным грунце. На другой яднайцеся аснове — на аснове дружбы і любові, на аснове чалавечай роднасці, на аснове чалавечай годнасці. Збіцца ў статак —
гэта не адзінства збегчы ў статак —
гэта дэзерцірства Гэта дэзерцірства пад агнём, пад святлом, што розумам завём.
ДЗІВАК ЧАЛАВЕК
Дзівак чалавек...
Глядзіць на расінку макавую і цэлае сонца бачыць перад сабой.
Дзівак чалавек...
Бярэ звычайную ракавіну і чуе ў ёй акіянскі прыбой.
Дзівак чалавек...
Бачыць сцяжынку гладкую, а марыць аб трудных, цярністых шляхах з іх круцізною, з іх небяспечнай загадкаю і будзе ісці, пакуль мае сілу ў нагах.
Дзівак чалавек...
Са стратаю непапраўнаю не мірыцца ён нізашто ў душы.
3 няпраўдай не мірыцца
і з крыўднаю праўдаю не хоча мірыцца —
хоць кол ты на ім чашы. Дзівак чалавек...
Яму ў многім адмовілі.
А ён не здаецца, а ён не спіць па начах.
Ён верыць усё ў свой перпетуум-мобіле, у панацэю, у цудадзейны рычаг.
Дзівак чалавек...
Яму — Хірасіму, Асвенцім, яму, замест імя,— асвенцімскае таўро.
А ён паўтарае, што ёсць дабро на свеце, што будзе дабро
і што пераможа дабро. Дзівак чалавек...
He можа не спадзявацца, не можа не верыць, не можа ніяк!
Дзівак чалавек...
I гэта яго дзівацтва ратунак яго, яго чалавечы знак.
* * *
Маўчанне бывае рознае. Адны маўчаць таму, што вельмі асцярожныя,— баяцца розных табу. Маўчанне бывае рознае. Маўчаць занадта цвярозыя. Скептыкі маўчаць: «Ну што карысці крычаць?» Маўчаць і абыякавыя — твары масляна-лакавыя. Што ім да таго, да болю майго і твайго! Ёсць маўчуны — аматары смеласці чужой.
КНІГІ ОНЛАЙН
