КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
Колькі слоў аб іншых архітэктурных адметнасцях Смалянаў. Згаданы мной на пачатку аповяду каталіцкі храм, помнік архітэктуры барока, — гэта касцёл Найсвяцейшай Дзевы Марыі. Ён быў узведзены каля Базарнай плош- Касцёл Найсвяцейшай Дзевы Марыі чы ў 1678-1680 гадах пры ўжо існуючым кляштары дамініканцаў. Фундавалі пабудову касцёла князь Геранім Любартавіч Сангушка і яго жонка Канстанцыя. У 1899 годзе касцёл і кляштар былі адрамантаваны пад кіраўніцтвам архітэктара Даўкшы. У канцы 1930-ых гадоў савецкія ўлады закрылі храм, і аж да 1984 года ў ім і ў будынку кляштара размяшчаліся майстэрня і гараж мясцовага калгаса. Драўляная Спаса-Праабражэнская царква ўзведзена на Замкавай вуліцы, па некаторых звестках, у 1792 годзе. Але калі верыць звесткам з кнігі Дз.А. Талстога «Рнмскнй католнцнзм в Росснн» (1876 год), што храм гэты пабудаваны ў стылі барока намаганнямі князя Паўла (а, можа, Паўліна) Сангушкі, то царква, магчыма, крыху старэйшая, бо Павел памёр у 1750 годзе (Паўлін у 1781 годзе). У канцы тых жа 1930-ых гадоў царква была закрыта, а ў яе будынку доўгі час размяшчаўся вінзавод (!). Сёння храм дзейнічае і радуе прыхаджан унікальнымі размалёўкамі XVIII стагоддзя, размешчанымі на купале. Яны зроблены тэмперай на дошках. Гэта выявы 12 апосталаў ва ўвесь рост. Мураваная Свята-Аляксееўская царква, якая размясцілася на Слабадзе, пабудавана ў псеўдарускім стылі значна пазней, у 1864 годзе. Закрыта, як вы ўжо, напэўна, здагадваецеся, у 1930-ыя гады. Сёння знаходзіцца ў занядбаным стане. Але і касцёл, і абедзве царквы — не самыя старадаўнія смалянскія храмы. У інвентары за 1543 год згадваюцца яшчэ дзве царквы — Свята-Мікалаеўская і Спаса-Праабражэнская, якія знаходзіліся ў маёнтку, што належаў князю Васілю Міхайлавічу Сангушку. «Эпоха Сангушкаў», як ужо згадвалася вышэй, працягвалася ў Смалянах з сярэдзіны XVI па канец XVIII (а можа, і пачатак XIX) стагоддзя. Менавіта ў той перыяд склалася іх местачковае аблічча, што прывяло ў 1678 годзе да згаданага вышэй надання ім Янам III Сабескім статуса мястэчка, буйнога гандлёвага цэнтра тагачаснага Аршанскага павета і ўсяго Віцебскага ваяводства. Па пісьмовых сведчаннях вядома, што ў XVIII стагоддзі цэнтрам мястэчка была даволі прасторная плошча (яна існуе і сёння). На ёй знаходзіліся гандлёвыя рады, у цэнтры якіх у 1742 годзе была ўзведзена драўляная ратуша, a таксама важніца. На плошчы размяшчаўся і драўляны праваслаўны храм — ужо згаданая Свята-Мікалаеўская царква. Жылая забудова мястэчка была на той час досыць густой. Як мястэчка, Смаляны нетыповыя для ўсходняга рэгіёна Вялікага княства Літоўскага. Тутэйшыя мястэчкі звычайна мелі адну доўгую вуліцу, у розных канцах якой жылі рамеснікі-гандляры і сяляне. Цэнтральная плошча ў большасці выпадкаў адсутнічала, культавых будынкаў было няшмат. Мястэчкі ж з цэнтральнай плошчай, ад якой разыходзілася некалькі вуліц (як у Смалянах), былі тыповымі для заходняй часткі Вялікага княства Літоўскага. Чаму Смаляны будаваліся па «заходняму» варыянту, цяжка сказаць. На тое, відаць, былі нейкія, нам пакуль невядомыя, прычыны. Але адной з большых (калі не галоўнай) загадак мястэчка Смаляны з’яўляюцца дата і «аўтарства» разбурэння замка. Пакуль што замкавыя руіны хаваюць ад нас і час падзеі, і імя таго, хто зруйнаваў гэты архітэктурны шэдэўр абарончага дойлідства. Існуюць розныя меркаванні наконт таго, калі Смалянскі замак ператварыўся ў руіны. Але відавочна, што падчас руска-польскай вайны 1654—1667 гадоў ён моцна не пацярпеў, бо вядомы акт 1680 года, у якім маецца запіс: «Гіеранім Любартавіч Сангушка ... на Белым Ковелі князь». I далей: «... вуліца Замкавая... ад замка ісці ў рынак, па левай руцэ». Замак, безумоўна, мог пацярпець падчас Паўночнай вайны 1700—1721 гадоў. Вядома, што баявыя сутычкі паміж рускімі і шведамі мелі месца і ў Смалянах. Вядомы расійскі гісторык Я.В. Тарле сведчыць, што ў сярэдзіне лета 1708 года ў Смалянах нечакана быў атакаваны генерал-ад’ютант шведскага караля Карла XII Каніфер. Падчас бою яго варта была разгромлена, а сам ён узяты ў палон казакамі і 3 жніўня 1708 года дастаўлены да Пятра I у Горкі. Але замак, відаць, застаўся больш-менш цэлым, бо ў інвентарах за 1739 і 1742 гады (калі Смаляны належалі Паўлу Каралю Сангушку) ёсць апісанне яго памяшканняў. Там сказана, што ў жылых памяшканнях замка стаялі печы, упрыгожаныя кафляй з выявай «Пагоні», а сцены пакояў упрыгожвалі фрэскі XVII стагоддзя з рэлігійнымі сюжэтамі. Інвентары сведчылі, што «...замак мураваны на капцы» быў наўкола «вадою абвіты». Перад замкам знаходзіўся стаў з мостам і парэнчамі. Злева ад замка, пры ўваходзе на дзядзінец, быў склеп. Праўда, вядомы беларускі гісторык Міхась Ткачоў лічыў, што замак усё ж такі быў разбураны ў вайну Расіі з Рэччу Паспалітай (1654—1667 гады) і ў Паўночную вайну (1700—1721 гады). А ў кнізе вядомага беларускага гісторыка Міхаіла Без-Карніловіча «Нсторпческме сведення о прпмечательнейшнх местах в Белорусснн с прнсовокупленнем н другнх сведеннй, к ней же относяіцмхся», выдадзенай у Санкт-Пецярбургу ў 1855 годзе, прама сказана, што замак разбурылі рускія войскі 3 жніўня 1708 года. Гэту версію падтрымліваў і Адам. Кіркор у «Жнвопнсной Росснп». Як бачым, нешта тут не стыкуецца. Але відавочным застаецца факт, што на малюнку вядомага польскага жывапісца Юзафа Пешкі, датаваным канцом XVIII стагоддзя, Смалянскі замак адлюстраваны хоць і не поўнасцю зруйнаваным, але ў выглядзе, які сведчыць, што наўрад ці ў ім стала жывуць людзі. Так што, каму належыць «гонар» знішчэння выдатнага помніка архітэктуры — рускім, палякам ці шведам, пакуль што невядома... У 1831 годзе гаспадаром Смалянаў стаў калежскі асэсар Васіль Сямёнаў, а ў 1847 годзе — яго сын, тайны саветнік сенатар Аляксей Сямёнаў. У «Могплевскнх губернскмх ведомостях» за 1902 год невядомы аўтар паведамляў, што ў 1860 годзе сенатар «...прадаваў сцены на злом... не ацалела б і вежа, калі б Смаляны не перайшлі да В.А. Цітова Новы гаспадар не толькі не дазволіў бурыць вежу, але нават пастараўся ўмацаваць яе контрфорсамі». Атрымліваецца, што менавіта гэтаму Цітову мы абавязаны тым, што і сёння смалянскі пейзаж упрыгожваюць рамантычныя руіны таго, што некалі было велічным замкам. князёў Сангушкаў. У сваім аповядзе аб Смалянах мы, як бачыце, дайшлі да ўжо досыць блізкага нам. XIX стагоддзя. Натуральна было б даведацца, што сабой уяўляла старажытнае мястэчка 100—150 гадоў таму. Згаданы крыху вышэй БезКарніловіч, апісваючы ў сваёй кнізе Смаляны сярэдзіны XIX стагоддзя, пісаў, што «ў мястэчку маюцца мураваныя гандлёвыя лаўкі, цэрквы, касцёл, паблізу якога відаць разваліны старажытнага замка..». «У Смалянах, — паведамляе гісторык, — яўрэяў мужчынскага полу болын за 1000 душ». Недзе гадоў праз трыццаць у «Жпвопнсной Росснн» Адам Кіркор занатоўвае наступны гістарычны факт: «Пры рэчцы Дзярноўцы ляжыць нязначнае мястэчка, з кірмашамі, Смаляны». 3 «нязначнасцю» мястэчка цяжка пагадзіцца. У 1880 годзе (прыкладна ў той час, калі Кіркор занатоўваў свае ўражанні аб Смалянах) быў праведзены перапіс, згодна з якім тут пражывала 2315 насельнікаў (1142 мужчыны і 1173 жанчыны). У мястэчку меліся 252 драўляныя дамы, 55 крамаў, 4 царквы, сінагога, каталіцкі касцёл і 4 малітоўныя дамы. А.С. Дэмбавецкі ў «Опыте опнсання Могнлевской губерннн» (1884 год) паведамляе, што прыкладна ў той жа час у Смалянах дзейнічалі цагельны завод і сыраварня. Мястэчка славілася сваімі майстрамі-меднікамі. У ім былі бальніца і аптэка, яго ўпрыгожвалі вадасховішча з дамбай і шлюзамі плошчай 22 дзесяціны, дзе разводзілі карпаў. У другой палове XIX стагоддзя тут быў закладзены пейзажны парк, які з’яўляўся часткай досыць буйной панскай сядзібы, у цэнтры якой месціўся вялікі драўляны дом у два паверхі. Яркай адметнасцю мястэчка тых часоў з’яўляліся кірмашы, якія славіліся далёка за межамі Смалянаў. Найбольш значнымі з іх з’яўляліся два штогадовыя — Мікалаеўскі (6 снежня) і Крыжаўзвіжанскі (14 верасня). Безумоўна, яны не ішлі ні ў якое параўнанне ні з вядомым на ўвесь захад тагачаснай Расійскай імперыі Зэльвенскім кірмашом, ні нават з самым буйным у Аршанскім павеце і ўсёй Магілёўскай губерні кірмашом у Любавічах. Так, згодна з справаздачай магілёўскага губернатара 6 снежня 1847 года, на Мікалаеўскі кірмаш было дастаўлена тавараў усяго на 200 рублёў, а прададзена на 150 рублёў. Крыху болып фінансава ўражваў Крыжаўзвіжанскі кірмаш 14 верасня 1858 года, на які прывезлі тавараў ужо на 300 рублёў, а прадалі на 240 рублёў. Між іншым калі яшчэ раз успомніць «нязначнасць» Смалянаў сярэдзіны XIX стагоддзя, то варта было б заўважыць, што ў 1999 годзе ў Смалянах налічвалася 1522 жыхары. Гэта азначае, што за апошнія 120 гадоў насельніцтва былога мястэчка зменшылася больш чым на трэць. Напрыканцы даволі беглага экскурса ў смалянскую даўніну трэба сказаць колькі слоў аб паходжанні назвы мястэчка. Аршанскі краязнавец Аляксандр Шынкевіч выказвае меркаванне, што яно атрымала сваё найменне ад слова «смала», якую тут некалі гналі ў мясцовых смалакурнях. Можа, і так. Але беларускі гісторык Андрэй Мяцельскі, які даследуе археалогію Усходняй Беларусі і сур’ёзна займаецца пытаннямі гістарычнай геаграфіі, прытрымліваецца іншай версіі. На яго думку, назва старажытнага мястэчка звязана з яго памежным месцазнаходжаннем — на рубяжы Полацкага і Смаленскага княстваў. Вельмі верагодна, што паселішча заснавалі (прычым значна раней, чым у другой палове XV стагоддзя) выхадцы са Смаленшчыны, што перасяліліся сюды падчас адной са шматлікіх войнаў паміж Вялікім княствам Літоўскім і Маскоўскай дзяржавай. На карысць гэтай версіі можа сведчыць, напрыклад, тое, што на многіх старадаўніх картах паселішча пазначана як «Смольняны». Што ж тычыцца таго, што ў многіх гістарычных дакументах Смаляны або Смалянскі замак называюцца Белым Ковелем, то гэта, верагодна, звязана з тым, што, як адзначалася, у 1543 годзе ўладальнікам паселішча стаў князь Васіль Міхайлавіч Сангушка-Ковельскі, які атрымаў яго ў абмен на свае ковельскія маёнткі. Князь, відаць, быў не пазбаўлены настальгіі па родных мясцінах і назваў сваё новае ўладанне Белым Ковелем (памятаеце — «на Белым Ковелі князь...»?).