Штрыхкоды
Франц Сіўко
Выдавец: Галіяфы
Памер: 172с.
Мінск 2017
У “Легендзе пра Нараяму” Сёхэя Імамуры старая, нямоглая маці, каб вызваліць сваякоў ад лішняга рота, цішком выбівае сабе ўначы каменем апошні зуб, пасля чаго сын мусіць несці нябогу, паводле звычаю, на гару, дзе яна і спаткае ў абсалютнай самоце сваю смерць. Жорсткая, асвечаная стагоддзямі завядзёнка, у якой паэзія брутальнага, то-бок гіпертрафаванага разумення калектыўнага інтарэсу, як ні дзіўна, і жорсткасць нівелюе, і, галоўнае, глыбіннай логіцы сутнасці нашага быцця, колькі б ні трылузілі мы пра гуманізм ды чалавекалюбства, здаецца, зусім не пярэчыць.
I вось — нашае падобнае, што зусім іначай успрымаецца. Вельмі старая, на сэрца хворая суседка некалькі гадзін памірала, задыхалася, а лекара нявестка і сын, самі ўжо людзі не маладога веку, не паклікалі. Вырашылі, відаць, што, маўляў, хопіць ужо, дастаткова бабуля пажыла. Мама, якая на той момант выпадкова аказалася побач, чалавек далікатны і не звадлівы, не стала ўмешвацца, проста цішком сышла з хаты, дзе жанчына ляжала. Казала потым, што тая пакутлівая агонія старой самым моцным уражаннем за ўсё жыццё для яе была.
Хоць нашы прашчуры смерці і не надта баяліся — да яе, аднак, грунтоўна рыхтаваліся. Вопратку часцей за ўсё, асабліва калі чалавек быў у веку, самі сабе замаўлялі ў знаёмых швачак і паказвалі на ўсялякі выпадак адзін аднаму, дзе што ляжыць. Што апрануць у апошні шлях, як і дзе пахаваць, якую выкапаць магілу, каго паклікаць
на хаўтуры — усё абмаўлялася, узгаднялася са сваякамі загадзя. Калі на пахаванне бабулі Галены прыйшло шмат людзей, дзед, памятаецца, выказаў незадаволенасць на гэты конт: адкуль, маўляў, гэтулькі “пустога” люду? бач, наляцелі паесці-папіці на дармаўшчыну... У асяроддзі людзей, якія прывыклі ва ўсім спадзявацца толькі на сябе, такі рацыянальны падыход да развітання са светам жывых — натуральная з’ява.
Разам з тым колькі забабонаў вылазіць з усіх шчэлак на свет Божы, як чалавек памрэ. Як класці нябожчыка ў труну, як выносіць з хаты, якімі стравамі частаваць людзей падчас хаўтураў, што за чым і з чым падаваць на стол... I ўсё — з лепшых памкненняў, дзеля ратавання душы памерлага ды спрыяння на шляху да яго. Як быццам адзіна праз гэты правільна арганізаваны пахавальны абрад, а зусім не праз годныя ўчынкі пры жыцці, душа чалавека і ратуецца. I заўсёды на ўсё знойдзецца адмысловы знаўца-дарадца. I ўсё ён раскладзе належным чынам, усім дасць рады як след распарадзіцца. Нават і тады, калі не просяць.
Дзіўна, як у часы падаўлення чалавечай асобы адразу ж пачынае ўзрастаць культ працягласці жыцця. Праз сродкімасавайінфармацыінайперш. “Беражыцесябе!” — амаль ва ўсіх дзяржаўных таблоідах у суправаджэнні падрабязных рэкамендацый, як ад хваробаў засцерагацца, як лекавацца, як наогул жыццё падоўжыць... Сад-гарод, травы-лекі, рэцэпты, парады — тэмы не забароненыя... Гэткі інструмент адцягнення ўвагі ад значнага праз выкарыстанне адвечнай нашай прагі заставацца на зямлі як найдаўжэй. Так, глядзіш, пры гэткім дбанні і сродак да несмяротнасці неўпрыкмет вынайдзем. He хацелася б: на ўсіх не хопіць, самыя нахабныя ды паскудныя скарыстаюцца, і без таго не надта прывабная агульная карціна генафонду чалавецтва рэзка пагоршыцца.
Варажыць, калі напаткае цябе смерць, — справа і рызыкоўная, і неразумная. С. Моэм упершыню Hani-
саў пра свае старэчыя адчуванні так, быццам ужо развітваўся з жыццём, у 60-гадовым узросце. А тое ягонае развітанне расцягнулася болып як на дваццаць гадоў. Але гэта, мабыць, калі жывеш не адзін і хаўрусніка, што спахапіўся б уранні, не чуючы гукаў з твайго пакоя, як Моэм, маеш. Для адзінокага ж чалавека смерць (як і многае іншае, зрэшты) — галаўны боль. Тым больш калі месцішся на сёмым паверсе шматпавярхоўкі, і да могілак вёрст дзвесце, і традыцыяй крэмацыі ў наваколлі нават не пахне.
Аднойчы падчас працы пры храме, завіхаючыся з рыдлёўкай на касцельным дзядзінцы, убачыў чалавека гадоў пад шэсцьдзесят, што ў нерашучасці таптаўся пры браме. Разгаварыліся. Аказалася, шукае дзядзька кагонебудзь са святароў, каб з іх дапамогаю ўладзіць справу з уласным пахаваннем. Маўляў, хвароба смяртэльная, заставацца на гэтым свеце ўжо нядоўга, сваякоў не маю, вось і шукаю таго, хто ўзяў бы на сябе клопат годна праводзіць у лепшы свет. Хай без хрысціянскае цырымоніі, але ж каб толькі надзейна, і галоўнае — каб не заляжацца ў самоце па сконе на колькі дзён, a то і тыдняў... I так чалавек, відаць па ўсім, пераняўся тым дробным на старонні погляд клопатам, страхам і пасля адыходу застацца нікому не патрэбным, што нават няёмка было тое па першасці бачыць.
А наогул хаваць нябожчыка, незалежна ад ягонага статусу і даробку на карысць айчыны, павінны сваякі. Уласным коштам (насамрэч, як правіла, ягоным — з ашчаджанага за жыццё, але гэта ўжо неістотна). Перакладаць пахавальна-хаўтурныя клопаты і выдаткі на плечы старонніх людзей або дзяржаўных установаў — праява непавагі як да спачылага, так і да ўласнае сям’і, да свайго роду. Тое самае і з ушанаваннем памяці. Нябожчык нешта пакідае нашчадкам, а тыя з атрыманых спадкаў не дадуць рады зладзіць яму болып-менш прыстойны помнік? Нават чытаць брыдка ўсе гэтыя аб’явы аб чарговых зборах сродкаў на ўшанаванне памяці імярэк. Чала-
век дзве кватэры пакідае дзецям-унукам, а яны, далёка не бедныя людзі, грузяць справу на чужых.
Так доўга папікалі 85-гадовыя бацькі 60-гадовую дачку яе хваробаю, што аднаго разу, адчуваючы ўжо блізкі канец, не вытрымала, на чарговы закід старых, хто ж, маўляў, нас, як, барані Бог, раней за нас памрэш, пахавае, адказала: “А не трэба так доўга жыць!” I іх зразумець можна, і яе асуджаць не выпадае.
Вечарына памяці дачасна памерлага, як вынікае з абвесткі ў сеціве, дзеяча. На момант смерці чалавеку было добра за 80. Пра такі ўзрост у народзе кажуць мартышчын век. I ніякая творчыя здабыткі нябожчыка сітуацыі з успрыняццем ягонае асобы ў згаданым узросце, нават калі стары быў упаўне адэкватных паводзінаў а смерць яго вось гэткая дачасная, не мяняюць. Чалавек ціхамірна адышоў, не паспеўшы, дзякуй Богу, нікому надакучыць, дык што трымаць яго прамінулаю датаю за калашыну?
Дзіўным здаецца Дастаеўскі ў сваіх развагах датычна вядомай перадсмяротнай цыдулы дачкі Герцэна, дзе яна просіць у выпадку няўдалага самазабойства адсвяткаваць яе ўваскрасенне з мёртвых з келіхамі Кліко, а ў выпадку ўдалага — пахаваць, дарэшты ўпэўніўшыся, што мёртвая, бо, маўляў, “зусім непрыемна прачнуцца ў труне пад зямлёю. Надта ж не шыкоўна атрымаецца”. Пры агульнай танальнасці спачування да няшчаснай абурылі пісьменніка згадка пра шампанскае ды слова “шыкоўна”, у якіх убачылася яму штосьці вывертнамярзотнае.
Але што ў тых словах вывертнага? Прачнуцца ў труне пад зямлёю — не паскудства? Застацца жыць, хай сабе і супраць уласнай волі, — хіба не варта келіха добрага напою? Усё згодна з уяўленнямі аб мэтазгоднасці. Крыху, можа, сапраўды цынічна, але гэта яшчэ як паглядзець. Хіба нашае ўпартае чаплянне за жыццё, то-бок імпэт рабіць насуперак законам прыроды, нашы істэрычныя
прэтэнзіі да ўсяго свету падчас нейкай няўдачы, нашы енкі пры набліжэнні апошняе хвіліны, іншымі словамі — гружэнне ўласных праблем на плечы і галовы як блізкіх, так і старонніх, — больш ухвальныя?
Як жыццё — справа невылечная, так і думкі пра смерць — непазбежныя. Пра фізічную пакуту, што, магчыма, Бог пашле напрыканцы, каб зрабіць акт твайго адыходу не такім роспачліва-ўсвядомленым. Пра дзядулю і бабулю, маму і тату ды іншых блізкіх асобаў, з якімі спаткаешся там, а спаткаўшыся, будзеце штодня хадзіць, равеснікі, адзін да аднаго ў госці ды меркавацьваражыць, хто ж там наступны заявіцца і як ён будзе выглядаць.
Нараджэнне — таямніца, якая дзверы адчыняе. Смерць таямніца-інтрыганка. Яна ўваход у свае пакоі вартуе так надзейна і дзверы ў іх зачыняе перад нашым носам так спрытна, што ўявіць, што там далей, за тымі таемнымі дзвярыма, — рэч не толькі нерэальная, а нават, з увагі на слабасць чалавечае натуры, — шкодная. Яно і не дзіўна: выспа ж — на тое і выспа, каб існаваць асобна.
Я пешкі, мама!
Сон быў кароткі і абрывісты, як брэх баязлівага сабакі, збянтэжанага нечаканым з’яўленнем у двары больш дужага суродзіча. I разам з тым ён быў так пранізліва рэальны, што, калі я прачнуўся, не ён, той сон, а, наадварот, сама ява падалася мне недарэчнаю відзежай. Ці дзіва, што не адна хвіліна прамінула, перш чым шпалера на сцяне збоч канапы зноў набыла ў маіх вачах колеры звыклай будзённасці, а маляванка пры дзвярах з пакоя ў калідор і гадзіннік над ёй перайначыліся з суцэльнае расплывістае плямы ў знаёмыя рэчы, кожную з якіх можна без асаблівае напругі зроку ўспрымаць паасобку.
“ Ты прыехаў?” — гэта былі адзіныя словы з нашай віртуальнай размовы ў сне, што я даў рады ўзгадаць пасля, лежачы на канапе ў атачэнні слоўнікаў шведскай мовы, за якую міжволі давялося ўзяцца з мэтаю хоць збольшага кампенсаваць аніякае валоданне ўсюдыіснаю ангельскай. I гэта быў першы мой сон пра маці, хоць з дня яе адыходу ў лепшы свет прамінула без малога чвэрць стагоддзя. Два словы — амаль нічога, калі не
лічыць у дадатак бязгучнага дыялогу вачэй напрыканцы, пры расстанні ля брамы з турнікетам кшталту тых, што аддзяляюць бальнічны калідор ад пакоя для наведнікаў ці пляц перад касамі ад гандлёвай залы ў краме.
Але сам сон быў такі лагодны, такі поўны абяцання на працяг стасункаў у месцы з прывабным, хоць і не дарэшты вольным ад сумневу ў імавернасці існавання таго месца назовам “вечнасць”, што наракаць на хуткаплыннасць яго ці на невыразнасць адбітку ў памяці нават не прыйшло мне ў голаў.
“ Ты прыехаў!” — так яна сустракала мяне ў юнацтве, падчас маёй вучобы ва ўніверсітэце, і пазней, калі ўжо працаваў, кожнага разу вылучаючы націскам першае слова без увагі на тое, быў то прыезд загадзя вядомы ёй ці, наадварот, неспадзеўны. I двух гэтых прамоўленых у звыклым, хоць крыху, папраўдзе, і счужэлым інтэр’еры сялянскае хаты словаў было мне заўсёды дастаткова, каб адчуць: я — дома, мяне тут чакалі.
“ Ты прыехаў?” — сказала год трыццаць з гакам таму ў дзень майго прыезду пасля развітання з універсітэтам і, памаўчаўшы хвіліну, дадала: “Нешта ж надта сумны, штосьці не так?” — “Пешкі ад цягніка з Друі ішоў, стаміўся”, — не схільны да звычкі дзяліцца кепскім з асабістага жыцця, салгаў тады і ўбачыў, як нязгодна павяла вачыма: не дала веры.
КНІГІ ОНЛАЙН
