Штудыі з кагнітыўнай і кантрастыўнай культуралёгіі
Сяргей Санько
Выдавец: Беларускі гуманітарны адукацыйна-культурны цэнтр
Памер: 190с.
Мінск 1998
13 Степанов Ю.С., Проскурнн С.Г. Константы мнровой культуры. Алфавнты н алфавнтные тексты в перноды двоеверня. М., 1993. С. 14-15.
сыстэмаўсьветапогляднагапарадку (напрыклад, паняцьце „цэнтр сьвету”, „сусьветнае дрэва” і г.д.)» 14.
Практыка параўнаўча-гістарычных штудыяў, найперш у галіне індаэўрапейскага мовазнаўства, таксама паказвае, што далёка не ўва ўсіх, і тым болей не ўва ўсіх прынцыповых, істотных, выпадках фармальны аналіз моўнага матар’ялу можа даваць здавальняючыя вынікі. Было заўважана, што адно недзе ў „сярэднім дыяпазоне”, калі не ўзьнікае патрэбы «ў звароце да гранічных выпадкаў ані ў пляне арыентацыі на максымальна шырокі моўны матар’ял, ані ў пляне дасягненьня „абсалютна” зыходнага стану (гранічная храналягічная глыбіня), аніўпляне выяўленьня „апошняй” быцьцёвай сутнасьці этымалягізаванага слова», звычайная „навуковая” этымалёгія дае цалкам прыймальныя вынікі 15. Гэта выпадкі, калі і этымалёгія слова і яго сэнсавая структура, разгляданая ў дыяхраніі, могуць, прынамсі, прынцыпова, быць вычэрпаныя да рэшты. Аднаку вагульным выпадку гэткія спадзевы ня спраўджваюцца.
Ёсьць словы, якія проста патрабуюць больш чуйнага да сябе падыходу. Гэтасловы, якія кадуюць канстытутыўныя элемэнты мадэлі сьвету культуры, або так ці іначай аказваюцца суаднесеныя з сыстэмай найважнейшых культурных каштоўнасьцяў. Гэта словы, якія выражаюць тыя самыя культурныя канцэпты, пра якія гаворка ішла крыху вышэй. Яны „жывуць” у канцэптуалізаваных вобласьцях, на „нічыйнай, памежнай зямлі”, у прамежках паміж „сьветам слоў”, „сьветам рэчаў” і „сьветам ідэяўабо паняцьцяў”. 1 гэта ўжо спэцыфіка ўласна чалавечага, што такія „прамежкавыя” зоны часам з ладнага перакрываюць усю прастору культуры. «Менавіта тут з асаблівай відавочнасьцю выяўляецца, што паняцьце канчатковай (абсалютнай, адзіна слушнай) этымалёгіі для цэлай клясы слоў зьяўляецца ілюзіяй, што адносіны сэмантычнай структуры словаі яго этымалёгіі нібы мяняюцца. „Аб’ектыўная” этымалёгія становіцца малаэфэктыўнай, а нагадкі на інтэнсыўныя этымалягічныя рашэньні пачынаюць вызначацца рознымі канфі-
14 Тамсама. С. 15.
15 Топоров В.Н. О некоторых теоретнческнх аспектах этнмологнм // Этнмологня. 1984. М., 1986. С. 205-206.
гурацыямі „самаспараджальных” сэнсаў, якія набываюць бясспрэчнае пяршынства» 16. Дзеля таго, каб хоць неяк умець агоўтвацца ў гэткім „прамежкавым сьвеце”, спатрэбілася ў пэўным сэньсе „рэабілітаваць” іншыя, „ненавуковыя”, віды этымалёгіі: „народную”, „мітапаэтычную” і „анталягічную (або філязофскую)” этымалёгіі 17, аўсамой „навуковай” этымалёгіі прызнаць прынцыповую „поліэтымалягічнасьць”, прынамсі, пэўных разрадаў слоў 18. І, як слушназ гэтай нагоды зазначае Ул.М.Тапароў, «дзякуючы гэткім выпадкам праблема„шматзначнай” этымалёгіі (або „поліэтымалягічных” слоў, калі ўзяць іншы ракурс) упершыню можа быць вытлумачана не як прыкрая неабходнасьць, а як вынік некаторых прынцыповых і неад’емных характарыстыкаў самога слова»19.
Гэткі падыход знаходзіць зараз натуральны, на наш пагляд, працяг і падтрымку ў тых дасьледаваньнях, у якіх пастулюецца ня проста сыстэмнасьць мовы і розных яе ўзроўняў, але прымаецца, што мова ўяўляе складаную дынамічную сыстэмуз самаарганізацыяй 20. Пры гэтым аказваецца, што болыііая частка ўнутрымоўных працэсаў працякае ў сваеасаблівай унутранай „прасторы мовы” і сьвядомасьцю, як правіла, зусім не кантралюецца. Гэтая акалічнасьць, на нашу думку, пераводзіць дыскусіі па клясычнай ужо праблеме ўзаемадачыненьняў мовы і мысьленьня ў абсалютна іншую плашчыню, дзе старыя аргумэнты (звы-
16 Тамсама. С. 208.
17 Ці ня самы яскравы прыклад апошняй этымалёгіі прадэманстраваў усімі сваімі творамі М.ГайдэГер. Гэта цудоўныя ўзоры „ўзаемапаслушэнства” слова і думкі, калі слова і думка чуюць адно адну.
18 Топоров В.Н. Веднйское rta-: к соотнойіенйю смысловой структуры й этісмолоейй // Этймологйя. 1979. М., 1981. С. 141.
19 Тамсама. С. 141.
20 Гл., у прыватнасьці, цэлую сэрыю працаў М.М.Макоўскага, дзе гэткі падыход да мовы праводзіцца ці не найбольш пасьлядоўна: Маковскнй М.М. Лннгвнстнческая комбннаторнка: Опыт топологнческой стратафнкацнн языковых структур. М., 1988; Маковскнй М.М. Уднвнтельный мнр слов н значеннй: йллюзнн н парадоксы в лексяке н семантнке. М., 1989; МаковскнйМ.М. Лннгвнстнческая генетнка: Проблемы онтогенеза слова в нндоевропейскнх языках. М., 1992 і іншыя працы гэтага аўтара.
чайна, не на карысьць тэзысу пра менш-больш актыўную ролю мовы ўспазнаньні) ужо аказваюцца нерэлевантнымі, паколькі фармуляваліся яны, зыходзячы зусім зь іншай дасьледніцкай парадыгмы.
Менавітаўтэрмінах новай, „сынэргетычнай”, парадыгмы сталася магчымым яўна сфармуляваць шэраг тэзысаў, што былі абсалютна нерэлевантныя „картэзыянскай” лінгвістыцы, як, напрыклад, тэзыс пра спэцыфічную матываванасьць і неадвольнасьць моўнага (сэміятычнага) знака.
У ранейшай працы 21, маючы наўвеце працы Ул.М.Тапарова, М.М.Макоўскага, Ю.С.Сцяпанава ды інш., намібыў сфармуляваны тэзыс пра тое, што слова служыць ня гэтулькі дзеля намінацыі паасобных прадметаў, зьяваў, станаў або дзеяньняў, колькі дзеля азначэньня цэльнасных сымбалічных рэпрэзэнтацыяў пэўных экзыстэнцыйных сытуацыяў, якія былі названыя намі фрэймамі, паводле аналёгіі з адпаведнымі канструктамі ў сучаснай кагніталёгіі і кагнітыўнай лінгвістыцы. Найперш гэткая выснова, відаць, можа быць дапасаваная да гэтак званых „творчых аноматэтычных эпохаў, калі сэмантычныя матывіроўкі сьвядома высоўваліся і сьвядома рэалізоўваліся” 22. Раскрыць падобнь.ія матывіроўкі, выявіць унутрысыстэмныя сувязі канкрэтнага слова і гэтым самым рэканструяваць фрагмэнт фрэймавага тэзаўрусу дадзенай культуры адно фармальнымі сродкамі без адначаснай рэканструкцыі „суб’екта-анаматэта” і фрагмэнту лінгвістычнай мадэлі сьвету, гамэаморфнай карціне сьвету дадзенай культуры, практычна немагчыма.
Ніжэй робіцца спроба ўзнаўленьня фрагмэнту традыцыйнай індаэўрапейскай мадэлі сьвету, які з увагі на яго спэцыфічную „рамачнасьць” для гэтых культураў мы інтэрпрэтуем як фрэйм „памежная сытуацыя”, г.зн. як тыя асады, у якіх могуць быць зразуметыя і вытлумачаныя многія
21 Санько С. Культура як тэзаўрус фрэймаў (папярэдняя публікацыя) / / Vieda. Працы Беларускага інстытуту Эўропы (Беларускага навукова-гуманітарнага таварыства). Мн., 1993. С. 70-80 (гл. с. 7-19 гэтага выданьня).
22 Топоров В.Н. Язык н культура: об одном слове-снмволе (к 1000летню хрнстнанства на Русн н 600-летню его в Лнтве) / / Балто-славянскне нсследовання. 1986. М., 1988. С. 18.
элемэнтытрадыцыйнай і сучаснай культуры індаэўрапейскіх народаў. Па сутнасьці ніжэй падаваныя зацемкі могуць разглядацца як матар’ялы для будучага сэмасыялягіч нага слоўніка-тэзаўрусу індаэўрапейскіх моваў, прынамсі, у тым яго фрагмэньце, які датычыць тэмы „памежных сытуацыяў”.
Канцэпты „мяжы” і „граніцы” закранаюць самы нэрв тэсматычных індаэўрапейскіх культураў, уваходзяць у іх ядзерную частку на зусім не факультатыўных правох. Гэта праяўляецца ў сувязі гэтых канцэптаў зь ідэямі прасторы й часу, паходжаньня сусьвету і, адпаведна, касмаганічнага прэцэдэнту. Гэтая сувязь праяўляецца як на канцэптуальным, гэтак і на лексычным узроўні. Прадэманструем гэта шэрагам прыкладаў.
2. „Мяжа” і „тыя часы”
Сэмантычная структура індаэўрапейскіх слоў для азначэньня „мяжы” і „граніцы” зусім невыпадкова ўключае і кампанэнты, якія адсылаюць да касмаганічнага прэцэдэнту, да так званых „тых часоў”, in illo tempore, калі сьветтолькі зачынаўся. Гэта — часы сівой даўніны, стараветчыны, адзначаныя дзейнасьцю багоў і першапродкаў. 3 гэтай прычыны ўсё, што адносілася да гэтых часоў, мела для наступных пакаленьняў найвышэйшы аўтарытэт і каштоўнасьць як прэцэдэнт, варты перайманьня, a «... усякі важны момантжыцьця разглядаўся як паўтор гэтага спракаветнага працэсу. Такім чынам, мітбыўня проста аповядам пратое, што здарылася даўно-даўно, і не спэкулятыўным вытлумачэньнем таго, як гэты сьвет стаў тым, чым ён ёсьць. Паходжаньне сьвету ўявіла сабой прататып бясконца паўтаранага працэсу трывалага абнаўленьня жыцьця і сьвету»23.
На лексычным узроўні гэткую суаднесенасьць можна прадэманстраваць наступнымі прыкладамі:
з аднаго боку, снскр. anta ‘скрай, мяжа; граніца; канец; завяршэньне, заканчэньне’, ням. Ende ‘канец; скрай; скон’ ідаг.п.,
23 Кёйпер Ф.Б.Я. Труды по веднйской мнфологнн. М., 1986. С. 28.
з другога боку, снскр. antama ‘мінулы’, anti 'пераж, раней’, лац. ante ‘перад, пераж, да, раней, таму назад (часавыя адносіны)’, ‘які быў раней, ранейшы’, antiquitus ‘здавён, спаконвеку, са старажытньіх часоў; некалі, у старыну’ і г.д. (усе да і.-е. *H2ent-);
з аднаго боку, лац. ultimus ‘скрай, канец; скрайні’, ultimo ‘падыходзіць да канца; сканчацца’, ultra ‘за межамі’ і г.д., з другога боку, ulterior ‘мінулы, якіпрайшоў’, ultimum ‘самыя даўнія падзеі’, ultimus ‘найстаражытны; першапачатковы; першасны’;
далей, з аднаго боку, ст.-грэц. лёрач ‘мяжа, граніца снскр. para ‘мяжа; канец' і г.д., з другога боку, снскр. prak ‘paHeft, пераж, да’, praktana ‘папярэдні; старажытны’, para ‘далёкі (у часе); мінулы, больш раньні’ і шмат іншых вытворных зь блізкай сэмантыкай, англ. former ‘ранейшы, перажні, былы, папярэдні’, лац. prisons ‘старажытны, прадзедаўскі’, блр. спраку-веку ‘спаконвеку, здавён-даўна’, пракаветны ‘спаконвечны, старадаўні’ (уседаі.-е. *per-/*por-f,
нарэшце, з аднаго боку, блр. канец, рус. конец і г.д., а з другога боку, блр. спакон вякоў, спаконвеку, рус. йспокон, йсконй ‘спрадвеку; здавён-даўна’ (усе да і.-е. *ken-/*kon~).
(Супастаўленьні, натуральна, можна было б доўжыць і доўжыць.)
3. „Мяжа” і „час”, „прамежак часу”
Гэтыя пракаветныя часы азначаныя яшчэ й тым, што гэта — момантузьнікненьня самога часу, або прататыпу усякай часавасьці — Сакральнага Часу24. Ня дзіва, што паняцьці „мяжы” і „часу” аказваюцца зьвязаныя і на лексычным узроўні, бо непасрэдна зьвязаныя былі і іх сакральныя, касмалягічныя прататыпы. Разгледзім некалькі прыкладаў:
снскр. antara ‘прамежак часу; час’, antarantara ‘час ад часу’, antar-ala ‘прамежак (у прасторы, часе)’, якія, прынамсі, камбінаторна суадносяцца з вышэй прыведзенай праформай і.-е. *H2ent~;
КНІГІ ОНЛАЙН
