КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
снскр. prak ‘з гэтыхпор’; слав. пора ‘пара’ 25; блр. уяпер ‘зараз, 24 Элнаде М. Свяіценное н мнрское. М., 1994. С. 48-74. 25 Пра суадносіны канцэптаў„пара”і „час”гл., напрьіклад: Яковлева Е.С. Время н пора в оппознцнн лмнейного н цнклнческого временн / / Логнческнй аналнз языка. Культурные концепты. М., 1991. С. 45-51, дзе адмыслова падкрэсьліваецца „архетыпічная” сувязь канцэпту „пара” з цыклічным касмалягічным часам. літар. яу гэты момант” („у гэты *пер-У 26, цеперся, ціцеперся ‘даўно; да гэтага моманту’ 27; тах. A taparfk) ‘цяпер, цяперака’ 28, лац. parum-per ‘на кароткі час; хутка’ (пры ратт ‘мала, няшмат'), etc; верагодна, у гэтай сувязі заслугоўвае ўвагі і раскрытая Й.Трырам сувязь оскскага pestlum ‘templum, храм (< ‘абмежаваная, абгароджаная прастора’)’ і ням. Frist ‘тэрмін; рок (= рус. срок)’ 29. Апошняе слова разам з ст.-в.-ням. frist ‘абмежаваны час; адтэрміноўка’, ст.-англ. first ‘тэрмін; пэрыяд часу”, ст.-ісл. frest ‘тое самае’ ўтварае ізаглёсу з тах. A prast, В presciye ‘час’. Мы разглядаем усе прыведзеныя 'гут прыкладьі як камбінаторныя варыянты і.-е. *рег~І *рог~. ст.-грэц. ^povos ‘час; пэрсаніфікаванае божышчачасу’. Агульнапрынятай этымалёгіі гэтага грэцкага слова дагэтуль няма. Засноўваючыся на аналізаваных намі сэмасыялягічных заканамернасьцях у індаэўрапейскіх мовах, мы прапануем тут сваю вэрсію. На нашу думку, апраўдана разглядаць гэтае слова ў вадным 26 Арэал і разгляд формаў гл., напрыклад, у: Фасмер М. Этнмологнческнй словарь русского языка. В 4-хт. Т. IV. Т-Яіцур. М., 1987. С. 44. Прыведзеныя тут прыклады (рус., укр., чэск., польск., ст.-слав., але безь беларускіх (!?)) і сэмантычны роскід ува ўсходнеі заходнеславянскіх словах, відавочна, не даюць падставаўдля праславянскай рэканструкцьіі. He пераконвае і ўласная этымалёгія М.Фасмэра: з то + первый. 27 Да сэмантыкі цеперся параўн. блр. летась літар. ‘лета, што папярэднічае гэтаму лету, мінулае лета’. Адсюль маем: ‘момант, які папярэднічаў гэтаму моманту; мінулы момант’ > ‘даўні; даўно’. 28 На гэтую яскравую тахарска-„усходнеславянскую” ізаглёсу зьвяртае ўвагу Вяч.Ус.Іванаўу вадносна нядаўняй працы: Нванов Вяч.Вс. Балто-славяно-тохарскне нзоглосы / / Балто-славянскне нсследовання. 1986. М., 1988. С. 58 саспасылкай на: Lewy Е. Kleine Schriften. Berlin, 1961. S. 218, 330. М.Фасмэр (гл. вышэй) без абмеркаваньня адхіляе сувязь з тахарскім словам. Да параўнаньня тут можна яшчэ прывесьці й даволі рэгулярнае беларускае дыялектнае цяперка, цяперака, якое і структурна і сэмантычна цалкам адпавядае тахарскай форме. Ёсьць падставы бачыць у элемэньце -кгэтых тахарскага і беларускага слоў рэфлекс старой прыслоўнай часьціны ке-, якая азначала аднесенасьць таго, пра што йдзе гаворка, да пазыцыі суб’екта: Степанов В.С. йндоевропейское предложеняе. М., 1989. С. 105-109. 29 Степанов Ю.С. „Слова”, „Понятня”, „Веіцн” К новому сннтезу в науке о культуре. Вступнтельная статья / / Бенвеннст Э. Словарь нндоевропейскмхсоцнальныхтермннов. М., 1995. С. 17-18. шэрагу з ст.-грэц. /шря ‘прастора; зямля; краіна; мейсца; сяліба; хутар’, /<цогоу‘умацаванае мейсца; умацаваньне, крэпасьць’, х°Рт^ ‘агароджа; паша’, auArjs ev ‘У агароджы двара (на абгароджа- най пляцоўцы, на абгароджаным лузе двара)’, пачаткова, відаць, ‘прастора, заключаная ў пэўных межах’, якое, у сваю чаргу, зьвязанае з x^P^C^ ‘стаўлю асобна; аддзяляю; разьмяжоўваю, адмяжоўваю’ 30. Мы схільныя ўзводзіць гэтыя старагрэцкія словы да ўмоўна пакуль рэканструяванай праформы і.-е. *gher-/ *ghreз рознымі ступенямі чаргаваньня, да якой, верагодна, узьіходзяць і праслав. *дгапь, *дгапіса ‘грань; мяжа; граніца’ 31; ням. Grenzen ‘мяжа; граніца’ 32, а таксама літ. gretd ‘побач; разам з; каля; шэраг, шар, шарэнга; суседзтва; навакольле’, gretimas ‘сумежны; суседні’, gretinis ‘сумежны’; тах. В akartte, akarte, akartte ‘паблізу, зьблізу’ 33. Калі нашыя супастаўленьні слушныя, то зьяўляецца магчымасьць зьвязаць з прьіведзенымі вышэй формамі і дэрьіваты і.-е. *gherdh-/ *ghordh-/ *ghrdh-: літ. gafdas ‘загарадка; абгароджанае мейсца; загон; стайня’; герм. *gardaz ‘абгароджанае 30 Аналіз і разгляд рэлевантных фактаў гл.: Бородай Т.Ю. Семантнка слова chora у Платона / / Разыскання (Dzetemata). М., 1984. С. 58-73; Санько С. Канстытутыўныя элемэнты антычнага космасу як эталённага для стараэўрапейскай тасматычнай культуры / / Kryuja: Crivica. Baltica. Indogermanica. 1994. № 1. C. 112-117 (гл. папярэдні разьдзел гэтага выданьня). 31 Іншая этымалягічная вэрсія разглядаеццаў: Топоров В.Ы. Функцня граннцы н образ „соседа” в становленнм этннческого самосознання (русско-балтнйская перспектнва) // Советское славяноведенне. 1991. N1.C. 29-31. 32 Этымалягічную, а ня толькі камбінаторную, сувязь славянскіх і германскіх назваў „мяжы” дапускае, хаця й з агаворкамі, Ул.М.Тапаров (гл. папярэднюю зноску). 33 Прасуадносіны літоўскага і тахарскага слоў гл.: Ван ВнндекенсА. О некоторыхнеобгясненныхтохарскнхсловах// Этнмологня. 1972. М., 1974. С. 141-142. Сэмантычнае разьвіцьцё ў гэтых словах адбывалася па даволі стандартнай для індаэўрапейскіх моваў мадэлі, параўн., напрыклад: снскр. anta ‘блізкі’, antara ‘блізкі, бліжэйшы; каханы’, antamd ‘сусед; бліжэйшы, суседні; інтымны; асабісты’ пры anta ‘скрай, мяжа, граніца, канец’, maryadin ‘які застаецца ў межах; сусед’ пры marya-dd ‘граніца, скрай, канец, абмежаваньне’, і.-е. *ргеі ‘прыемны, любімы; прыяцель’ (< *рег-) пры рэалізацыі на аснове гэтага этымону шматлікіхслоўз „памежнай”, „пагранічнай” сэмантыкай. Гл. таксама: Топоров В.Н. Функцня граннцы н образ „соседа” в становленнн этнн- ческогосамосознання.... мейсца; гарадзіць, абгароджваць; апярэзваць’ (гоц. gards ‘дом’, англ. garden, ням. Garten ‘сад’, ісл. дагдйг ‘сад, парк; даор; агароджа, плот, абгароджанае мейсца; дом’); праслав. *gord'b ‘тое самае’ (адкуль — горад і гарод 34); лац. hortus ‘абгароджанае мейсца; гарод; сад; парк’; хец. gurta‘горад, крэпасьць’; ст.-інд. grha‘дом’ і шматлікія назвы з асновай на Горй>у балканска-малаазыйскім арэале 35. На магчымую сувязь зь ідэяй часу дэрыватаў і.-е. *gherdhможа паказваць адная з тыповых формулаў беларускіх замоваў — „месяцам абгараджуся” 36, г.зн. „абкружуся, апярэжуся” (у ахоўных мэтах), пры этымалягічнай сувязі назвы Месяца зь ідэяй вымярэньня і, найперш, вымярэньня часу (< і.-е. *тё‘мерыць, вымяраць’), адкуль і назва ці не галоўнага часавага інтэрвалу— месяц 37. Да пэўнай ступені гэта знаходзіла б падтрымку ў суадносінах лац. templum і tempus (гл. ніжэй). Асаблівую значнасьць для нашай тэмы маюць старагерманскія факты38. Тут мы знаходзім ці не найбольш насычанае сымбалічнае ўжываньне слова *gardaz. Гэтае слованалежыць апісаньню самой структуры ўзьніклага і ўпарадкаванага космасу і азначае „галоўную анталягічную мяжу”. Пры гэтым яўна тэматызуюцца дзьве пары суаднесеных, але якасна адрозных сьветаў. 3 аднаго боку, гэта Mitgardr — ‘усё, што знаходзіцца ў сярэдзіне абгаро джанай прасторы’ і Utgardr — *усё, што знаходзіцца знадворку абгароджанай прасторы’. Гэта гарызантальная структура сьвету. 3 другога боку, гэта Mitgardr і Asgardr — ‘месца знаходжаньня нябесных багоў-асаў’. Гэтая пара задае вэртыкальную структуру сьвету. Згодна зь вельмі верагодным тлумачэньнем 34 Этымалагічны слоўнік бедарускай мовы. Т. 3. Г 1. Мн., 1985. С. 102. 35 ГнндннЛ.А. Некоторьіе ареальные характернстнкнхеттского. II. (К балкано-хетто-лувпйскнм нзоглосам в преданатолнйскнй пернод) / / Этнмологяя. 1972. М., 1974. С. 150. 36 Гл. том з сэрыі <Беларускя народнаятворчасцы: Замовы.Мн., 1992. С. 47, 59 і далей. 37 Гл., напрыклад: Нванов Вяч.Вс. Разыскання в областн анатолнйского языкознання. 15a, 18а, 19а, 20-24 // Этнмологня. 1979. М., 1981. С. 130-132. 38 Багаты матар’ял пададзены ў нядаўняй працы: Топорова Т.В. Семантяческая структура древнегерманской моделн мнра. М., 1994. С.Г.Праскурына 39, прагерм. *midja-gardaz павінна было азначаць пачаткова ня столькі „сярэдзіну сьвету” або „сярэдзінны сьвет” (як звычайна яго перакладаюць), а хутчэй „сярэдзіну (цэнтр) абгароджанай прасторы”. Тады гэтае слова азначала так званы сакральны цэнтар, мейсца максымальнай сакральнасьці, непасрэдна суаднесенае з часамі ўзьнікненьня (стварэньня) сусьвету. Такім чынам, *gardaz рэалізуе свайго роду мадэль ідэальнага сьвяцілішча, храма. Яшчэ адзін вельмі істотны і, у пэўным сэньсе, „клясычны” прыклад дае старарымская сакральная традыцыя. Ужо даволі даўно была раскрыта этымалягічная сувязь паміж лацінскімі азначэньнямі „храма” (templum) і „часу” (tempus) 40. 3 тых часоў гэтая сувязь шматкротна абмяркоўвалася ў літаратуры. Прывядзем тут кароткае рэзумэ папярэдніх дасьледаваньняў. Згодна з прынятай зараз вэрсіяй, і лацінскае templum і лацінскае tempus належыць разглядаць у вадным шэрагу з лац. Іетрегаге'абмяжоўваць', прыводзіцьугармонію; рабіць памяркоўным’41. Templum — гэта абгароджанае і межамі вылучанае мейсца, адмыслова падрыхтаванае падзакладку горада або сьвяцілішча. Але гэта — і адмыслова вылучаны аўгурам участак неба, у граніцах якога маглі праводзіцца аўсьпіцыі — назіраньні за палётам птушак дзеля вызначэньня спрыяльнасьці ці неспрыяльнасьці волі багоў для той або іншай грамадзкай акцыі. У гэтым сэньсе ўнутраная частка горада ў межах так званага памэрыя ўяўляла сакральнае мейсца — templum. Толькі асьвечаны ў сакральных межах „дом бога” мог называцца templum, „храм”. Гэтаксама толькі ў васьвечаным мейсцы маглі вяршыцца і палітычныя справы: мейсца паседжаньняў сэнату называлася templum42. Падобныя суадносіны назіраюцца і ў такіх 39 Степанов Ю.С., Проскурнн С.Г. Константы мнровой культуры. Алфавнты н алфавнтные тексты в пернод двоеверня. М., Наука, 1993. С. 20, 22. 40 Usener Н. Gotternamen. Bonn, 1920. S. 191 і далей. 41 Штаерман Е.М. Человек н космос в мнре Рнма // Вестннк древней нсторнн. 1992. N 3. С. 181. 42 Сндоровнч О.В. Днвннацня: релнгня н полнтнка в арханческом Рнме // Релнгня н обіцнна в Древнем Рнме. М., 1994. С. 72, 74. назвах, як блр. Гарадок, Гарадзец, Гарадзішча, якія вельмі часта на тэрыторыі Беларусі адносяцца да старых паганскіх сьвяцілішчаў. Самы яркі прыклад такога сьвяцілішча — вядомае гарадзішча банцараўска-тушамлянскай культуры Тушамля. Параўн. таксама ст.-грэц. ат^бч уласна ‘агароджа; сьвіран, стадола’, але й ‘сьвятое мейсца, напрыклад, агароджа вакол сьвятарнай масьліны ў Атэнах; мейсца ў храме, дзе стаяў стодбога; сьвятыня; навогул, храм’.