Штудыі з кагнітыўнай і кантрастыўнай культуралёгіі
Сяргей Санько
Выдавец: Беларускі гуманітарны адукацыйна-культурны цэнтр
Памер: 190с.
Мінск 1998
торных дзеясловаў, накшталт: „як ісьці, дык ісьці, як ісьці, дык ісьці..або „ішоў ён, ішоў..і да т.п.
Але ёсьць і больш канкрэтнае паказаньне на зьмененасьць часавых дачыненьняў пад час вандроўкі героя на „той” сьвет. Так, у казцы „Іван Васільевіч — стралок” герой можа патрапіць на „той” сьвет адно пасля таго, якяму выпішуць па парадзе мудрай жонкі адмысловы „білет”, у якім запісана „го д за паўго да, месяц за паўмесяца, час за паўчаса, мінута за паўмінуты, секун[д] за паўсекун[д]а” [ЧК-2, № 2, с. 43]. Тўт, гэтакбы мовіць, прадзадаеццасваеасаблівы эфэкт запавольваньня часу адносна „нерухомай сыстэмы адліку” („гэтага” сьвету), яго рэлятывізацыя.
3 другога боку, калі герой спатыкаецца з прадстаўнікамі „іншага” сьвету, то тэмпаральныя дачыненьні пераварочваюцца: цяпер тэмп бегу яго ўласнагачасу запавольваецца адносна часавага тэмпу „іншага” сьвету. Так, перад тым, як дагнаць героя зь яго будучай жонкай, Кашча Неўміручы пасьпявае ўзараць ляда, пасеяць ячмень, сабраць ураджай, наварыць і напіццапіва. Каб, нарэшце, уцячы ад Кашчы, герою трэба здабыць сабе на „іншым” жа сьвеце каня гэткага, як і ў Кашчы. У некаторых тэкстах сустракаецца матыў выпрабоўваньня такога каня: конь з героем вершкі павінен пасьпець абабегчы вакол усяго сьвету, пакуль гарыць пук саломы. Але цуда-конь спраўляецца з гэтай задачай нават за палову пазначанага часу. Відавочна, што пры выпрабаваньні каня ў „гэтым” сьвеце тэмпаральнае дачыненьне зноў пераварочваецца: час у „сыстэме адліку” героя запавольваецца.
Варта таксама заўважыць, што самі перасоўваньні героя паміж „гэтым” і „іншым” сьветамі маюць адмысловы тэмпаральны характар, хаця й рэалізуюцца як чыста прасторавыя рухі. Дасьледнікамі ўжо адзначалася, што паездкагероя „затрыдзевяць земляў” мае выразныя каляндарныя канатацыі і можа вытлумачацца ў тэрмінах астральнага коду, у прыватнасьці, як нябесны рух Месяца на працягу адпаведнага адрэзку часу — месяца.
А з другога боку, гэткія ж перасоўваньні маюць і выразнае касмалягічнае вымярэньне: паездкі ў„іншы” сьвет азначаюць рухі або ў абсалютную будучыню, або ў абсалютнае
мінулае гэтага сьвету, бо мы ўжо вышэй адзначалі, што структура шматлікіх „іншых” сьветаў яўна канформная структуры прэабо посткасмаганічных стадыяў сусьвету. У прыватнасьці, на гэта паказвае й тое, што мэта адной з гэткіх вандровак па „іншым” сьвеце — здабыцьцё „яйка” з Кашчавай сьмерцю, дзе яйка адначасна сымбалізуе й канец таго сьвету, дзе раней панаваў Кашча, і пачатак зусім новага сьвету, дзе валадараньне пераходзіць да галоўнага героя. Такія вандроўкі ўперад і назад у часе яўна парушаюць прынцып прычыннасьці, але гэта натуральна нават для абстрактных матэматычных прастораў з замкнёнымі геадэзычнымі (напрыклад, для прасторы-часу Гёдэля), пагатоў для міта-паэтычнай прасторы.
Такім чынам, у часе вандровак героя паміж „гэтым” і „тым” сьветамі зьмяняюцца ня толькі якасныя характарыстыкі прасторы, але й колькасныя характарыстыкі часу. Наогул, трэба адзначыць, што першыя і другія (тапалягічныя характарыстыкі прасторы і мэтрычныя характа рыстыкі часу) знаходзяцца ў дачыненьнях узаемадапаўняльнасьці іўзаемаабумоўленасьці.
Г этыя нетрывіяльныя ўзаемадачыненьні прасторы й часу праяўляюцца ў некаторых паваротных пунктах разгортваньня казачнага сюжэту. Адпаведныя тэмпаральныя моманты спэцыяльна адзначаюцца. Гэта амаль безварункава „поўдзень” і „поўнач”).г.зн. моманты, калі сонцаўсваім руху па небе перасякае нябесны мэрыдыян і нанейкія імгненьні нібы завісае, спыняецца. Разам з сонцам спыняецца й бег самога часу. Менавіта тады, як правіла, тапалёгія прасторы сьвету змяняецца такім чынам, што „гэты” і розныя „іншыя” сьветы аказваюцца невераго дна блізкімі адны да адных, так што становяццалёгкімі пераходы пэрсанажаўтуды й адтуль. Так, акурат у самы поўдзень прылятаюць зь „іншага” сьвету на „возера” ці на „мора” цудоўныя птушкі, якія скідваюцца прыгажунямі-дзяўчынамі, і адная зь іх становіццажонкай і лёсам галоўнага героя; у самую поўнач звычайна зьяўляецца на памежжы „гэтага” й „іншага” сьвету шматгаловы зьмей, і тады ж адбываецца бойка героя зь ім.
Крыху далей мы будзем спэцыяльна абмяркоўваць адну цікавую асаблівасьць беларускіх традыцыйных уяўленьняў
пра час — ізамарфізм тэмпаральных структураў рознага парадку, у прыватнасьці, ізамарфізм тэмпаральнай структуры сутак і году. Тут у сувязі з сказаным вышэй адзначым: уякой ступені атэмпаральнымі аказваюцца „поўдзень” і „поўнач”, у гэткай жа ступені атэмпаральныя й моманты летняга (Купальле) і зімовага (Каляды) сонцаваротаў. І нездарма на Беларусі гэтыя моманты называлі „крывымі вечарамі”, паколькі на іх прыходзіліся найболыц шчыльныя кантакты „гэтага” сьвету як з інфэрнальным, так і з сакральным сьветам.
Падсумоўваючы сказанае вышэй, можна адзначыць, што прасторавы й часавы парамэтры мадэлі сьвету рэпрэзэнтуюццаўёй неаднастайнаі, яквынік, нераўнапраўна. Мітапаэтычная і эпічная сьвядомасьць найперш акцэнтуе ў прасторы яе тапалягічныя характарыстыкі — неаднароднасьць, анізатропнасьць і іншыя, тады як у часе — яго мэтрычныя характарыстыкі. Гэта можна разглядаць як дадатковае пацьверджаньне вытворнасьці ідэі часу ад прасторавых уяўленьняў, якія спакменем сваім маюць больш фундамэнтальныя анталягічныя структуры.
Аднак разам з тым прастора й час аказваюцца й шчыльна зьвязанымі ў васадах міта-паэтычнай мадэлі сьвету пераз сыстэму дазволеных у дадзенай мадэлі рухаў і перасоўваньняў. Дынамізм узаемадачыненьняў прасторы й часу праяўляецца, безумоўна, і ў казачным эпасе, але найбольш выразна ён выступае ў такой прынцыповай асаблівасьці традьіцьійнагасьветагляду як каляндарнасьць. Структурасьвятаў традыцыйнага календара разрывае кола абыдзённасьці й перапыняе бесьперапынны бег часу, надаючы, такім чынам, часу сваеасаблівую неаднароднасьць і акцэнтуючы, у сваю чаргу, неаднароднасьць розных прасторавыхлёкусаў, нібы ратуючы прастору ад гамагенізацыі й страты ёй сэнсавага зараду. Апошняе, між іншага, праяўляецца ў абавязко вых наведваньнях на пэўныя каляндарныя сьвяты пэўных мейсцаў (поле, гумно, рытуальны абыход двароў, рытуальны абыход навакольных вёсак; у пазьнейшай традыцыі — наведваньне храмаў, прысьвечаных тым або іншым сьвятым, а таксама наведваньне каляндарна й прасторава разьмеркаванай сыстэмы кірмашоў і г.д.) і адмысловай рэ-
сэмантызацыі гэтых мейсцаў з выкарыстаньнем адпаведных рытуальных і сымбалічных сродкаў.
3 друі’ога боку, самі традыцыйныя ўяўленьні пра сьвята маюць выразныя прасторавыя канатацыі: пэрсаніфікаванае „сьвята” (тутадбываеццапераключэньне напэрсанажны код мадэлі сьвету) з пэўных мейсцаўпрыходзіць або прыяжджае на кані і па нейкім часе туды ж выдаляецца. Таму сьвяты звычайна сустракаюцца й праваджаюцца. 1 менавіта ў часе сьвятаў традыцыйная мадэль сьвету рэалізуецца найбольш поўна з выкарыстаньнем усіх ці бальшыні наяўных сэміятычныхрэсурсаў дадзенай культуры. Нажаль, мы ня можам тут абмяркоўваць багата якія аспэкты каляндарнасьці традыцыйнага беларускага сьветагляду, адно зробім некалькі назіраньняў над структурай народнага календара.
3 назіраньняў над структурай і зьместам традыцыйнага бедарускага кадендара
Разам з прасторавымі, прычыннымі, этычнымі, колькаснымі, сэмантычнымі (якаснымі) і пэрсанажнымі парамэтрамі час уваходзіць у лік падставовых вызначальнікаў структуры мадэлі сьвету той або іншай культуры 22. Вельмі ймаверна, што ў гістарычнай відалі сама ідэя часу нараджаецца паралельна з засваеньнем людзьмі тэхнікі зьлічэньня (параўн., напрыклад, блр. лік і, відаць, генэтычна роднаснае ямуліт. laikas „час”) і пачаткам правядзеньня першых сыстэматычных астранамічных назіраньняў. Нядаўнія палеаастранамічныя адкрыцьці дазваляюць аднесьці гэты культурны прарыў прыкладна да 30 тысячагодзьдзя да н.э.23. Але ўжо Плятон у сваім дыялёзе „Тымэй” выказваў меркаваньне, што людзі навучыліся лічыць, а пазьней пачалі філязофстваваць, пасьля таго, як яны сталі назіраць за касьмічнымі (каляндарнымі) цыкламі: „Паколькі ж дзень і ноч, калавароты месяцаў і гадоў, роўнадзеньні і сонцаста-
22 Топоров В.Н. Модель мнра // Мнфы народов мнра. Т. 2. М., 1992.
23 Ларнчев В.Е. Мальтннская пластнна нз бнвня мамонта — счетная календарно-астрономнческая табднца древнекаменного века Снбнрн. Препрннт. Новоснбнрск, 1986.
яньні былі бачныя, вочы адкрылі нам лічбу, далі споцям часу і ўзрушылі дасьледваць прыроду Сусьвету, а з гэтага ўзьнікла тое, што называецца філязофіяй і лепшага дарунку не было й ня будзе сьмяротнаму роду ад багоў” (Tim. 47a-b).
Прыкладна да таго ж часу трэба, відаць, адносіць і складваньне „касмалягічнага” ці „міта-паэтычнага” сьветагляду, у васадах якога глыбінная ўкарэненасьць зямнога жыцьця ў жыцьці Сусьвету, сынхранізаванасьць рытмаў Зямлі з рытмікай Космасу былападставовай аксыёмай. Дзеля гэтага й каляндар заўжды функцыяваў як адная з найістотных сымбалічных сыстэмаў і як адмысловы Супэртэкст культуры, які канкураваў бадай адно з мовай па засяроджанасьці выразу таго, што прынятаназываць „духам народу”. Досьледы сапраўды пацьвярджаюць гэтую глыбачэзную (архетыпавую) матываванасьць ідэічасуўкультуры. Сам жачас, а дакладней, спосаб яго культурнага структураваньня й апрацоўкі, стаецца адным з крытэраў аднясеньня культуры да таго або іншагатыпу (параўнайма, напрыклад, уяўленьні гтрацыклічны й лінейны час, характэрныя для культураў розных тыпаў).
Каляндар — неад’емная частка чалавечай культуры. Гэта ня проста сыстэма адліку больш ці менш працяглых прамежкаў часу з дапамогай пэрыядычных прыродных зьяваў, гэткіх, як, напрыклад, зьмена дня і ночы, зьмена фазаў Месяцу, сэзонаў і канфігурацыяў нябесных зораў. Гэта апрычоная складаная знакавая сыстэма, сродкамі якой структуруецца і ўпарадкоўваецца час чалавечага існаваньня, вызначаюцца пэрыяды працоўнай актыўнасьці й сьвяточных узрушэньняў духу. Каляндар напаўняе бяздушны час чалавечымі сэнсамі. Вось чаму ўсякая культура ўсімі магчымымі сродкамі імкнецца ахаваць адзін з гарантаў сваёй жыцьцяздольнасьці — каляндар. І наадварот, пры зьменах уладаў і ідэалёгіяў адной зь першых ахвяраў становіцца гэтаксама каляндар. Гэтак здарылася пасьля хрысьціянізацыі Эўропы, пасьля Вялікай Французкай і Вялікай Кастрычніцкай сацыялістычнай рэвалюцыяў. Гэтая акалічнасьць найбольш яскрава сьведчыць пра непарыўную зьнітаванасьць календара й сьветагляду наогул.
КНІГІ ОНЛАЙН
