Штудыі з кагнітыўнай і кантрастыўнай культуралёгіі
Сяргей Санько
Выдавец: Беларускі гуманітарны адукацыйна-культурны цэнтр
Памер: 190с.
Мінск 1998
Таму трэба дзеля пасьлядоўнасьці трымацца цьвёрда здабытай пазыцыі ісьціны (што „існае — ёсьць”) і зь яе падступацца да ўсяго існага ў цэлым і да ўсякага існага і разглядаць, якія гэта мае лягічныя наступствы для ўсяго.
I туг адкрываецца, што праўсякае нешта існае нельга не казаць дваіста, а менавіта, што яно ёсьць нейкае адзінства і нейкае мноства, што яно ёсьць тоеснасьць і адрознасьць, што яно можа рухацца і быць у спакоі, што яно можа быць, а можа ўзьнікаць або зьнішчацца і г.д. Але, калі трымацца ўстаноўкі на праўдападабенства выказваньняў пра гэткім чынам існае, то нельгаказаць, што нешта ёсьць вось гэткае і адначасна ня ёсьць вось гэткае, бо ісьціна не ўгрунтавана насупярэчнасьці. І паўстае зусім ня простае пытаньне, адкуль жа ў сьвеце, існаваньне якога мае свае падваліны ў абсалютным адзіным быцыді, могуць зьяўляцца множнасьць, нятоеснасьць, рух, станаўленьне і да т.п.? Паколькі па-за
44 Фрагменты ранннх греческнх фнлософов. С. 287.
45 Тамсама.
суцэльнасьцю ўсяго існага больш нічога няма, то трэба шукаць пачаткі ўсяго гэткага недзе ў самым сьвеце.
За тое, што задача магла фармулявацца прыкладна так, можа сьведчыць наступны камэнтар Арыстотэля: . яны46 лічылі, што ўсё, што існуе, павінна быць адзіным, г.зн. існым самым па сабе, калі нельга пазьбегнуць і абвергнуць выказваньне Пармэніда: „Бо ніколі не давядзеш, што няіснае існуе”; неабходна, маўляў, давесьці, што няіснае існуе, бо толькі гэткім чынам можа зь існага і зь нечага іншага атрымацца тое, што існуе, калі яно многае”47.
Значыць, па-сутнасьці, трэба давесьці, што, калі існуе пэўнае мноства, так ці іначай спрычыненае да адзінства, калі існуе нешта акрэсьленае, г.зн. так ці іначай спрычыненае да граніцы, і ўсё да гэтага падобнае, то павінна існаваць множнасьць сама па сабе і само па сабе безгранічнае і іншае падобнага роду, каб было магчыма іх зьмешваньне ўва ўсякім існым у вадпаведнасьці зь мерай кожнага існага. Па вялікім рахунку, тут нават і не патрэбны адмысловы доказ, паколькі неабходнасьць амаль невыразнага існаваньня чагосьці падобнага вынікае зь неабходнасьці існаваньня быцьця самога па сабе. Каб пазьбегнуць лягічных супярэчнасьцяўі рызыкі сасьлізгваньня на небясьпечны шлях эрыстычнай забавы ўсьцьверджаньні-адмаўленьні аднаго і таго ж, Плятон увёў некалькі тэрміналягічных удакладненьняў. 1. Замест катэгарычнага адмаўленьня існага ў форме ovk ov ён пасьлядоўна стаў карыстацца адмаўленьнем у болып спэцыфічнай форме fif) ov48, што можна разумець якпроста „нешта неакрэсьленае”, але, натуральна, сьледам за Плятонам гэтае „неакрэсьленае” павінна мысьліцца гэтак жа чыста, як і быцьцё само па сабе. Зрэшты, гэтае ўдакладненьне мела вялікае значэньне ў пасьляплятонаўскі пэрыяд, і ўжо Арыстотэль адрозьніваў столькі відаў няіснага, колькі ён
46 А Арыстотэль меў тут на ўвазе найперш Плятона.
47 Арнстотель. Сочннення в четырех томах. Т. 1. С. 354.
48 Форма оо выражае непасрэднае, аб’ектыўнае, фактычнае адмаўленьне і, у прыватнасьці, выкарыстоўваецца зь дзеясловамі абвеснага ладу, тады як форма : ^rjвыражае адмаўленьне нечага болып суб’ектыўнага, умоўнага, таго, што мяркуецца як існае: Вейсман А.Д. Греческорусскнй словарь. М., 1991. С. 909.
вылучаў відаў самога існага49. 2. Каб пазьбегнуць уплыву той самай „вечнай уласьцівасьці мовы” выдаваць адзінае і многае за адно і тое ж, ён для гэткага многага самога па сабе і ніяк неакрэсьленагаўвёўскладанае абазначэньне „вялікае і малое”. Матывы зразумелыя: 1) „вялікае і малое” ня маюць рэфэрэнтам ніякую пэўную велічыню і ніякую пэўную колькасьць, а азначаюць проста неакрэсьленую множнасьць, але якая, тым ня менш, можа прымаць любое акрэсьленае значэньне, іўгэтым яно адпавядае паняцьцю д/ў or, 2) такім чынам пазьбягаецца магчымасьць для мовы выказвацца пра рт] огяк пра існасьць і мысьліць яго як адзінае, a значыць і як адзінае і многае адначасна. Нам падаецца, што ўгэтым другім пункце заўзятая крытыка Плятона Арыстотэлем 50 усё ж не дасягае мэты, бо даволі часта грунтуецца на шматзначнасьці словаў (што часам, безумоўна, дае свой плён), а не на адзінстве паняцьця.
Што менавіта гэткім шляхам — ад саматоеснага адзінага і спасьцераганага розумам быцьця пераз мнагастайнасьць усяго існага — найбольш бясьпечна можна падступіцца да няўлоўнага і неспазнаванага „неакрэсьленага”, Плятон кажа ў розных мейсцах. Так у „Філебе” чытайма: цяперашнія мудрацы ўсталёўваюць адзінства як прыйдзецца — то раней, то пазьней, чым належыць, і адразу пасьля адзінства зьмяшчаюць безгранічнае; прамежкавае ж ад іх высьлізгвае. Вось якое існуе ўнас адрозьненьне паміж дыялектычным і эрыстычным спосабамі разважаньня”51.1 яшчэ больш настойліва гэтая пазыцыя праводзіцца ў „Тымэі”: „Пачатак жа нашых новыхпрамоваўаб Сусьвеце атрымае на гэты раз больш поўнае, чым раней, адрозьненьне, бо тады мы адасаблялі два віды, а цяпер прыйдзецца вылучыць яшчэ й трэці. Раней дастаткова было казаць пра дзьве рэчы: па-першае, пра падставовы першавобраз, які мае спасьцераганае розумам і саматоеснае быцьцё, а па-другое, пра перайманьне гэтага першавобразу, якое мае нараджэньне і бачнае. У той час мы не вылучалі трэцяга віду, знайшоўшы, што досыць і двух; але цяпер мне здаецца, што сама хада нашых развагаў прыму-
49 Арнстотель. Сочннення в четырехтомах. Т. 1. С. 354-355.
50 Арнстотель. Сочннення в четырех томах. Т. 1. С. 350-356 і інш.
51 Платон. Собранне сочнненнй в 4 т. Т. 3. С. 13.
шае нас прасьвятліць і гэты від, які цьмяны і цяжкі для разуменьня” 52. Тут, як вядома, гаворка зайшла пра прастору і матэрыю, якія, прынамсі, Плятонам мысьліліся як суродныя таму самаму „неакрэсьленаму”. Далей у Плятона йдзе насычанае мэтафорыкай і міталягічнымі вобразамі разважаньне, уякім ён, па-сутнасьці, упершыню і ўводзіць паняцьце „матэрыі”, якую вобразна называе „гадавальніцай” і „прыймальніцай” усякага нараджэньня53. Паўтараць яго тут няма сэнсу, паколькі тое, што ўдалося Плятону тут напаўпаняцьцёва выказаць, было дастаткова рафінавана пазьнейшай традыцыяй, найперш Арыстотэлем54.
Адразу трэба зацеміць, што навіна прапанаванага Плятонам падыходу былаўтым, што ён намацаўмагчымасьць максымальна блізка падступіцца да нябыту, якога, паводле вызначэньня, быць ня можа, бо разгляданыя ім pi) ov, прастора і матэрыя, нібы балянсуюць увесь час на мяжы быцьця й небыцьця, тым ня менш, не пераходзячы перазь яе. Гэта тое апошняе, што яшчэ неяк можа ўлоўлівацца розумам, бо сам нябыт — цалкам выходзіць па-за межы ўсякай разумнасьці. Значыць, гэтыя „няісныя” нейкім чынам усё ж аказваюцца спрычыненыя да быцьця, але гэткім чынам, што самі ня могуць стаць існасьцямі, будучы толькі ўмовамі магчымасьці быцыдя іншых існасьцяў. Адсюль і іх характарыстыкі:
1) чыстая патэнцыйнасьць, бо актуальнасьць уласьцівая нечаму так ці іначай існаму, чыстая ж актуальнасьць уласьцівая адно самой існасьці або быцьцю;
2) чыстае зьіначваньне (ETepov), дзеля якога пра ўсё, што ўзьнікае, немагчыма казаць „гэта” і „тое”, а толькі „вось гэткае” або „вось гэткае”55, бо чыстая саматоеснасьць ёсьць азнака толькі быцьця; дзеля гэтага Арыстотэль і кажа, што
52 Платон. Собранне сочнненнй в 4 т. Т. 3. С. 451.
53 Платон. Собранне сочнненнй в 4 т. Т. 3. С. 452.
54 Розныя інтэрпрэтацыі гэтага паняцьця абмяркоўваюцца ў працы: Бородай Т.Ю. О двух трактовках матернн в антнчном платоннзме / / Антнчность кактнп культуры. М., 1988. С. 112-132.
55 Платон. Собранне сочнненнй в 4 т. Т. 3. С. 452-453.
матэрыя выяўляецца пераз адмаўленьне 56, а бясконцасьць ёсьць пачатак іншага 57.
3) чыстая множнасьць (лАг/Ооі}, аніяк не спрычыненая да адзінства;
4) чыстая безгранічнасьць, бо ўсякая акрэсьленасьць у іх азначала б іх актуальную спрычыненасьць да быцьця, a яны ёсьць чыстая патэнцыйнасьць;
1 г.Д-
Пры гэтым быцьцё і „мэон” не павінны разумецца як супрацьлегласьці, па-першае, дзеля абсалютна рознага свайго анталягічнага статусу, а па-другое, дзеля таго, што іначай яны павінны былі б мысьліцца як супрацьлегласьці ўнейкім трэцім субстраце, якогаўгэтай мадэлі прынцыпова быць ня можа. І патэнцыйнасьць, і зьіначваньне, і множнасьць, і безгранічнасьць, і ўсё да таго падобнае — гэта не прэдыкаты і ня нейкія станоўчыя азначэньні. Яны хутчэй толькі паказьнікі на адсутнасьць рэальных прэдыкатаў. Таму Плятон і казаў, што паняцьце „матэрыі” атрымана на шляху, гэтак бы мовіць, „незаконнай высновы”58, а ўсёй клясычнай антычнай філязофіяй было прынята разуменьне матэрыі як „пазбаўленасьці”59.
Суадносіны ўсіх рэлевантных паняцьцяў раскрывае адно разважаньне Плятына: „[Ці можна таксама сказаць, што матэрыя] тоесная зь зьіначваньнем? He, нельга. Яна тоесная адно з момантам зьіначанасьці, які супрацьстаіць насамсправе існаму, якое, як мы сказалі, ёсьць сэнс. Дзеля гэтага й няіснае ёсьць у дадзеным дачыненьні нейкае існае і тоеснае з пазбаўленасьцю, калі пазбаўленасьць ёсьць супрацьлегласьць да існага ў сфэры сэнсу. Але ці ня зьнішчаецца пазбаўленасьць пасьля набліжэньня таго, у дачыненьні да чаго яна пазбаўленасьць? Hi ў якім разе, — бо ўспрымальніца стану ня ёсьць [сам] стан, але — пазбаўленасьць [яго] і [успрымальніца] граніцы ня ёсьць ні канечнае, ні граніца, але безгранічнае, паколькі яна безгранічная. Але якім жа чынам
56 Арнстотель. Сочннення в четырех томах. Т. 1. С. 269.
57 Арнстотель. Сочннення в четырех томах. Т. 3. С. 110-111.
58 Платон. Собранне сочнненнй в 4 т. Т. 3. С. 455.
59 Напрыклад: Арнстотель. Сочннення в четырех томах. Т. 3. С. 80-81 і інш.
прыведзеная граніцане разбурае прыродуяго, [безгранічнага як гэткага], калі пры гэтым яшчэ безгранічнае — безгранічнае ня дзеля акцыдэнцыі? [На гэта трэба сказаць, што] якога разбурыла б [безгранічнае], калі б яно было безгранічнае па колькасьці. Але ў дадзеным выпадку гэта ня так, але, наадварот, [граніца] уратоўвае безгранічнае ў сфэры быцьця, прыводзячы яго ў сапраўдным сэньсе слова да энэргійнай праявы і ўдасканальваньня, як быццам бы незасеянае поле, калі яно засяваецца. Таксама, калі жаночы пачатак апладняецца ад мужчынскага, ня гіне жаночы пачатак, але становіцца яшчэ больш жаночым, г.зн. ён становіцца [яшчэ] у большай ступені тым, што ён ёсьць”60.
У гэтым ёмістым па сэньсе разважаньні мы знаходзім і поўнае сэнсавае разрозьніваньне трох цэнтральных паняцьцяўстарагрэцкай анталёгіі: „граніцы”, „канечнага” (агранічанага) і „безгранічнага”, і характар іх узаемадачыненьняў, і ўзгорнутым выглядзе фундамэнтальную касмалягічную схему: уваходжаньне „граніцы” ў „безгранічнае” спараджае, пераз разнастайныя разьмежаваньні і абмежаваньні апошняга, усю мнагастайнасьць існага. А тамуяго зьместцалкам перагукаецца з праблематыкай „Тымэя” Плятона і з уведзенымі там трыма анталягічнымі родамі: таго, што сапраўды ёсьць — быцьця, станаўленьня і таго, у чым адбываеццаўсякае станаўленьне 61.
КНІГІ ОНЛАЙН
