Ступень адказнасці
Юрка Гаўрук
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 237с.
Мінск 1986
Падзеі чацвёртага акта адбываюцца ў Палацы правасуддзя. Вядзецца следства па справе Марка. Ніхто не сумняваецца ў яго віне. Глап’е выклікаюць у якасці сведкі. Ён задаволены тым, што ўдала выкруціўся, жартуе, трымае сябе незалежна, дае паказанні ў сваю карысць.
I вось раптоўна надыходзіць развязка. Высвятляецца, што Эдгар Марк, абвінавачаны ў крадзяжы з узломам,— жаніх Сіпрыены, унучкі маёра Жэдуара. «Чакайце, гэта мяняе справу»,— гаворыць Глап’е. Страшэнна ўзрушаны, ён падымаецца на трыбуну і прызнаецца ва ўсім. Заключны маналог Глап’е — абагульненне ўсёй лініі яго паводзін. «Я хацеў зрабіць дабро, але гэта не цэніцца ў наш час. Што вам маё сумленне, яго так лёгка растаптаць!» Прамова Глап’е, поўная горычы, страсці, вялікага болю за людзей прыніжаных і зняважаных, поўная гневу супраць узаконенага драпежніцтва і сацыяльнай няроўнасці, гучыць у суцішанай зале як развітальны запавет. У імя ідэі Глап’е ахвяруе сабой. Ён жадае шчасця Сіпрыене і Марку і звяртаецца да публікі: «Бывайце, мілыя людзі!»
I ў гэтых простых, сардэчных словах, сказаных з усмешкай, ён увесь — непрызнаны чалавек, які верыў у дружбу і братэрства.
Так у розных аспектах Стома раскрывае вобраз Глап’е, і глядач да самага канца не можа вырвацца з палону яго артыстычнага абаяння. У спектаклі «Тысяча франкаў узнагароды» з найбольшай паўнатой выявілася галоўная асаблівасць яго таленту — народнасць і гумар.
Стома не шукае лёгкага поспеху. Гэта артыст патрабавальны да сябе, а там, дзе талент звязаны з працай, з пазнаннем, са штодзённай думкай аб дасканаласці, не можа быць застою.
Дарога выбрана, мэта вызначана, а навакол невычэрпныя крыніцы жыцця.
1963 г.
«Сон у летнюю ноч»
Гэта было ў Маскве ў 1925 годзе. Студэнты так званай беларускай тэатральнай студыі канчалі сваю вучобу і рыхтаваліся стаць артыстамі на сваёй радзіме, заснаваць новы беларускі тэатр. У 1926 годзе яны прыехалі ў Віцебск і тэатр быў адкрыты. Тады ён называўся Другім беларускім тэатрам, а цяпер — тэатр імя Якуба Коласа.
Беларуская студыя ў Маскве працавала ў той час на Арбаце ў памяшканні кінатэатра. Выкладчыкі былі розныя, пераважна рэжысёры і акцёры МХАТ-2 і ў першую чаргу В. Смышляеў, які ўзначальваў мастацкае кіраўніцтва, і Б. Афонін. Да пастаноўкі была прынята камедыя ІЦэкспіра «Сон у летнюю ноч», якую ставіў В. Смышляеў, і мне было даручана зрабіць пераклад. Пераклад быў зроблены з арыгінала і лёг у аснову сцэнічнага варыянта п’есы. Мне часта даводзілася прысутнічаць на рэпетыцыях, а таксама бачыць прэм’еру спектакля ў Маскве ў памяшканні тэатра «Акварыум». Аб гэтых далёкіх, але незабыўных днях я і хачу коратка расказаць.
Удзельнікі спектакля «Сон у летнюю ноч» — цяпер вядомыя і прызнаныя артысты, тады ж гэта былі скромныя студыйцы, энтузіясты сваёй справы, якія з юнацкім запалам ірваліся да вяршынь тэатральнай культуры. Вось некалькі імён: Ільінскі, Малчанаў, Саннікаў, Станюта, Мазалеўская, Міцкевіч. Па-рознаму можна адносіцца да ранніх работ гэтых артыстаў, але адно бясспрэчна: яны цалкам аддалі сябе мастацтву, пазбавіліся правінцыяльнай абмежаванасці, унеслі ў беларускі тэатр свежы струмень творчых пошукаў, сталі тым ядром, вакол якога гуртавалася артыстычная моладзь.
Рэжысёрам В. Смышляевым спектакль «Сон у летнюю ноч» быў задуманы як вольная імправізацыя на
шэкспіраўскую тэму. Гэта быў сінтэтычны спектакль, мнагапланавы, эфектны па афармленню (мастак Л. Нікіцін), з музыкай, песнямі (кампазітар Сакалоў-Фядотаў), з добра арганізаванай пластыкай сцэнічнага руху, поўны гумару і розных вынаходак.
У камедыі выразна вызначаліся тры планы: двор і прыдворнае грамадства (арыстакраты), фантастычны, казачны план (эльфы) і бытавы, народны план (афінскія рамеснікі-акцёры, выканаўцы «жаласнай гісторыі пра Пірама і Фізбі»), гэты апошні план у Шэкспіра даваўся як жартоўная інтэрмедыя парадыйнага характару. Нялёгкай задачай было аб’яднаць гэтыя тры планы ў спектаклі, надаць яму адзінства стылю. Задума рэжысёра была арыгінальнай і смелай. Ён хацеў зрабіць спектакль тэатральным у самым высокім сэнсе слова, выкарыстаць усё багацце падзей п’есы і ўразіць гледача незвычайнасцю з’яў. Гэта быў сапраўды спектакль-сон, далёкі ад жыццёвых будняў, вясёлы, дынамічны і яркі. Між іншым, назва «Сон у летнюю ноч» — не зусім дакладная. Шэкспір назваў сваю камедыю «Сон у купальскую ноч», і гэта больш адпавядае святочнаму і народнаму характару п’есы.
Некаторыя крытыкі таго часу знаходзілі спектакль безыдэйным і фармалістычным. Відаць, яны хацелі бачыць спектакль рэалістычны, на сучасную тэму. Але кожная п’еса адкрываецца сваім ключом і, паколькі была выбрана іменна гэта п’еса для пастаноўкі, можна было паставіць яе лепш альбо горш, але казка застаецца казкай. Наўрад ці гісторыя савецкага тэатра кіне папрок Вахтангаву за яго спектакль-казку «Прынцэса Турандот», які з’яўляецца ўзорам тэатральнасці і стаў класічным. Я зусім не збіраюся параўноўваць гэтыя спектаклі, яны вельмі розныя, але калі спектакль прыносіць радасць гледачу, абуджае здаровы смех — такі спектакль зусім не лішні на нашай сцэне.
Як гэта ні дзіўна, але ў мяне засталося большае ўражанне ад першай зборнай рэпетыцыі спектакля «Сон у летнюю ноч», чым ад прэм’еры, урачыста паказанай ў Маскве. Цяпер, гадоў праз сорак, успамінаючы аб гзтых двух паказах, мне лёгка адказаць, чаму гэта было іменна так. Рэпетыцыя адбывалася ў фае кінатэатра «Арбацкі Арс». Гасцей было чалавек пяцьдзесят — выкладчыкі студыі, некалькі тэатральных аматараў, беларускія студэнты, прысутнічаў Міхась Чарот.
Дэкарацый не было, вопраткі ўмоўныя, грым прыблізны. Мы сядзелі паўкругам вакол выканаўцаў, зусім як у шэкспіраўскім тэатры. Настрой ва ўсіх быў узняты. Свае ролі артысты ведалі дасканала і ігралі зусім свабодна. Гэта быў не спектакль у звычайным разуменні гэтага слова, а натхнёная імправізацыя, калі кожнае слова, кожны жэст ішлі не ад завучанай ролі, а ад жывога артыста, які пераўвасобіўся ў вобраз. Мы былі сведкамі магутнага творчага працэсу на сцэне, і ў гэты творчы працэс актыўна ўключыліся гледачы. Твары ўсіх свяціліся задавальненнем, і ў некаторых мясцінах ўсе літаральна клаліся з рогату. Поспех быў небывалы, і, як потым мне прызнаваліся самі артысты, гэта было самае натхнёнае выкананне спектакля «Сон у летнюю ноч». Вялікая рэч — непасрэднасць у тэатры. Шчыра кажу, за ўсё сваё жыццё я, можа, разоў пяць-шэсць бачыў такую ігру. Уражанне — справа суб’ектыўная, у маладыя гады ўсё ўспрымаецца вастрэй.
На прэм’еры ў тэатры «Акварыум» (гэта ў тых мясцінах, дзе цяпер канцэртная зала імя Чайкоўскага) гасцей было многа, прысутнічалі выдатнейшыя артысты МХАТа, рэжысёры многіх маскоўскіх тэатраў, крытыкі. Атмасфера была напружаная, як на экзамене. Ды і сапраўды гэта быў экзамен на творчую сталасць маладых беларускіх артыстаў. Эфекты былі выключныя. Чорны аксаміт надаваў сцэне глыбіню і бязмежнасць. На зямлі, як трава, варушыліся пальцы, потым вырасталі рукі і ў лёгкім ўбранні з’яўляліся эльфы. Арэлі, абвітыя чорным аксамітам, рытмічна насіліся ўвыпіыні, а на іх Аберон (Саннікаў) і Тытанія (Станюта). I здавалася, што яны лятаюць у паветры без усякай апоры. Усё гэта было вельмі прыгожа, суладна арганізавана, але не хапала аднаго і самага галоўнага: не было кантакту з гледачом. Акцёры вельмі пераігрывалі, яны так стараліся, унутрана былі так скаваны, што не жылі на сцэне, а толькі выконвалі свае ролі. Пазней, вядома, гэта прайшло. На гэтай прэм’еры я пераканаўся, якое вялікае значэнне мае творчая свабода акцёра і яго кантакт з гледачом.
Беларускі тэкст камедыі Шэкспіра «Сон у летнюю ноч» не захаваўся. Прывяду адну вытрымку з таго нямногага, што трымаецца ў маёй памяці. Рамеснік, які іграе льва перад герцагам Тэзеем і яго дваром, гаворыць:
Васпані, сэрцайкі якіх баяцца I самай дробнай мышы, што часамі Пачне ў кутку дзе-небудзь шалпатацца, Цяпер, калі раптоўна перад вамі Паўстане страшны, грозны леў і злосна, Разявіўшы свае пашчэнкі, рыкне, To, можа стацца, кожнай будзе млосна I ў дрыжыках вялікіх кожна крыкне, Дык ведайце, што я зусім не леў, А толькі шкуру львіную надзеў, Hi леў, ні львіца, пэўна, быў бы біты, Калі б сюды прыйшоў, як леў сярдзіты,— Адзін сталяр я бедны, Шпонгай зваць, Хачу шаноўным паням прадстаўляць.
3 таго часу прайшло многа год. На беларускай сцэне паставілі і «Гамлета» і «Рамео і Джульету», «Два вяронцы» і «Канец—справе вянец». Шэкспір — гэта цэлы свет, знаёмства з якім не мае канца.
1965 г.
I па'Новаму, i цікава
Навошта плакаць? Радавацца трэба Са мной, што блізіцца канец Маім пакутам горкім...
Ф. Шылер. «Марыя Сцюарт»
Упершыню мне давялося бачыць «Марыю Сцюарт» Шылера на сцэне Малога тэатра ў Маскве ў канцы 1922 года. У той час я захапляўся рамантычнай паэзіяй і ад спектакля ў славутым сталічным тэатры чакаў чагосьці незвычайнага. Седзячы ці, дакладней, стоячы на галёрцы, я дзівіўся таму, што Малы тэатр быў зусім не малы, а вельмі вялікі. Унізе ў партэры народу не густа, гэта была не прэм’ера, а пастаноўка шматгадовай даўнасці. 3 бурлівага, кіпучага жыцця паслярэвалюцыйнай Масквы я нібыта патрапіў у гістарычны музей. Спакой. Халадок. Тое, што адбывалася на сцэне, нікога асабліва не хвалявала. Я не помню, хто іграў Марыю, хто Елізавету, помню толькі вялізныя палатняныя дэкарацыі і прасторную, амаль пустую сцэну, на якой артысты пявучымі галасамі па чарзе вымаўлялі свой тэкст. Гэта быў не спектакль, насычаны падзеямі, а хутчэй мастацкае чытанне ў асобах, дагаранне некалі бліскучай традыцыі ігры словам, болып блізкай да французскіх класіцыстаў Карнэла альбо Расіна, чым да філосафа-рамантыка Фрыдрыха Шылера. Спектакль мне не спадабаўся.
У пачатку шасцідзесятых гадоў мне давялося ізноў пабачыць «Марыю Сцюарт» у выдатнай пастаноўцы Маскоўскага Мастацкага тэатра з А. Тарасавай у ролі Марыі і А. Сцяпанавай у ролі каралевы Елізаветы. Пастаўлены ў жанры псіхалагічнай драмы, спектакль рабіў моцнае ўражанне дакладнасцю ўсіх сваіх кампанентаў. Афармленне сцэны, вопратка, грым аднаўлялі елізавецінскую эпоху. Выразна чуваць было кожнае слова, нават калі яно вымаўлялася шэптам,— якасць,
якой на жаль не надаюць належнага значэння некаторыя нашы тэатры. Паводзіны дзейных асоб строга адпавядалі сцэнічным задачам. Адчувалася глыбокае пранікненне ў задуму аўтара, у ідэйнае багацце п’есы. Канкрэтныя, па-майстэрску акрэсленыя характары, a вобраз хітрай «ультракрывавай» (азначэнне К. Маркса) каралевы Елізаветы — сапраўдны шэдэўр. Гэты яркі, змястоўны спектакль застаўся ў маім уяўленні як своеасаблівы творчы эталон.
КНІГІ ОНЛАЙН
