Святое Евангелле і праблемы перакладу на беларускую мову
матэрыялы канферэнцыі
Выдавец: Рымска-каталіцкая парафія святога Сымона і святой Алены
Памер: 344с.
Мінск 2010
Відавочна, што кніга ксяндза Уладыслава Завальнюка «Родная мова ў духоўным жыцці Беларусі» дае магчымаць фарміраванню рэлігійнага стылю сучаснай беларускай мовы, стварэння літаратурнай нормы. Такім чынам, з лінгвістычнага пункту гледжання — гэта значны ўклад у развіццё і ўдасканаленне сучаснай беларускай мовы.
НЕКРАШЭВІЧ-КАРОТКАЯ Жанна Вацлаваўна, кандыдат філалагічных навук, дацэнт кафедры сучасных замежных моў факультэта міжнародных адносін Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта
Рэцэнзія
на кнігу Уладыслава Завальнюка «Родная мова ў духоўным жыцці Беларусі» (Мінск, 2008)
Пытанне пра беларускую мову ў Каталіцкім Касцёле Беларусі сёння набыло асаблівую актуальнасць. Калі ў першыя постсавецкія гады не было дастатковай колькасці тэкстаў Святога Пісання і асабліва літургічных тэкстаў на беларускай мове, то сёння іх колькасць значна павялічылася. Пры гэтым у сферы богаслужбовых тэкстаў назіраецца, на жаль, тая ж прыкрая сітуацыя, з якой мы маем дачыненне ў мастацкай і навуковай літаратуры: у кожнага, так бы мовіць, свая беларуская мова. Адны заклікаюць вярнуцца да «клясычнага» беларускага правапісу і адрадзіць граматычную норму, дэклараваную амаль 100 гадоў таму назад Браніславам Тарашкевічам. Другія лічаць, што варта далей карыстацца «наркамаўкай», нягледзячы на яе моцную зрусіфікаванасць. Адносна сродкаў узбагачэння лексічнага фонду беларускай мовы таксама няма адзінадушнасці. Нехта прапануе ў максімальнай ступені адштурхоўвацца ад лексікі, запазычанай з рускай мовы, і гаварыць «адсотак» замест
«працэнт» (хаця, дарэчы, гэта слова лацінскага, а не рускага паходжання), «асадка» замест «ручка», «лецішча» замест «дача» і г. д. Хтосьці даводзіць, што не варта адмаўляцца ад лексічнай спадчыны царкоўнаславянскай мовы, а іншым здаецца, што трэба адраджаць старабеларускія і старапольскія выразы...
Напэўна, беларуская духоўная культура канца XX — пачатку XXI стагоддзя павінна была прайсці гэты этап станаўлення, ці, лепш сказаць, рэканструкцыі нацыянальнай самасвядомасці, у тым ліку — і нацыянальнай мовы. Але гэты працэс станаўлення доўжыцца ўжо амаль 20 гадоў! Асабліва стратна гэтая сітуацыя існавання ў моўнай сумесі (не будзем тут нават закранаць праблем дзяржаўнага двухмоўя або пытання пра трасянку!) адбіваецца на духоўным жыцці хрысціян-беларусаў. Немагчыма не пагадзіцца з ксяндзом-пробашчам Уладыславам Завальнюком у тым, што «беларускае слова ў святынях ужывалася і ўжываецца вельмі абмежавана і даволі пакалечана: гаворым абыяк» (с. 140). Таму заслугоўвае асаблівай увагі і ўшанавання той факт, што сам каталіцкі святар, які штодзённа правіць Святую Імшу, усклаў на сябе цяжкі крыж развязаць гордзіеў вузел беларускамоўнасці Касцёла. Уражвае той факт, што ў аснову свайго даследавання ён паклаў навуковую метадалогію, прычым не з галіны тэалогіі, а з галіны мовазнаўства. Ксёндз-пробашч вывучыў матэрыялы розных слоўнікаў беларускай мовы дзеля таго, каб зрабіць навукова абгрунтаваныя высновы: у якой лексічнай форме павінны існаваць у беларускай мове найбольш частотныя і агульнаўжывальныя ў Святым Пісьме (а значыць, і ў Літургіі) словы і выразы. Пры гэтым шаноўны аўтар для супастаўлення прыцягвае матэрыял як мінімум трох моў: лацінскай, польскай і рускай.
Уражвае таксама іншы факт. Зрабіўшы такую вялікую і складаную працу, ксёндз-магістр тэалогіі, кандыдат гістарычных навук, не стаў аўтарытарна ўводзіць адпаведную форму для ўсеагульнага ўжывання. He стаў, хаця менавіта ён, які ў 90-х гадах асабіста, шляхам дзённых і начных чуванняў, шляхам шматлікіх перамоваў з уладамі, змагаўся за вяртанне каталіцкіх святыняў вернікам Мінска. Менавіта ён, паўтаруся, болып, чым хтосьці іншы, магчыма, мае на гэта права. Ён мог ультыматыўна заявіць, што вынікі яго працы павінны быць безадкладна ўведзены ў літургічную практыку. Але ён гэтага не зрабіў: ён вынес сваю працу на абмеркаванне — навукоўцам, перакладчыкам, настаўнікам, дзеячам Каталіцкага Касцёла і Праваслаўнай Царквы. Тым самым ён прадэманстраваў сапраўдную хрысціянскую пакорлівасць і спагаднасць, пацвярджаючы словы Евангеліста Матфея пра тое, што «erunt novissimi primi et primi novissimi» («апошнія стануць першымі, a першыя апошнімі»), выразна даказваючы, што ён — не толькі «vocatus» («пакліканы»), але яшчэ і «electus» («абраны»).
Таму я як літаратуразнавец хачу высока ацаніць плён той працы, якую выканаў ксёндз-пробашч Уладыслаў Завальнюк. Асабіста ў мяне не выклікаюць прынцыповых пярэчанняў тыя канкрэтныя прапановы адносна ўжывання пэўных слоў з агульнахрысціянскага лексікона, з якімі выступае айцец Уладыслаў. Зразумела, што пры арыентацыі на афіцыйныя слоўнікі савецкіх часоў адчуваецца перавага форм царкоўнаславянскага паходжання, аднак, магчыма, гэта трэба расцаніць як крэатыўную тэндэнцыю з пункту гледжання экуменічнасці і, ва ўсякім разе, як адзінае выйсце ў сітуацыі, калі «пануе разнабой ва
ўжыванні слоў і іх напісанні» (с. 181), калі ў адной сям’і — два розныя Святыя Пісанні (хаця і на адной мове!). Таму ў гэтай частцы я не буду выказваць канкрэтных заўваг; думаю, што болып кваліфікавана гэтыя заўвагі зробяць (напэўна, ужо зрабілі) шаноўныя прафесары-лінгвісты.
Я ж, паколькі маю пэўны вопыт перакладчыцкай працы, хачу звярнуць увагу шаноўнага пробашча Уладыслава на адзін вельмі важны аспект. Прафесійны пераклад заўсёды мае на ўвазе пераклад з мовы арыгінала. Гэтая думка здаецца банальнай, але я часта паўтараю яе з таго часу, калі ў папулярным часопісе ўбачыла жудасную фразу: «пераклад «Песні пра зубра» Мікалая Гусоўскага з беларускай мовы на рускую выканаў...». Як можна перакладаць шэдэўр лацінскай паэзіі эпохі Рэнесансу не з лацінскай мовы, а з ... беларускай??? Цікава, што беларускі асветнік Сымон Будны ў прадмове да свайго перакладу Старога Запавету, над якім ён працаваў у 1571—1572 гадах у Нясвіжы і Заслаўі, пісаў, што ў далёкім XVI стагоддзі святары сутыкаліся прыкладна з тымі ж праблемамі, што і шаноўны пробашч Уладыслаў Завальнюк у пачатку XXI стагоддзя! Пішучы пра адсутнасць перакладу Бібліі на польскую мову, Сымон Будны з іроніяй адзначаў, што ў яго час «лаціннікі ўжо зраўняліся па колькасці перакладчыкаў з грэкамі, а мы ва ўсім жадаем быць бяднейшымі за іншых»! «Аднак жа, — працягваў далей Сымон Будны, — розныя перакладчыкі чыняць розную карысць хвале Божай, калі адзін аддаў перавагу таму, а другі іншаму, ды і запісаў. Розныя дары Духа Святога выяўляе Бог то для аднаго, то для другога. Душы Прарокаў, гаворыць Апостал, павінны падпарадкоўвацца Прарокам. Дык чаму ж
гэтаксама мы не можам гаварыць пра душы перакладчыкаў? » Сымон Будны пісаў, што да справы перакладу Святога Пісаня трэба падыходзіць з асаблівай асцярожнасцю.
У сувязі з гэтай праблемай хачу ўспомніць словы Святога Гіераніма, у выніку самаахвярнай працы якога з’явіўся лацінскі пераклад Бібліі (Biblia Sacra Vulgata). Ён пісаў так: «Як пітво, няхай нават і найлепшае, страчвае свой смак, калі яго пераліваюць з адной пасудзіны ў другую, а з другой у трэцюю і чацвёртую, — так і пераклад, калі ён выконваецца не адразу з той мовы, на якой напісаны пэўныя кнігі, але прапускаецца праз іншыя мовы, не можа быць ані шчырым, ані дасканалым. Найлепей бачыць той, хто глядзіць сваімі, а не чужымі вачыма». Падобным чынам, Святое Пісанне, паводле майго глыбокага пераканання, павінна перакладацца з мовы арыгіналу. На сустрэчы, наладжанай шаноўным пробашчам Уладыславам дзеля абмеркавання яго кнігі, прагучала фраза аб тым, што пераклад Евангелля паводле Святога Матфея, выпушчаны пад рэдакцыяй Уладыслава Завальнюка (другое выданне — 2007 г.) арыентаваўся на старажытнагрэчаскі тэкст. Але ж Евангелле паводле Матфея было створана не на старажытнагрэчаскай, а на арамейскай мове! Значыць, пераклад, зроблены з грэчаскага тэксту, непазбежна будзе другасным. Што ж да іншых кніг Новага Запавету, то іх, зразумела, трэба перакладаць са старажытнагрэчаскай мовы, бо на гэтай менавіта мове яны і былі створаны.
Але калі дойдзе справа да перакладу кніг Старога Запавету, то там ізноў нельга будзе арыентавацца на старажытнагрэчаскі тэкст, а толькі на старажытнаяўрэйскі. Зразумела, што ў наш час няма патрэбы
ствараць цалкам новы і цалкам арыгінальны пераклад. Аднак звернем увагу на тое, што Сымон Будны асобным чынам падкрэсліваў неабходнасць правільнай перадачы біблейскіх імёнаў і біблейскіх тапонімаў. Ён лічыў, што імёны старазапаветных асобаў трэба перадаваць у аўтэнтычнай форме, г. зн. замест «Ной» пісаць «Ноах», замест «Маісей» — «Мошэха», замест «Ерусалім» — «Еруіпалайм» і г. д. Канешне, не трэба ў наш час ісці следам за такімі радыкальнымі прапановамі. Аднак трэба пагадзіцца з Сымонам Будным у тым, што спосаб транслітарацыі біблейскіх імёнаў і тапонімаў — надзвычай важнае пытанне, бо менавіта тое, якім чынам той ці іншы народ называе біблейскіх прарокаў, цароў, ды, у рэшце рэшт — самога Месію, вызначае нацыянальнае аблічча хрысціянства ў той ці іншай краіне. Таму імёны і тапонімы абавязкова трэба вывяраць паводле тэксту арыгінала.
У кантэксце сказанага, на вялікі жаль, дадатак №2 — гэта, на маю думку, самы слабы раздзел рэцэнзаванай кнігі. Пры складанні табліцы, у выглядзе якой выкананы гэты дадатак, у якасці ўзору быў узяты не старажытнагрэчаскі тэкст, а тэкст рускага Сінадальнага перакладу. Даказаць гэта вельмі лёгка.
На с. 254 пад чацвёртай пазіцыяй зафіксавана форма «Марыям» пры тым, што ў якасці трэцяй пазіцыі мы бачым агульнавядомую форму імя «Марыя». Адкуль жа ўзялася форма «Марыям»? Я праверыла адпаведную спасылку (Рым 16, 6).
Дзеля справядлівасці, хачу адзначыць, што ў дадатку № 2 сустракаюцца і вельмі ўдалыя прыклады. Так, абсалютна дакладна зведзены ў адно наяўныя ў ранейшых выданнях варыянты «Мельхій» і «Мэльхій» (с. 254), бо і ў 24, і ў 28 вершах трэцяга раздзела Еван-
гелля паводле Лукі ў старажытнагрэчаскім тэксце фігуруе аднолькавая форма «МеХ/(». Падобным чынам, абсалютна справядліва аб’яднаныя ў адзін варыянт «Матафій» існаваўшыя раней розныя варыянты «Матафій» і «Матацый», бо ў 25 і 26 вершах трэцяга раздзела Евангелля паводле Лукі фігуруе «МаттаОіов» (форма роднага склону). Але табліца павінна быць вельмі ўважліва праверана, і кожны прыклад павінен быць звераны з формамі арыгінальнага тэксту.
КНІГІ ОНЛАЙН
