Таямніцы старажытных сховішчаў
Адам Мальдзіс
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 176с.
Мінск 1974
— Чаму?
— Паколькі прадметы даўпіпы з кожным годам дастаць усё цяжэй, то трэба іх збіраць сёння ж, неадкладна. Бо заўтра можа быць позпа.
— Ну і пічога пс здарыцца,— абыякава адказаў ёп.
«Не, здарыцца!» — хочацца сказаць сёння, вяртаючыся да той размовы. Бясследпа загіпуць многія матэрыяльныя і духоўныя каштоўпасці пашых продкаў, якія мы абавязаны зберагчы і перадаць нашым пашчадкам. He дзеля пустой цікавасці, а таму, што судакрапаппе з прадметамі гісторыі ўзбуджае ў чалавеку адчуванне гістарычнасці яго быцця. Ёп пачыпае сябе адчуваць звяном у ланцугу пакаленняў. А гэта, у сваю чаргу, фарміруе пачуццё адказнасці за справу, якую мы робім дзеля сябе, дзеля грамадства і дзеля будучых пакаленняў. Фарміруе чалавека.
МЕСЯЦЫ
ПОШУКАЎ
I СУСТРЭЧ
Людзі праходзяць хутка, падаючы адны другім паходню жыцця.
Лукрэцый
12 КАСТРЫЧШКА, АБО ПЕРШЫЯ УРАЖАНШ
У кожпага з нас, некалькіх пасажыраў, што ехалі ў Польшчу ў кастрычніку 1971 г., быў свой клопат: у ленінградкі — арганізацыя працы навуковых бібліятэк, двух масквічоў — патэнтная справа, гамяльчанша — металапалімеры, мяне — беларускія рукапісы і кнігі XVIII — XIX стагоддзяў. Але за 18 гадзін, якія цягнік ідзе з Масквы да Варшавы (камандзіровачныя шляхі часам вядуць з Мінска ў Варшаву праз Маскву), мы паспелі знайсці агульную тэму гаворкі. I тэмай гэтай аказалася беларуская літаратура. Прыемна было пачуць, што «фізікі» ведаюць беларускую паэзію, захапляюцца аповесцямі Быкава.
—■ Так, як піша пра вайну Быкаў, больш не піша ніхто! — катэгарычна заявіў адзін з маіх спадарожнікаў, беларус Алег Ярашэвіч, працягваючы польскаму пагранічніку свой пашпарт.
Той, не ведаючы, пра што ішла гаворка, разгублена ўсміхнуўся:
— To пан у госці да пашага прэм’ера...
— He,— збяптэжыўся Алег.— Мы проста выпадковыя аднафамільцы.
— А можа, і невыпадковыя,— умяшаўся я.— Энцыклапедыі сведчаць, што польскі прэм’ер-міністр парадзіўся ў Нясвіжы.
— 0 так,— пагадзіўся паграпічнік.— Беларуская зямля дала Польшчы нямала выдатпых людзей. Міцкевіч, Касцюшка, Манюшка...
Калі ветліва казырнуўшы, пагранічнік выіішаў з купэ, да гэтых трох прозвішчаў мы дадалі яшчэ дзесятак-другі. Узяць хаця б тоо ж XVIII стагоддзе. Заснавальпік польскага сентымонталізму Ф.-Д. Князьнін парадзіўся ў Віцебску. Бацька польскага класіцызму А. Нарушэвіч — ля Пінска, здаецца, у Дубоі. Драматург і рэфарматар тэатра Ф. Багамолец — таксама ў Віцебску. Папулярпы паэт і драматург Ю.-У. Нямцэвіч — у Скоках ля Брэста. На Пружаншчыпе жыў славуты «паэт сэрца» Ф. Карпінскі, у Мінску — пладавіты празаік I. Быкоўскі, які толькі ў 1799 годзе выдаў 14 кніг. Ёсць звесткі, што гэтыя класікі польскай літаратуры цікавіліся жыццём беларускага парода, запісвалі і выкарыстоўвалі боларускі фальклор. Але ці маглі яяы самі, хаця б патаемпа, для сябе, пісаць на беларускай мове? А калі яс япы, то хто? Павіпна ж было ад беларускай літаратуры XVIII стагоддзя застацца нешта болгшае, чым некалькі інтэрмедый і духоўных вершаў. He магло ж на працягу цэлага стагоддзя духоўпае жыццё нацыі выяўляцца толькі ў фальклоры... Mac субяседнікі далікатна пагаджаюцца: не магло. Пагаджаюцца больш катэгарычна: трэба шукаць, шукаць і шукаць!
Варшава сустрэла нас пязвычнай для кастрычніка гарачыпёй і пошчакам «цікі-цікі». Гэта такія два драўляпыя або пластмасавыя шарыкі па вяровачцы, якую круціць у руках кожпы юны варшавяніп. Сутыкаючыся, шарыкі ляскаюць, нібы кулямёт. Дзесяць «цікі-цікі» — гэта ўжо цэлая баталія... Але дарослыя цярпяць: піто зробіш — мода. Зрэшты, і дарослыя рэагуюць на моду вельмі чуйна. Яна — і ў самых псверагодных спалучэннях міні, мідзі і максі, і ў сіне-зялёных «яеонах» пад жаночымі вейкамі, і ў старашляхецкіх пакручастых вусах, якія ўпрыгожваюць твары прадстаўпікоў няпекнай палавіны чалавецтва.
Вядома ж, мода — гэта вопкавае, часовае. Ніякая мода пе ў стане змяніць сутпасці польскага характару. Пры любых абставіпах паляк застаецца самім сабой: у меру экспансіўны, у меру стрыманы, заўсёды элсгантны, карэктны, ветлівы. Гэтай ветлівасцю мы былі акружаны з першых жа крокаў, зроблепых па перопу Гдапьскага вакзала. Нібы з-пад зямлі, з’явіліся нашы «апекупы», рассадзілі па розпых машынах і развсзлі па адпаведных інстытутах польскай Акадэміі навук. Мпой заапекаваўся супрацоўнік
Інстытута літаратурных даследаванняў Ежы Мыслінскі. Некалькі месяцаў назад ён быў у Мінску, вывучаў гісторыю польскага друку на тэрыторыі Беларусі, гасцяваў у нашым Інстытуце літаратуры АН БССР. А цяпер, нашы ролі ў пэўнай ступені памяняліся. Па дарозе з вакзала ў Палац культуры і навукі Ежы з гордасцю паказвае мне варшаўскія новабудоўлі. 3 1966 года, калі я быў апошні раз у Польшчы, іх з’явілася шмат: новыя «хмарачосы», цудоўная «ўсходняя сцяна» на Маршалкоўскай, новыя універмагі «Варс», «Сава», «Сезам». За пяць з нечым год Варшава непазнавальна памаладзела, папрыгажэла.
— I жыць вы будзеце ў прыгожым месцы,— абнадзейвае Ежы.— Праўда, на прыватнай кватэры, бо ўсіх, хто прыязджае больш, чым на месяц, мы селім на «прыватках». Але затое будзеце на славутай Бэльведэрскай вуліцы, побач з Лазенкаўскім паркам. Закончым фінансавыя і рэгістрацыйпыя фармальнасці — і паедзем адпачываць.
Пакой, прызначаны для мяне, сапраўды аказаўся пішто сабе. 3 акна відаць нашае пасольства, некранутая яшчэ асенняй іржой зеляніна парку. Усе выгоды. Зручная сувязь з бібліятэкамі. Адно крыху бянтэжыць: у кватэры — двое сабак, усюдыісная вавёрка. Вэрхалу хоць адбаўляй. Мабыць, гэта мне пакаранне за тое, што ў Мінску крыху скептычна ставіўся да Булькі, сімпатычнага цюціка адной з нашых супрацоўніц. Цяпер, у параўнанні з маімі новымі кампаньёнамі, ён мне здаўся проста анёлам.
— Нічога, прывыкнеце,— супакойваў Ежы.— Сабакі — неад’емпая частка нашага жыцця. Ды і час вы будзеце праводзіць пераважна ў бібліятэках, архівах, музеях, тэатрах. Раю прайсціся па вячэрняй Варшаве.
Вячэрні горад ашаламіў мяне морам рознакаляровых агнёў. Водар кветак. Чырвапь і золата фруктаў у вулічных ларках. Адмысловыя маркі машып. Стракаты натоўп. Карэта, запрэжаная парай коней, з фурмапом у старадаўнім цыліндры і крылатцы. Хлопцы ў парыках збіраюць грошы на адбудову каралеўскага замка. Цыганкі абяцаюць вываражыць шчасце. Манашкі ў накрухмаленых чэпчыках. Усё гэта стварала атмасферу нейкай карнавальнасці і перэальнасці. Беларусь, хоць аб ёй нагадвалі назвы вуліц (Міпская, Брэсцкая, Нясвіжская) і кафэ («Свіцязянка»), здалася аддаленай не на некалькі гадзін,
а на некалькі дзён дарогі. Падумалася, што прыйдзецца затраціць сама меней дні тры на акліматызацыю. Каб прызвычаіцца да розных умоўнасцей. Напрыклад, гаварыць «дзякуй» нават там, дзе ў нас звычайпа кажуць «калі ласка». Каб лічыць нармальным, што не ты аўтамабілю, а аўтамабіль табе ветліва саступае дароіу па «зебры». Каб звыкнуцца з польскай кухняй («татар»,— сырое мяса з вострымі прыправамі, фруктовыя супы, тварог з цыбуляй і перцам...). Каб навучыцца машыналыіа пераводзіць курс савецкага рубля па польскія злоты і грошы... Дарэчы, чаму гэта ўсюды красуюцца металічныя і неонавыя «залатоўкі»? Ага, кастрычнік абвешчаны месяцам ашчаднасці. На кожным магазіне — заклікі ашчаджаць. Вунь па «Суперсаме»: «Не дасць табе шчасця гулыія ў карты (што праўда, то праўда!), пе зпойдзеш яго ты ў каханпі (гм, з гэтым варта паспрачацца), дасць табе яго толькі ашчадная кпіжка!»
«А што,— падумалася,— у месячнік ашчадпасці эканоміць тут мне? Ашчаджаць па пакупцы кніг? Худзець па смачпай, хоць і пятаннай польскай кухпі? Няма дурпых! Калі што і ашчаджаць тут, то толькі час. Тры месяцы на архіўныя і бібліятэчпыя пошукі — гэта да смсшнага мала. А таму — ніякай акліматызацыі, піякіх раскачак. 3 заўтрашпяга ж дня — за работу!»
13 КАСТРЫЧІІІКА, АБО ПЕРІІІЫЯ РАСЧАРАВАННІ
Папрацуеш тут, паэкапоміш час... Аказваецца, аддзел рукапісаў бібліятэкі Варшаўскага упіворсітэта, куды я пайшоў у першую чаргу, адчынены ўсяго чатыры гадзіпы — з дзесяці да двух...
У былы палац Патоцкіх, дзс ў пекалькіх упрыгожапых лепкай пакоях месціцца аддзел рукапісаў, мяпс прывяло вось што. У 1929 годзе выйшаў у Кракаве складзены Я. Казлоўскай-Студпіцкай «Каталог польскіх рукапісаў», якія ў канцы XVIII ст. былі вывезены з варшаўскай бібліятэкі братоў Залускіх у Пецярбургскую імператарскуго бібліятэку, а потым, у пачатку 20-х гг. нашага стагоддзя, ворпуты ў бібліятэку Варшаўскага упівсрсітэта ў адпаведнасці з пагадпоппем паміж савецкім і польскім урада-
мі. Сярод 11193 рукапісаў, перавезеных з Ленінграда ў Варшаву, было многа матэрыялаў па старажытнай беларускай літаратуры. Казлоўская-Студніцкая называе «Драмы і 5 інтэрмедый на рускай, мазавецкай, цыганскай мовах», зборнік вершаў Д. Рудніцкага, у які ўключаны «рускія» песні з нотамі, зборпік вершаў «Carmina sacra», складзены вучпямі Пінскай калегіі. Праўда, у пачатку XX стагоддзя А. Брукнср і У. Ператц часткова выкарысталі гэтыя рукапісы. Але з беларускіх даследчыкаў ніхто іх у руках яшчэ пе трымаў...
— Ці можна заказаць у вас зборнікі, пазваыыя ў «Каталогу» Казлоўскай-Студніцкай? — пытаюся ў загадчыцы аддзела вядомага бібліёграфа Гэлепы Казэрскай.
— Гледзячы якія. Амаль усе рукапісы, прывезеныя з Ленінграда, былі ў 30-я гады перададзены ў Нацыянальную бібліятэку (былая Красінскіх). У час акупацыі фашысты спалілі будынак гэтай бібліятэкі. Выпадкова захаваліся 292 рукапісы. Але сярод іх пяма тых, якія вас цікавяць. Ды вы не адчайвайцеся,— дадае Г. Казэрская, бачачы маё засмучэнпе.— Паглядзіце іншыя каталогі. У нас захоўваецца фонд былога Варшаўскага навуковага таварыства, а ў ім — рукапісныя зборы Міхала Федароўскага, які нейкі час, у пачатку 20-х гадоў, працаваў у гэтым таварыстве. Работы для вас хопіць!
14 КАСТРЫЧНІКА, АБО ПЕРШЫЯ СПАДЗЯВАННІ
Праглядаю матэрыялы Варшаўскага навуковага таварыства. Часта сустракаюцца подпісы маіх «папярэдпікаў» — Уладзіміра Казберука і Янкі Саламевіча. Але ёсць і рукапісы, да якіх не дакраналася рука беларускага даследчыка. Асабліва зацікавілі мяне матэрыялы, якія за пасрэдніцтвам Федароўскага паступілі сюды з бібліятэкі Стравінскіх у Накрышках Навагрудскага павета. Заснаваў гэтую бібліятэку ў 60 — 70-х гадах XVIII ст. слонімскі стараста Фларыян-Брупон Стравіяскі. Ён быў перадавым для свайго часу чалавекам, падарожнічаў па Заходпяй Еўропе, перапісваў у свае рукапісныя зборнікі творы французскіх асветнікаў, артыкулы з французскай «Энцыклапедыі». Потым бібліятэку камплектаваў сын Фла-
КНІГІ ОНЛАЙН
