Таямніцы старажытных сховішчаў
Адам Мальдзіс
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 176с.
Мінск 1974
Прачытаўшы артыкул Пігопя, я не адразу зразумеў усё значэнпе жыровіцкіх арацый, Ну што ж, вучні практыкаваліся ў красамоўстве, каб потым здабываць сабе гапасы або вьтгадпа прадаваць іх па сапраўдных шляхецкіх сейміках... Этпічная «размежаванасць» прамоўцаў на «мазураў» і «русінаў»? Чаго тто зробіш, каб узпяць камізм прадстаўленпя... Праўда, Пігопь, а яго густу можпа даверыцца, глядзеў па арацыі по як на школьныя практыкавапні, а як па творы мастацкія. як на памфлст на тагачаспую шляхецкую анархію. Да таго ж — сярэдзіпа XVIII стагоддзя. Часьт, калі ў беларускай літаратуры ўтварыўся вакуум, калі прымусовае апалячвапне звяло па пішто старую беларускую літаратуру. Часы. калі пага народ здаваўся капчаткова забітым і прыніжаным, здольньтм толт.кі на волікодныя «віршы» і рэлігійныя капты.
Канчаткова забітьт? Але хіба можа яарод на прапягу цэлага стагоддзя не падавапь голасу?! Хіба хваля Асветніцтва, якое дало Польшчы Красіцкага і Нарушэвіча, Ста-
шыца і Калантая, Расіі — Ламаносава і Радзішчава, Навікова і Фанвізіна, суседняй Літве — Данялайціса, суседняй Украіне — Скавараду,— хіба гэтая хваля так і пе дакацілася да Беларусі або абышла яе, нібы неўрадлівы востраў?! А калі глянуць на арацыі ў сукупнасці з тагачаснымі школьнымі інтэрмедыямі, з апавяданнямі, апублікаванымі ў 1965 годзе ў «Полымі»? 3 іпшымі, хоць і нешматлікімі творамі? Ці не адсюль рабіла свае першыя крокі новая беларуская літаратура, якая пе без уплыву тых жа ідэй Асветніцтва развівалася па прынцыпова новай, гутаріговай моўнай аснове?!
Сатырычна завостраныя жыровіцкія арацыі нібы просяцца, каб іх паставіць на прамежкавае, пакуль пустое месца паміж «Прамовай Мялешкі» і «Лістом да Абуховіча» — з аднаго боку, і «Энеідай навыварат» і «Тарасам на Парнасе» — з другога.
Ды нельга выдаваць жаданае за сапраўднае. Янаў выпісаў, а Пігонь надрукаваў толькі нязначныя ўрыўкі. I не самыя важныя для нас — пе беларускія, а польскія («мазурскія»). I толькі адзін з іх («Мова імці пана Карповіча, званага Домасядзелаўскі») — з яскравымі рысамі беларускай мовы. Але толькі з рысамі.
Значыць?
Значыць, трэба ехаць у старадаўпі Львоў. Шукаць сляды рукапісу з сігнатурай «Д-9», які да вайны быў у архіве уніяцкіх мітрапалітаў.
...Той вясной кожпы дзень у Львове ішлі зацяжныя дажджы. Нават у цэнтры, ля помніка Міцкевічу, мужчыны пераходзілі вуліцу, часам спорпа падкасаўшы штаны. Калі пачынала ліць, бы з вядра, нават самыя ўпартыя прадаўшчыцы кветак са шматколернага Галіцкага рынка падхопліваліся са сваіх наседжапых месц і разам з таварам шукалі паратунку пад шэрымі сценамі былога бернардзінскага кляштара. Тады ў гэты векавы будынак з паўкруглымі скляпеннямі праз адчынепыя вокпы ўрывалася сакавітая ўкраіпская гамонка, такая падобная і такая непадобная да нашай. I дзіўна — гамонка не раздражняла, не перашкаджала ў працы. Наадварот, выцвілыя рукапісы выглядалі ў архіўным паўзмроку не так і змрочпа, а мудрагелістая пісцовая вязь чыталася пават без павелічальнага шкла.
Сюды, у Цэятральны дзяржаўны гістарычны архіў УССР, трапілі лаперы былой мітрапаліцкай грэка-каталіцкай кансісторыі. Сёнші гэта фонд 201. Тысячы спраў, сотні тысяч дакументаў. Безліч самага нечаканага матэрыялу беларускага паходжанпя: афішы мінскага гарадскога тэатра за 1849 год і справы Полацкага гарадскога суда, гістарычпая даведка пра Гомель і звесткі аб школах Слуцкага павста. Вось рукапіс А. Ельскага «Паведамленне пра беларускія казанпі». Вось падрабязныя апісанні самых розных цэркваў, манастыроў, касцёлаў Гродзеншчыны, Міншчыны, Брэстчыны, Полаччыпы. Якое мора фактаў для гісторыкаў, даследчыкаў атэістычнай думкі Беларусі, беларускай культуры! Але ўсё гэта — па пасля. Хіба што толькі заыатаваць шыфры, каб пераказаць калегам, якія болып дасведчаны ў гэтай галіпе. Сёння (часу — усяго дзесяць дзён) мяне цікавяць адны Жыровіцы!
А вось і першыя жыровіцкія «ластаўкі»: «Звесткі аб выніках экзаменаў у Жыровіцкім духоўным вучылішчы з дадаткам спісу вучняў за 1865/66 год», «Справы аб пакараннях і звальнепнях вучняў Жыровіцкага духоўнага вучылішча» (масавая няяўка пасля канікулаў!), «Справа аб канфіскацыі з бібліятэкі Жыровіцкага духоўнага вучылішча кніг, непрыгодных для дзіцячага чытаппя» (у 1886 годзе сюды пранікла кніга «Хрысціянства і камупізм «Справы аб епіціміях» за розныя гады. Цікавыя, дарэчы, справы. Япы расказвалі аб колішпіх чалавечых трагедыях і камедыях, гісторыях сумных і вясёлых.
Усё гэта цікава. Усё гэта — быт і норавы нашых продкаў. Але ўсё гэта ні на крок не набліжае да мэты. Хіба што дасць тоўсты «Галоўны вопіс Свята-Успенскага манастыра ў мястэчку Жыровіцы»? У ім апісаны рукапіспы трэбнік 1545 года ў драўляным акладзе, пекалькі друкавапых кпіг XVII і XVIII стст. чыста рэлігійнага характару, пекалькі дакумептаў на пергамепце. I — піводнага рукапісу на паперы (арацыі наўрад ці пісаліся б на пергамепце). Зусім расчараваны, пачынаю гартаць зборнікі вершаў рэлігійнага і свецкага характару, ужо тапапімічна пе звязапыя з Жыровіцамі.
I раптам — зпаходка. У адным з такіх зборнічкаў, складзепым у XVIII ст. у мястэчку Аптопаль Кобрыпскага павета (фонд 201, вопіс 4, рукапіс 1589), аказаліся дзве свец-
кія песні, пісаныя лацінкай. Першая з іх — аб зменлівасці чалавечага шчасця і нявернасці сяброў — пачынаецца радкамі:
Ах ты, свеце лестный, Ты сердцэ крушыш, Лютымі печальмі Толькі мя сушыш. Цяпер я стал знаць, Крэпка прымячаць, Ах, тваі стрэлы Слічне ўявняць...
Другая варта таго, каб яе прывесці поўнасцю:
Ах, шчасце, шчасце беднае, злое! Крушыш, печаліш ты сердцэ мое. I сам я не знаю, что мне чыпіці, Жэпіціся лі мне, халастым лі быці? ІЗзявшы багату, будзет укораці, Убогую взявшы, печэм снабдзеваці. Умная не дает і слова сказаці, Дурную жэ стыдно людзям показаці. Пошэл бы в салдаты — нет сілы ні мала, Рушніцу насіці міне пе прыстала, А так жыці в міры — о то нашэ дзело!
Без дадатковых пошукаў і супастаўленпяў цяжка сказаць, што гэта такое. Арыгінальяыя беларускія творы? Беларускія пераробкі рускіх лірычных песень? Адно бясспрэчна: гэта спявалася ў Беларусі ў XVIII стагоддзі, гэта першыя лірычныя песні, якія дайшлі да нас ад таго часу.
Паралельна з пошукамі ў архіве я пачаў вечарамі заглядваць у бібліятэку АН УССР на вуліцы Стэфаніка. Да вайны тут былі багатыя зборы Асалінскіх. Па вайне асноўная іх частка была па дамоўленасці з Польшчай перавезена ў Вроцлаў. Але багата чаго, асабліва звязанага з украінікай і беларосікай, засталося на месцы. Прывабілі ж мяне сюды рукапісныя «Заппскн старнка» віцябляніна Максіміліяна Маркса. Пісаліся яны ў Енісейску ў 1887 годзе, але ў першай сваёй частцы прысвечаны літаратурнаму і культурнаму жыццю Віцебска з 1821 па 1840 год. Праўда, мікрафільм «Запнсок старяка» ёсць і ў бібліятэцы АН БССР. Аднак чарніла ў рукапісе настолькі выцвіла, што карыстацца фотакопіяй практычна нельга. Захоп-
лены каларытнымі дэталямі гэтых вартых выдання мемуараў, па неіікі час я забыў пра Жыровіцы.
I вось неяк надвячоркам выпадак звёў мяне на бібліятэчпым калідоры з вядомым украінскім паэтам, перакладчыкам і папулярызатарам беларускай літаратуры Уладзімірам Лучуком. Перапісваліся мы даўно, пават аднойчы меліся сустрэцца, але сустрэліся толькі цяпер. Пачалася гаворка пра агульных сяброў, пра архіўныя пошукі, ну і, вядома, пра жыровіцкія арацыі. Перш чым адправіцца на варэнікі да Аксапы, Лучуковай «дружыны», Лучук, сам павуковы супрацоўпік гэтай бібліятэкі, прапанаваў падпяцца на другі паверх, у аддзел бібліяграфіі.
He, убеленыя сівізной «зубры» ўкраінскіх кнігасховішчаў пічога не чулі пра рукапіс «Д-9». Але яны раяць схадзіць па вуліцу Вірменську, да былога супрацоўніка мітрапаліцкага архіва Аляксапдра Данілавіча Грыцая. А таксама пацікавіцца рукапісным фондам базыльянскіх мапастыроў. I беларускім гумарыстычпым «Лістом да св. Пятра», урывак з якога знаходзіцца ыа адвароце старонкі 13 рукапісу 739 збору Асалінскіх. У свой час «Лістом» цікавіўся чэшскі вучопы Фр. Крчэк. Але ў беларускі павуковы ўжытак твор яшчэ пе ўвайшоў.
Адклаўшы на пасля варэнікі, зноў спускаюся ўніз і нецярпліва чакаю таямнічага «Ліста да св. Пятра», хоць ён і не мае дачынепня да жыровіцкіх арацый. Што ж, часам так бывае: шукаеш адно, а знойдзеш другое, не менш цікавае.
Пісаны лаціпкай «Ліст да св. Пятра» аказаўся ўрыўкам арыгіпальнага сатырычнага твора. Без дапамогі мовазнаўцаў цяжка ўстанавіць, якое гэта стагоддзе. Хутчэй за ўсё, XVII або пачатак XVIII ст. А вось і тэкст: «Грамата пісана да святога Пятра ад усіх благаверных хрэсцыян Русі за прападобным рабом божым Ярмолам Аханцэвічам Цюхай брату Пятру загаворніку — с. Пятру адзвернаму царства нябеснага.
Ознаймуем табе, с. Петрэ, сто тых простых часов сталося. Перэставілся з сего света на он свет раб божы Ярмола Ахапцэвіч Цюхай, каторы мескал подле цэркві святога Фудора і святое М. I. I был то чалавек вельмі набожпы, што ўсё около цэркві вараб’ёў мятлой оганял. У долгом кажуху баранем без пояса і без нагавіц хадзіл,
бороды і галавы нікак пе чэсал, поса нікак не уцерал, тылько языком лізал. Ногты не обрэзывал, чоботы, чэрэвікі дзёгцем мазывал, чоспак, цыбулю, рыбу гнілую, плюсквы з подлеву, грох з педзвсдзім огоном вельмі рад едал, горэлку квартаю брахуковсцом духом піял, у соботу назлосць ляхом вароп, сарок і мяса спажывал, ляхов і веры іх учанае, как шатапа, непавідзел. Говейно твое, святы Петрэ, шэсць педзель твердо посціл. I ты, святы Петрэ, за таковые его святые дзела стобесі его до царства небесного пусціл! Паклісьбы то не ўчыніл, а сего раба божого до царства небесного пе пусціл, ведайжэ ты о том, што мы твоего посту не будзем посціць. А чы...»
А назаўтра, калі памаладзелае пасля дажджоў сонца ўжо чаплялася за вежу ратушы, пайшоў я шукаць Вірменську вуліцу. Аляксандр Дапілавіч Грыцай спаткаў мяне ля дзвярэй шчыльна застаўленай старасвецкай кватэры. Сустрэў ветліва, але суха, насцярожана. Доўгі час рабіў выгляд, што пе разумее, у чым справа. I толькі калі я перайшоў з беларускай на польскую мову, нехаця адказаў на мяшанай украінска-польскай гаворцы:
— Так, мне сапраўды прыйшлося працаваць у архіве мітрапалітаў. Памятаю і прафесара Янава, які прыходзіў да нас. Канкрэтна пра рукапіс «Д-9»? Няўжо пап думае, іпто ў такім узросце ўтрымаеш у галаве кожную паперку... Іх жа былі горы! Ці ўсе рукапісы з сабора святога ІОрыя трапілі ў Дзяржаўны гістарычны архіў? He, пе ўсе. Многае прапала ў ваенную завіруху. Потым частка па непаразуменні пайшла ў макулатуру. Кажуць, штосьці яшчэ закінута ў падвалах. Толькі дзе яны — вядома аднаму богу.
КНІГІ ОНЛАЙН
