Таямніцы старажытных сховішчаў
Адам Мальдзіс
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 176с.
Мінск 1974
— I пяўжо — піякіх слядоў?
— Чаму ж, след ёсць,— уздыхпуў Еранім Іосіфавіч.— Ды западта доўгі. Вядзе ажпо за акіяп. Нядаўна новы дырэктар нашага музея Іван Канстанціпавіч Скварцоў паслаў запытаппо ў Эрмітаж. Адтуль адказалі, што па наяўных у Эрмітажы звестках крыж цяпср знаходзіцца ў прыватнай калекцыі амерыканскага мільянера Моргапа. Праўда, яастаяцель царквы ў імя Ефрасінні ў Полацку, Міхал Кузьменка, пазываў мне прозвішча другога мільянера — Ракфелера. Нібыта ў архіве Ракфелера працаваў у 1962 годзе прафесар — гісторык з эмігрантаў Уладзімір Скаралеці, які і бачыў там крыж. Ва ўсякім выпадку трэба правсрыць кожпую нітачку, якая вядзе да крыжа. Ды ці толькі да крыжа... Вайной з музея загіпулі славуты бялы-
ніцкі абраз божай маці, магілёўскі брацкі абраз з вельмі багатым акладам. Дарэчы, наконт гэтых абразоў ходзяць упартыя чуткі, што яны закапапы ў Магілёве.
Назаўтра я пазваніў дырэктару Магілёўскага абласнога гісторыка-краязнаўчага музея I. Скварцову. Ён пацвердзіў: такое пісьмо з Эрмітажа ёсць.
А праз месяц у кабінеце старшыні Беларускага таварыства аховы помнікаў гісторыі і культуры Івана Фролавіча Клімава сабраліся спецыялісты з Акадэміі навук, былы дырэктар Магілёўскага музея I. Мігулін і цяперашні дырэктар I. Скварцоў. У размове высветлілася, якія яшчэ каштоўнасці, апрача крыжа Ефрасінш Полацкай і двух абразоў, зніклі з музея.
— У музеі,— паінфармаваў яго былы дырэктар,— захоўваліся многія экспанаты, сабраныя ў 20—30-я гады ў розных кутках Беларусі. Было тут да 20 рукапісных і старадрукаваных евангелляў, залаты і сярэбраны ключы ад горада Магілёва, дзве сярэбраныя гарадскія пячаткі, булава караля Сігізмунда, мітра Г. Каніскага, каштоўныя кубкі з партрэтамі рускіх цароў. Былі антычпыя каштоўнасці — каралі, знойдзеныя ў Пампеі, пярсцёнкі, пласціны.
Вось, аказваецца, якія скарбы зрабавалі фашысты з Магілёўскага музея! Зрабавалі, а потым частку з іх — прынамсі крыж Ефрасіпні Полацкай — перапрадалі за акіян...
Нашы польскія і чэшскія сябры ўжо вярнулі нямала з таго, што ад іх было адабрана ў вайну. Дык чаму б і нам не ўзяць з іх прыклад?! Нацыянальпая рэліквія, якая належыць беларускаму народу, павінпа быць вернута яе закошіаму ўладальпіку.
Відаць сёе-тое трапіла па Захад і з Віленскага беларускага музея, які працаваў у 1921—1944 гадах. У ім таксама было мноства каштоўпых рэчаў, кніг, дакументаў. Яшчэ ў 1929 годзе ў часопісе «Наш край» (№ 3) гаварылася, што ў музеі экспапаваліся пярсцёнак полацкага князя Усяслава (XI ст.), рукапіснае евапгелле з Навагрудчыны (XIV ст.), выданне «Трподп цветной» III. Фіоля. А ў 1939 г. польскі часопіс «Сыгналы» (№ 75) сярод музейных здабыткаў называў абразы XIV ст., карціны Янушкевіча, Ласенкі, Смуглевіча, партрэт Чачота, вырабы народнага ткацтва і керамікі. Гэты пералік значна дапаўняе адрасаванае мне пісьмо Заслужапага дзеяча культуры
БССР Аляксандра Аяісімавіча Дзяругі. Ён паведамляў, што ў час вайны ў Вільнюсе, на паддашку касцёла св. Міхала, сярод музейных экспанатаў захоўваліся пражскае выданпе скарыпінскай «Бібліі», «Літоўскі статут» 1588 года, рукапіс Фёдара Студзіты з 1176 года, статут дзіспенскага Младзенчаскага брацтва XVII стагоддзя, жыровіцкі трэбнік 1495 года і іншыя рэдкасці.
«Пра лёс пералічаных каштоўнасцей,— пісаў у заключэнне А. Дзяруга,— павінен сёе-тое ведаць былы кіраўнік Віленскага беларускага музея Янка Шутовіч».
I вось мы сядзім з Янкам Шутовічам у скурапых крэслах, што стаяць у вестыбюлі Цэнтральпай бібліятэкі АН Літоўскай ССР. Паказваю пісьмо. Пачынаецца гаворка пра Віленскі беларускі музей, у якім, па словах майго субяседніка, было больш 28 тысяч экспанатаў.
— Усё, што названа ў пісьме,— кажа Яыка Шутовіч,— сапраўды ў вайпу знаходзілася ў касцёле святога Міхала. Толькі не па паддашку, а ў падзямеллях. Увесь час мы сачылі за экспанатамі. Але ў ліпені 1944 года, калі гітлераўскія войскі паілдалі Вільнюс, на нейкі час экспанаты аказаліся без нагляду. Справа ў тым, што раён Аптокаля, дзе я тады жыў ды і цяпер жыву, быў вызвалены нашай арміяй на некалькі дзён раней, чым цэнтр горада. Пасля таго як сціхлі баі, я адразу ж пабег у касцёл, а там многія скрыні з музейнымі рэчамі паадчыняны, усюды беспарадак.
— I куды перададзена тое, што ўцалела?
— Адразу ж пасля вайны была створана спецыяльпая літоўска-беларуская камісія. Япа і вызначала, што пакінуць у Вільнюсе, а што перавезці ў Мінск. Чамусьці, відаць, па недасведчанасці, прадстаўнікі Беларусі адмовіліся ад асноўнай часткі экспанатаў. I яны цяпер тут,— Янка Шутовіч абвёў рукою сцены бібліятэкі,— а таксама ў гісторыка-этнаграфічным музеі. Адмовіліся, як я мяркую, дарэмна, бо цяпер на адны камандзіроўкі беларускіх навукоўцаў колькі ідзе грошай.
Мы пагаджаемся з Янкам Шутовічам, што колішнюю памылку камісіі варта было б выправіць: усё ж экспанаты Віленскага музея збіраліся і купляліся пераважна на скромныя сродкі заходнебеларускіх працоўяых. Урэшце, паміж дзвюма братнімі рэспублікамі дамовіцца но цяжка і
ніколі не позна. Куды цяжэй будзе з тым, што разрабавапа ў вайну, што трапіла на Захад.
Скажам, з вывезенымі ў фашысцкую Германію фондамі Дзяржаўпага музея БССР у Мінску. Дзе яны — сёння вядома, бадай, аднаму Антону Шукялойцю, які ў 1944 годзе добраахвотна паехаў разам з музейпым дабром на Захад, a цяпер атабарыўся ажно ў Амерыцы.
— У фондах музея,— успаміпае беларускі мастак Анатоль Мікалаевіч Тычына,— была унікальная калекцыя слуцкіх паясоў. У 1939 годзе, пасля вызвалешія Заходняй Беларусі, гэтыя паясы — кожпы ў зашклёнай медпай аправе— былі перавезены з Нясвіжа, з рэзідэнцыі Радзівілаў, у Мінск. У 1941 годзе ўся калекцыя (ужо без медпых апраў) была запакаваяа ў скрынку, але эвакуіраваць яе не паспелі. Мабыць, іх вывезлі ў 1944 годзе ў Германію. Хутчэй за ўсё цяпер япы ўпрыгожваюць калекцыю якога-небудзь замежнага таўстасума. Упрыгожваюць, хоць па закопу, як і і ўсё нарабаванае ў час вайны, павінны быць вернуты іх законнаму ўладальніку.
А цяпер яшчэ раз верпемся да пытання: дзе браць экспанаты?
Адказы напрошваюцца самі сабой.
Па-першае, шукаць і збіраць.
Шукаць, дакладна правяраючы кожны пісьмовы або вусны след (жарбаў, якія замураваны, закапаны ці затоплены нашымі продкамі. Такіх слядоў — мпоства. Для прыкладу ўкажу на адзін з іх. У кампаніі 1812 года ўдзельнічаў віленскі шляхціц Станіслаў Шумскі. Разам з арміяй Напалеопа ён дайшоў да Масквы. Разам з ёю бясслаўна вяртаўся праз Беларусь. Ратуючы ўласную скуру пры пераправе цераз Бярэзіну, ён вымушапы быў выкінуць у раку здабытае марадзёрствам. На дно Бярэзіпы, піша Шумскі ў сваіх мемуарах, былі выкінуты чатыры «надзвычай багатыя абразы, у рамах з чыстага золата, упрыгожаныя брыльянтамі, сапфірамі, рубінамі, смарагдамі і спорным жэмчугам. Гэта былі малюнкі божай маці, Міколы і іншых святых, парабаваныя пе то ў царкве, нс то ў магнацкіх спальнях». Як бачна з матэрыялаў, апублікаваных у часопісе «Помнікі гісторыі і культуры Беларусі» (1971, № 4), нарабаваныя французамі скарбы маглі быць затоплены таксама ў стаячым возеры ля Крупак (хімікі там
выявілі павышапую канцэптрацыю іёнаў серабра), у азёрах Браслаўшчыны, вадаёмах на шляху з Ашмян да Меднік.
Па-другое, музейныя скарбы трэба вяртаць. Зразумела, калі на гэта — як у выпадку з крыжам Ефрасінні Полацкай — ёсць важкія падставы. 3 такой пазіцыі варта пільпа прыгледзецца не толькі да гісторыі магілёўскага, але і іншых беларускіх музеяў. Напрыклад, для мяне пе ясны лёс археалагічнай калекцыі Вандаліпа Шукевіча, якая ў свой час была ў Начы Лідскага павета, лёс карцінпай галерэі, сабранай А. Чапскім у Навасёлках па Ашмяпшчыне, лёс збораў Браніцкіх з Росі, што пад Ваўкавыскам, Ю.-У. Нямцэвіча са Скокаў ля Брэста. Карысна было б таксама запяцца пошукамі экспанатаў прыватнага музея Івана Хрысанфавіча Каладзсева. Гэты гандляр дрэвам і прамысловец да рэвалюцыі сабраў у Нова-Барысаве літаральна ўсё, што датычылася Айчыннай вайны 1812 года. У каталогах яго бібліятэкі, якая мела агульпаеўрапейскае значэпне, значылася 15 тысяч тамоў кніг, а таксама альбомы, купленыя ў парыжскіх букіністаў, гравюры, літаграфіі, рукапіспая карта Расіі, зробленая спецыялыта для Напалеона.
А хіба не варта «прайсціся» па такому зусім рэальнаму следу. У 1920 годзе болапольскае Міпскае кола таварыства аховы помнікаў вывезла, баточыся наступлення Чырвонай Арміі, 600 скрынь з 36 000 экспапатаў — карцін, крышталю, фарфору, ткапін, зброі, кпіг, археалагічных знаходак. Куды вывезла?
...Усяго ў сваёй картатэцы я налічыў больш за 20 буйных прыватных і грамадскіх калекцый, вывезеных з Беларусі ў пакуль што невядомым напрамку.
Ёсць і трэці шлях папаўнення наіпых пебагатых музеяў — шлях абмепу з іншымі рэспублікамі і сацыялістычнымі краінамі. Чаму, скажам, каб паглядзець слуцкія паясы, урэцкае, палібоцкае і лагойскае шкло, мінскія, навагрудскія або піпскія прывілеі, трэба ехаць у Гісторыкаэтнаграфічны музей Літоўскай ССР, у музеі Львова і Кіева, Варшавы і Кракава?! Чаму пе наладзіць узаемна выгадны абмен?! Зпоў жа прывяду толькі адзін канкрэтны прыклад. 2 красавіка 1968 года «Літаратура і мастацтва» паведаміла чытачам, птто з трохсот палотнаў радзівілаўскай карціннай галерэі ў Пясвіжы 80 карцін бьтлі перада-
дзепы Польскай Народпай Рэспубліцы, a 65 твораў жывапісу трапілі ў Дзяржаўпы мастацкі музей БССР (відаць, у запаснікі, бо ў асноўнай экспазіцыі іх няма). А праз два гады, 6 красавіка 1970 года, газета «Вячэрпі Міпск» пісала, што ў Кракаве знойдзепы скрыні з кпігамі і слуцкімі паясамі, вывезенымі ў ваенпы час Радзівіламі і Патоцкімі. Вядома ж, палякам цікавей было б мець некаторыя творы польскіх мастакоў з радзівілаўскай галерэі, а пам — тыя ж слуцкія паясы. Няма піякага сумнення, што Бсларусь тут можа разлічваць на добразычлівасць і высакароднасць сваіх суседзяў.
Як бачым, работы па збіральніцкай ніве — непачаты край.
...Памятаю, неяк, адкрываючы Дпі Віцебскай вобласці ў Мінску, вядучы — Несцерка сказаў, што сёння лягчэй у пас зпайсці трактар, чым саху і лапці. Зала адказала дружпымі апладысментамі — як пе радавацца такімі пераўтварэппямі! Апладзіраваў і музейпы работнік, які сядзеў побач са мной. Я ўсміхпуўся:
— Вы не лічыце, што гэта пакладвае па вас павышапыя абавязкі?
КНІГІ ОНЛАЙН
