Таямніцы старажытных сховішчаў
Адам Мальдзіс
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 176с.
Мінск 1974
Вось якую цікавую староыку шматпакутнага мінулага нашага парода адкрыла толькі адна кніга з бібліятэкі Бергеля! Дзякуючы знаходцы мы пазнаёміліся з забытым творам антыпрыгонніцкай публіцыстыкі, з яго аўтарам, перадавым для свайго часу асветнікам і гуманістам, магчыма — нашым земляком.
Толькі адна кніга... А калі, пасядзеўшы пекалькі месяцаў, «вылавіць»"^ львоўскіх кнігасховішчах усе астатнія? Ці хаця б сотшо-другую з той бергелеўскай тысячы ці паўтары тысячы?!
3. ПРА КРЫЖ ЕФРАСІННІ ПОЛАЦКАЙ I СЕЕ-ТОЕ ІНШАЕ
На прыступкі Слуцкага гісторыка-краязпаўчага музея ўзнімаўся я з прадчувашіем пязвычпага.
Думалася: тут на ўласпыя вочы пабачу цуды, якімі здаўпа славілася слуцкая зямля.
Калі пе калекцыю, то, прынамсі, некалькі унікальных слуцкіх паясоў, выткапых у сярэдзіне XVIII стагоддзя ў майстэрні Япа Маджарскага. Цэлы стэнд, прысвсчаны гэтай майстэрні. Кампазіцыю такога стэпда падказваў майму ўяўленшо вядомы верш М. Багдановіча «Слуцкія ткачыхі».
Дзівоспае шкло, якое ў XVIII стагоддзі плавілі беларускія прыгопныя майстры пепадалёку ад Слуцка — ва Урэччы. Япо, упрыгожапае мясцовым арнаментам, вершаванымі надпісамі, высока цанілася нават пры каралеўскіх дварах.
Акварэлі мастака і рэвалюцыяпсра, ссыльнага сябра
Т. Шаўчэпкі Браніслава Залескага. Ён парадзіўся, жыў і тварыў у Рачкавічах ля Слуцка.
Матэрыялы пра выдатную рэвалюцыянерку, ураджэнку Случчыны Марыю Батушэвіч. У 80-х гадах мінулага стагоддзя яна была адным з кіраўнікоў першай польскай марксісцкай партыі «Пралетарыят». Памерла ад сухотаў па дарозе ў сібірскую ссылку. Пакінула пасля сябе цікавы дзённік.
Творы і асабістыя рэчы пісьменнікаў, якіх багата дала Беларусі слуцкая зямля. Матэрыялы пра выпускнікоў славутай Слуцкай гімназіі. Такіх, як лрукар пятроўскай эпохі Ілья Капіевіч ці паэт і філосаф XVII стагоддзя Яп Белабоцкі.
Кнігі, падрукаваныя ў розныя часы ў Слуцку.
Вырабы мясцовых пародпых умельцаў.
Урэшцо, унікальныя рэчы, якія захоўваліся рапей у Слуцку. Напрыклад, у 1896 годзе Ф. Серна-Салаўевіч пісаў у брашуры «Древнерусскпй город Слуцк п ого святыпп», што ў рызніцы сабора Троіцкага манастыра знаходзіўся абраз Дзмітрыя Растоўскага, які, кажа легенда, пісаў тут свае «Четыі-мпнен». Д. Растоўскі выкапаў у Слуцку калодзеж і выразаў яа яго зрубе такія патрыятычпыя радкі (певядомы мастак паўтарыў іх на абразе):
Почто нам в Самарыю за водой хадзіці, Егда і здзе, в Случэске, лепо co піці.
Апрача абраза, сведчыць Серна-Салаўсвіч. у рызніцы захоўваліся сярэбраны посах з падпісам 1580 года, пацір таго ж года, рукапіснае евапгелле князя ІОрыя Алелькавіча («верх мастацкай даскапаласці»). I мпоства кпіг, выдадзаных пе пазней 1649 года...
Дзе быць гэтым рэчам, як пе ў мясцовым музеі?!
Адпак мае прадчуванні і спадзяваппі по спраўдзіліся.
У музеі аказаўся толькі маленькі шматок слуцкага пояса, літасціва падараваяы Дзяржаўным музеем БССР. Замест урэцкага шкла — шкляпы сіфоп для газіроўкі пачатку XX ст. (выраблены, праўда, на мясцовым заводзе). Замест слуцкіх старадрукаў — тры іх фотакопіі. Hi слова пра Б. Залескага і М. Багуптэвіч. 3 пісьменнікаў, звязапых са Случчынай, толькі адзіп В. Вітка надаслаў музею сваё фота з аўтографам (ёсць яшчэ і падпісаны аўтарам
«Слуцкі пояс» А. Астрэйкі). Усюды — фотакопіі, фотакопіі, фотакопіі, вядомыя, часцей за ўсё, па кнігах. I толькі зрэдку трапіцца нешта непаўторнае, дзеля чаго людзі і ходзяць у музеі,— добра захаваная грыўня часоў Кіеўскай Русі або пісаны арыгшальпым шыфрам партызанскі дзёнпік Н. Радзюка, які мужна загінуў у 1943 годзе.
— А што рабіць, дзе браць экспанаты? — пераходзіць у контратаку дырэктар музея JI. I. Шуба.— Евангеллс і посах, пра якія вы кажаце, былі яшчэ ў 20-я гады ўзяты са Слуцка ў Міпск. Часопіс «Наш край» у першым нумары за 1928 год паведамляў, што япы захоўваюцца ў Дзяржаўпым музеі БССР. Мпогае знішчыла вайпа. Потым многае загінула, калі музей часова закрываўся ў сярэдзіне 50-х гадоў. Цяпер сёе-тое пабываем. Вось пядаўпа атрымалі два рукапіспыя зборнікі мясцовага настаўніка Андрэя Лешчанкі. Ёп сабраў народныя песні Случчыны і прыпеўкі часоў Айчыппай вайны. Але з упікальпымі, аўтэнтычнымі рэчамі — кепска.
I сапраўды: дзе браць экспанаты?
Вандруючы па Беларусі, з гэтым пытаннем я сустракаўся неаднаразова.
Задавала мне яго дырэктар Дома-музея Адама Міцкевіча ў Навагрудку Н. I. Гурына. У сувязі з абпаўленнем экспазіцыі яна хацела паказаць творчасць нашага геніяльнага земляка на болыл шырокім грамадска-культурпым фоне. А гэта — і беларускія паплечнікі Міцкевіча, і паднявольнае жыццё беларускіх сялян, фальклор якіх натхняў польскага паэта на стварэппе балад, і рэчы матэрыяльнай культуры міцкевічаўскай эпохі. Пакуль што ў музеі, пават пасля абнаўлення экспазіцыі, пераважагоць тыя ж фотакопіі і муляжы кніг. Вядома, экскурсанты з глыбокай пашанай спыняюпца ля мэблі, што стаяла ў Туганавічах, у доме Марыі Верашчака, якая была першым каханнем паэта. Раней яны з такой жа пашанай спыняліся ля «акуляраў Міцкевіча». Цяпер іх зпялі з экспазіцыі. I добра зрабілі, бо ўпэўненаспі, што яны сапраўдьт належалі паэту, не было. Запіс 1958 года ў швептарнай кнізе сводчыў пра акуляры толькі тое, што япы набыты ў 1955 годзе. Ад каго? Якім чыпам? Ніякай легенды, абавязковай для музейнага экспаната! Да таго ж у мемуарнай літаратуры підзе пе гаварылася, што Міцкевіч насіў
акуляры... Зпачыць, хутчэй за ўсё колішні дырэктар Домамузея Сокал-Кутылоўскі — а ёп быў здольны на такое — выдаў за міцкевічаўскія звычайныя акуляры той пары...
Дзе браць экспанаты?
Гэта пытапне паўстала і ў Слонімскім гісторыка-краязнаўчым музеі. Як вядома, у XVIII стагоддзі пры слонічскім двары гетмана Міхала-Казіміра Агінскага быў слынны па ўсю Еўропу прыгонны тэатр — драма, опера, балет, аркостр. Тут друкаваліся кнігі — пават па італьянскай мове. Тут выхоўваўся пляменнік гетмана аўтар йалансза «Развіташіе з радзімай» Міхал-Клеафас Агінскі. Але па маё пытапне, чаму ўсё гэта не прадстаўлепа ў экспазіцыі, дырэктар музея I. Р. Шпыркова адказала:
— Дзс ж мы возьмем экспапаты, каб паказаць усё гэта?!
I сапраўды: дзе браць экспанаты?
Перад былым дырэктарам Дзятлаўскага музея народпай славы Міхалам Фёдаравічам Потрыкевічам такое пытанне ніколі не паўставала. Памятаю, калі я быў у музеі ў 1970 годзе, Міхала Фёдаравіча турбавала іпшае: як размясціць сабраныя экспанаты. Хаця ў мностве пакояў двухпавярховага будынка пакуль што паказана пе ўся гісторыя Дзятлаўшчыны, а толькі з 1917 года,— на стэпдах цеспа. He ад фотакопій і муляжоў — ад арыгінальных рэчаў, дакументаў, выдапняў. Напрыклад, такой паўпаты, з якой паказаны жыццё і барацьба працоўных былой Заходняй Беларусі супраць буржуазнага белапольскага рэжыму, я не бачыў пі ў якім іншым беларускім музеі.
I амаль пра кожпы з экспанатаў Міхал Фёдаравіч змог расказаць доўгую і захапляючую гісторыю.
Вось брэлок для гадзінпіка, адмыслова сплецены з розпакаляровых конскіх валасоў. Вясёлкаю пераліваіоцца сопца, зорка, рыбка... Брэлок зрабіў у навагрудскай турме былы члея КПЗБ, а цяпер бухгалтар вузла сувязі ў Дзятлаве Б. I. Ленка.
Вось прысадзістае крэсла XVIII стагоддзя, Калісьці ятто стаяла ў дзятлаўскай рэзідэнцыі Радзівілаў. У дні Вялікап Айчыпнай вайпы загадчык гаспадаркі мясцовай бальпіцы Аляксапдр Хадарэвіч хаваў у спружыпах крэсла грапаты, партызанскія газеты і лістоўкі. Напярэдадні вызвалення фашысты замучылі патрыёта. Але сын Аляксапд-
ра Хадарэвіча запомніў усё. Расказаў ён Петрыкевічу і пра крэсла. Дзесяткі дзён пайшлі па пошукі. Крэсла знайшлося аж у Наваельні. Аббітае новай тканінай, але — аўтэптычнае.
Вось нявінпая з выгляду кніжачка «Як дабіцца добрага ўраджаю па худой зямлі», выдадзеная, калі верыць вокладцы, у Вільні ў 1934 годзе. Але гэта камуфляж. Пад вокладкай — адозвы КПЗБ. Унікальпую кніжачку знайшлі ў страсе старога гумна.
Вось колішняя вучнёўская торбачка, пашытая з грубога палатна і пафарбаваная альховай карой. Вось гаршчок, які разбіўся на дзесяткі чарапкоў. Чарапкі сцягнуты дротам — не было за што купіць новы гаршчок. Хіба такія экспанаты пе скажуць наведвальніку больш, чым цэлая лекцыя пра былую галечу?!
He, пра кожны з экспанатаў у Дзятлаўскім музеі народпай славы не раскажаш. Іх трэба пабачыць уласнымі вачыма. I людзі ідуць, каб пабачыць. Вясной і летам кожны дзепь у музеі бывае 70—100 чалавек, Многія з іх прыносяць з сабой падарункі. Пераважаюць рэчы і дакументы нядаўпяга часу, але бывае і даўпіна. У музеі ўжо сабралася калекцыя рэчаў 1812 года, дагістарычнай пары.
He паўстае пытанне, дзе браць экспапаты, і ў Аляксандра Мікалаевіча Белакоза, арганізатара літаратурна-краязнаўчага музея ў Гудзевіцкай дзесяцігодцы Мастоўскага раёна. Ёп іх проста шукае і здабывае, дзе толькі можна.
Гудзевіцкі музей я аглядаў у дзень, калі Аляксандра Мікалаевіча не было дома — як кіраўнік раёнпай секцыі настаўнікаў беларускай мовы і літаратуры ён рупіўся якраз накопт экскурсіі па мясцінах, звязаяых з творчасцю Багушэвіча і Цёткі. Знайшла ключ і адчыпіла дзверы жопка Аляксандра Мікалаевіча, улюбёпы ў мужаву справу чалавек.
Тое, што я пабачыў у Гудзевічах, называць музеем у поўным сэнсе гэтага слова можа яшчэ і гучнавата. Адзіп пакой, просцепькія стэпды. Можа, не зусім прадуманае ў прапорцыях і паслядоўнасці размяшчэнне экспанатаў, асабліва гістарычных. Але экспанаты ёсць. Я ўпэўнены, што літаратуразпаўцы XXI стагоддзя ды і болып блізкага часу не раз будуць выкарыстоўвацв матэрыялы, сабрапыя ў Гудзевічах. спасылацца па іх. 3 дапамогай вучпяў
Аляксандр Мікалаевіч з зайздроснай настоіілівасцю збірае ўсё, што датычыцца літаратурнага жыцця Гродзеншчыны, мінулага родыага краю. Арыгінальпыя экспанаты, звязаныя з рэвалюцыйнай дзейнасцю К. Каліноўскага, паступілі, напрыклад, ад П. Сергіевіча і Г. Кісялёва. Мясцовы скульптар стварыў бюст паэта-падпольшчыка Міхася Явара, які жыў і загінуў у суседняй вёсцы. Спаралізаваная жапчыпа Надзея Маркаўпа Шпаркевіч прыслала вялікую ляльку — яна апранута ў беларускі народны касцюм, зроблены з кавалачкаў даматканых тканін. I кожны кавалачак быў дабыты з куфраў палескіх майстрых. Падарункі музею (хто ж адмовіць вучням?) паступаюць літаральпа адусюль — з Мінска і Гродна, Масквы і Вільшоса, Варшавы і Прагі. Экспануюцца кпігі, фотаздымкі і выказванні аб роднай мове, атрыманыя ад К. Крапівы і М. Лынькова, П. Броўкі і М. Танка, К. Буйло і I. Мележа, 10. Семянякі і М. Забэйды-Суміцкага. Тут жа цікавы рукапісны часопіс «Праменьчык», які выпускаецца юнымі сябрамі музея. Тут жа — вялікая калекцыя посцілак, ручнікоў і паясоў, выткапых мясцовымі ўмельцамі. Тут жа — праілюстраваная фатаграфіямі і дакументамі стогадовая гісторыя Гудзевіцкай школы. Асабліва цікавая яе старонка — падпольнае навучанне ў гады гітлераўскай навалы... He, цяжка нават пералічыць усё вартае ўвагі, што сабрана ў Гудзевіцкім музеі.
КНІГІ ОНЛАЙН
