Таямніцы старажытных сховішчаў
Адам Мальдзіс
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 176с.
Мінск 1974
Бачачы мой далёкі ад эптузіязму выраз твару, гаспадар дадаў па развітапне:
— Хай пана не пакідае надзея. Я не думаю, каб тут у нас захоўваўся арыгіпал тых арацый. Такія рэчы існавалі звычайпа ў некалькіх копіях. Тэкст арацый у прынцыпе павінен быў мець кожпы вучань, які прамаўляў па іпкольным сейміку. Я раіў бы пану шукаць у Вільні.
I хаця я разумеў, што апошпяя фраза была сказапа для адчэпнага, спускаўся па стромкай неасветленай лесвіцы з крупіпкай надзеі. Прыгадалася, што ў брашуры «Нашп провішцпальпые архпвы п нх зпачеппо для Западпо-русского края», выдадзенай у 1894 г. у Гродпе Львом
Паеўскім, паведамлялася, нібы найбольш старыя жыровіцкія рукапісы былі ў 1845 г. перавезены ў Вільню. Ну a ў Вілыпосе, у аддзеле рукапісаў Цэнтральнай бібліятэкі АН Літоўскай ССР, ужо, мабыць, закончылі апрацоўку фонду Літоўскай праваслаўнай кансісторыі... Можа, шчасце ўсміхнецца там?
Адпак яшчэ штосьці падсвядомае, звязанае з Жыровіцамі, трывожыла думку. Штосьці яшчэ звязвала Львоў і Жыровіцы, Жыровіцы і Львоў... Тройчы прамераў у змроку бульварпую роўнядзь ад оперы да помніка Міцкевічу. Успомпіў! У мінулую бытпасць у Львове, летам 1965 года, памяць зафіксавала нейкія жыровіцкія інтэрмедыі XVIII стагоддзя ў фондзе Асаліпскіх. Здасцца, пават выпісаў шыфр. Але мяне тады цікавіла толькі XIX стагоддзе, і таму запіс пераказаў камусьці іншаму... А раптам гэта і ёсць арацыі жыровіцкіх сеймікаў?!
I вось прыносяць са сховішча «Дыялагі і інтэрмедыі школ у Жыровіцах і Бучачы», датаваныя тым жа часам, што і арацыі — 1751 годам. Рукапіс куплены ад невядомай асобы ў 1937 годзе. Гартаю парудзелыя старонкі. «Базыль, цар усходні», трагедыя па польскай мове — не тое, хаця гэтая трагедыя таксама магла ставіцца і нават узнікпуць у Жыровіцах... П’есы на лацінскай мове з польскімі вершаванымі ўстаўкамі — не тое... Урэіпце — інтэрмедыя з лаціпскай назвай «Сляпы, кульгавы, пазней — пан і мужык». У іптэрмедыі ўпамінаецца хлопец, што пайшоў у Жыровіцы. Ёсць і болып важкі доказ беларускага паходжання інтэрмедыі — яе мова! Паны гавораць па-польску, часта казыраючы лаціпізмамі. А мужык (цівун) — па чьтстай беларускай мове.
Змест іптэрмедыі даволі традыцыйны, вядомы ў беларускім фальклоры. Сляпы сустрэўся з кульгавым. Абодва рашьтлі дапамагаць адзін аднаму. Сляпы папёс кульгавага ў сад. Там іх застаў цівун. Новаспечаныя сябры ўзвальваюць віну адзіп на аднаго. На гэта цівуп кажа: «Да яны добра маняць, вазьму я іх пад пастронкі, а абачыш, вашэць маспане, як ім вытрасу з чэрава грушкі і яблыкі маладыя, так япы харашо будуць гаварыць і да ўсяго прызнаюцца». Але раптам у традыцыйнай па змесце інтэрмсдыі з’яўляюцца вострыя для таго часу сацыяльпыя інтанацыі. Той жа цівун гаворыць прыгонніку: «Не трэба, маспане, і
мужыка закідаць, а чым ліхы хлоп. Каб пе мужычок, было б каля цябе і цяпер так худо, маспапе, як перад тым». А калі пан пачынае выхваляцца сваёй шляхецкай генеалогіяй (адзін яго прашчур быў такі набожны, што яго пры жыцці кананізавалі і як абраз у рамкі аправілі), цівун кажа яму: усе людзі ад прыроды роўныя, бо і пан і мужык выйшлі з адпой поевай аркі. Папа палохае думка нават аб такой, чыста біблейскай роўнасці, бо пра гэта, кажа ёп, «сяляне мае давсдаюцца, за нішто будуць мяне мець». Часта ў інтэрмедыі камічныя сітуацыі ўзнікаюць ад таго, што цівун, не ведаючы польскай мовы, па-свойму перакручвае незнаёмыя словы.
Як бачым, інтэрмедыя цікавая. А калі ўзважыць, што ўсе вядомыя беларускія інтэрмедыі XVIII стагоддзя лёгка пералічыць на пальцах, то можна зразумець задавальнепне, з якім я пакідаў Львоў. Аднак для паўпаты шчасця неставала ўсё ж адной «дробязі» — поўнага тэксту жыровіцкіх арацый. Можа, Вільнюс будзе больш літасцівы?
Кароткая перадышка — і зноў у дарогу. Сакратар Саюза пісьменнікаў Літвы Альгірдас Поцюс ахвотна прыстройвае мяне на рамантычным паддашку былога палаца Агінскіх. У акно раніцай глядзяцца барочпыя вежы. I, галоўнае, адсюль рукой падаць да акадэмічнай бібліятэкі. За апошнія гадьт тут не стала некалькіх шчырых сяброў беларускай літаратуры: трагічна абарвалася жыццё загадчыка аддзела рукапісаў Уладаса Абрамавічуса, пайшла на пенсію беларуска з Вілейіпчыны, актыўны ўдзельнік культурнага руху ў былой Заходняй Беларусі загадчыца аддзела рэдкай кнігі Ніна Аляксандраўна Ляшковіч. Але тыя, хто прыйшоў ім на змену, таксама ахвотна дзеляцца з беларусамі пазапашапымі ў бібліятэцы скарбамі. Для даследчыка тут сапраўдпы рай. Адзін рукапісны фояд 21 (былы Віленскі беларускі фонд) чаго варты!
Фонд Літоўскай праваслаўнай капсісторыі аказаўся небагаты — усяго 536 спраў. Амаль усе яны звязапы з Беларуссю: капспекты па філасофіі з беларускіх школ XVII стагоддзя, іпвептары царкоўных маёнткаў, нават апісанпе прыкмет Кюхельбекера ў сувязі з яго праездам праз Міпск. Ёсць і каталогі бібліятэкі Жыровіцкага духоўнага вучылішча. 3 іх вынікае, што прыкладна сто гадоў назад у гэтай бібліятэцы было каля 5 тысяч кніг (самая
ранняя—1516 года). На жаль, старонкі 174—206 такога каталога за 1873 год, дзе былі апісаны рукапісы, аказаліся вырвапымі. Хтосьці пэўпа замятаў сляды.
He, падумалася, адным фондам Літоўскай праваслаўпай кансісторыі тут не абмяжуешся. Трэба порагледзець вопісы ўсіх фопдаў. А гэта дзесяткі тысяч картачак па літоўскай, рускай, польскай, лацінскай і іпшых мовах. Часам цяжка прадбачыць, што тоіцца за лаканічяым апісаннем рукапісу. Ну, напрыклад. за такім: «Казапне рускс сызматыцке» (фопд 9, рукапіс 1865). А аказалася — певядомы помнік пебагатай беларускай літаратуры XVIII стагоддзя. Па духу, па сатырычпай накіраванасці ён роднасны тым жа жыровіцкім арацыям. Праўда. апублікаваць гэты помнік будзе пяжкавата: па колькасці пецэнзурных слоў ён пэўна пераўзыходзіць нават пісьмо запарожцаў турэцкаму султапу.
— Нічога.— суцешыў мяно. даведаўшыся аб зпаходцы, Генадзь Кісялёў, тады япічэ жыхар Вільпюса,— Навоіпта існуюць шматкроп’і? У пас XVIII стагоддзе было такім вось — вонкава вульгарным. Быў бы толькі змест між шматкроп’ямі.
А паміж «шматкроп’ямі» ў «Казанні» ёсць вось што. Хоць невядомы нам аўтар карыстаўся лацінкай і, па тагачаснай модзе, густа ўплятаў у тзкст лацінскія словы, але гэта бьтў чалаврк антыпольскай арыентацыі, сімпатык Пятра Першага. У «Казанні» гаворыцпа пра вайну Расіі са шведамі, пра псраход рчскіх войск праз Гродпа. У выніку іх «вялікую славу меў вялікі паш Петэп Алексеевіч, как другой Саламон всякому дзелу сваему. Пасматры, вся слава асталася его». Ало ўвогуле аўтар скептычна адносіцца да ўладароў свету, лічыць іх уладу часовай: «Бо на ўсём свеце ўсё прамшушчае. Было всякіх лтодзей славных — і тыя па тэй свет пераставіліся, і вся слава згіпула. Якой был славпы Аптоя Артаменаў Муравей палкоўнік праабражэнскага палку, і той бліном удавіўся. Был багаты Нікіпар Латуптнік— і той у... рацэ ўтапіўся». Увесь свет здаецца аўтару здрадлівым і прадажным: «Пойдзем у сад, паднясём глазы. атп свет прэмудры пабачыпі. яблыкі здрадныя і глазам мілыя. Нарвепт яго, скушай, атп горкае і чарвяк в нім. адпак лтодзі глазы падыматоць, как селяццы салёныя. Прьтсматрыцеся цяпер ліодзям, так здрадная дзявіца,
чарнабрывая, краспага ліца, на галаве как звёзды ззяюць, сарафан багаты, нагрудпік золатам вышыт, шыя полна коралев, рубашка шоўкавая, башмакі дарагія. Ей-ей, здрадпая дзявіца. Абярні яо ў гору...» — I далей падрабязпа жывапісуецца, што ўбачыш, калі заглянуць «унутр» такой велікасвоцкай дамы...
Асабліва моцпа дастасцца ў «Казанні» мясцовай прыгоппіцы:«Прысматрыцеся пані паіпай Агацс Скарынкавай. Вопы какая спажа была, вот лі ў нашай цэркві праваслаўпай прэстол выставіла, давала даволыіа кушаць гавядзіны, бліноў і віпа. Аставіла па сабе вечную памяць, аставіла дзсравянпыя двары і клсці багатыя. Сама как цвст цвітушчы всякім глазам людзкім папогляд была. Здрадпая... Право была здрадная, да чэраз гррад бывала ідзёт, то как вутупіка плывёт, ногі шырока расстаўляючы». У заключэнпе падрабязпа пералічватоцца ўсе часткі цела пані Скарыпкавай, ахвяравапыя ёю псрад смерцю розным асобам. Найгоршае дасталося Маркаўскаму мапастыру, з чаго можпа меркаваць, іпто невядомы нам аўтар жыў дзесьці па Віцсбшчыпе...
Пасля Вільпюса, шчыра кажучы, з’явілася сумпенпе ў тым, што арацыі ўвогуле захаваліся. Успомпіліся сумпыя гісторыі з іншымі беларускімі рукапісамі і рукапіснымі зборамі. Скажам, з калекцыямі Аляксандра Ельскага, якія ў першую сусветпую вайну разышліся па белым свеце, ці варшаўскага іпжынера і даследчыка беларускай літаратуры Рамуальда Зямкевіча. Зрэгаты, да апоппіяга я стаўлюся дужа скептычпа, бо рукапісы цягнуў ёп, дзе толькі мог (колькі разоў у архівах мно трапляліся пашкуматаныя папкі з запісам, іпто дакумепты адсюль украдзены Зямкевічам). Алс багацці ёп сабраў немалыя. Польскі бібліёграф Эдвард Хвалевік, напрыклад, паведамляў у 1927 годзе, што ў варшаўскаіі калекцыі Зямкевіча былі скарынінская і астрожская біблія, слоўнік Памвы Бярынды, беларускія рукапісы Аляксандра Рыпінскага, Арцёма Вярыгі-Дарэўскага, Вінцука Дупіна-Марцінкевіча, Япа Неслухоўскага, Фрапцішка Багушэвіча, Аптопа Лявіцкага (Ядвігіна Ш.), Максіма Багдаповіча і іпшых. Версія, якую я пачуў у 1903 годзо ў Варшаве, гаворыць, тто ўсё гэта ттерад вайной псрайтттло ў рукі даследчыка беларускай літаратуры Ю. Галомбака. У дом апошпяга ў час
вайны трапіла бомба, і ўсё — рукайісы, бібліятэка ў 8 тысяч тамоў — згарэла, а праз колькі дзён памёр ад ран і сам Галомбак.
А хіба не маглі жыровіцкія арацыі аказацца за межамі нашай краіны? Колькі каштоўных беларускіх рукапісаў, вартых таго, каб іх шукаць, мікрафільмаваць ці ўвогуле вяртаць назад, трапіла ў Польшчу і Чэхію, Германію і Швецыю, Францыю і Італію. Укажу толькі на адзін — адзін з дзесяткаў — забыты след. У 1916 г. вілеяская газета «Гомап» пад гучным загалоўкам «Нашы штандары ідуць упярод!» (№ 64) пісала з пейкім незразумелым для мяне захаплепнем: «Нямецкі Каланіяльны іпстытут у Гамбургу закуніў пядаўяа для ладжапага пры ім Славістычпага семінара калекцыю беларускіх дакументаў з XVI, XVII і XVIII стагоддзяў. Гэтаксама колькі дзёы таму назад для наймалодшага з нямецкіх універсітэтаў — Франкфурцкага, куплена падобная калекцыя для філалагічнага факультэта». Сёішя цяжка высветліць, на чыім капкрэтна сумлснш была тая спекуляцыя айчыннымі каштоўнасцямі. Аднак лёсам прададзепага пацікавіцца варта.
КНІГІ ОНЛАЙН
