Таямніцы старажытных сховішчаў
Адам Мальдзіс
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 176с.
Мінск 1974
Другая — артыкул Юзафа Корвіна «Пастар Юльян Бергель і яго бібліятэка ў Слуцку», падрукаваны ў XII tomb часопіса «Тыгодпік ілюстравапы» за 1881 год. У артыкуле паведамлялася, што ў пакоі Бергеля, чалавека эпцыклапедычнай адукацыі, усе сцены застаўлепы кніжнымі паліцамі. Сярод кпіг ёсць такія «белыя варопы», як «Кодэкс Юстыніяна» 1480 года выдання, любчанскія старадрукі XVII стагоддзя па лаціпскай і польскай мовах (напрыклад, «Меч нябеспага арсепала на пахаванні Япа Пуцяты» Міхала Мацісевіча, Любча, 1649; «Хрысціянская смерць Яроша Еўлашэўскага» Япа Зыгровіча, Любча, 1619 і інш.). Корвін пісаў, што па просьбе ІО. Крашэўскага ён занатоўваў пазвы найболып рэдкіх кпіг. Некаторыя з іх былі невядомы пават такому славутаму бібліёграфу, як К. Эстрэйхер.
Трэцяя — нататка ў 3 томе часопіса «Бібліётэка Варшавска» за 1885 год. Вось япа: «Бібліятэка, іпто заставала-
ся пасля настара мясцовага збору 10. Бергеля, яні памёр 2 месяцы назад у Слуцку, перайшла ва ўласнасць горада Слуцка, публічна запісапая ўладальнікам у тастаманце. Пра гэта пісалі ўжо штодзённыя газеты. Як запэўпіваюць відавочцы, у выдатным зборы рэдкіх кніг, размешчапым у 12 каменных шафах у касцельным бабінцы і належным чынам упарадкаваным, быў камплект (падкрэслена тут і далей мною — A. М.) старадаўпіх любчанскіх, ракаўскіх, торуньскіх, слуцкіх, нясвіжскіх, астрожскіх, брэсцкіх, еўейскіх, упіцкіх, кейданскіх, заблудаўскіх, супрасльскіх, кпышапскіх, луцкіх, віленскіх, пачаеўскіх і ішпых друкаў. Да таго ж разпастайпы збор многіх цікавых старых рукапісаў».
Вось табе і нейкіх там тысяча тамоў!
Відаць, Бергель збіраў не бібліятэку ўвогуле, а бібліятэку ўсходнеславянскіх старадрукаў. Магчыма, меў і тыя, што псралічапы ў рахунку слуцкай друкарні.
I быў патрыётам, бо завяшчаў свае багацці роднаму гораду.
Толькі ці прыняў іх Слуцк, ці збярог?
Вядома, я разумеў усю рытарычнасць апошняга пытання. Калі б бібліятэка Бергеля захавалася ў Слуцку да нашых дзён, то аб ёй даўно білі б ва ўсе званы. Па яе матэрыялах была б абаронена не адна дысертацыя. Ды унікальпы кнігазбор мог згарэць у часы ваенных ліхалеццяў. Мог быць вывезены за межы Беларусі. Як, скажам, старая радзівілаўская бібліятэка з Нясвіжа (каля 1770 года ў ёй было да 20 тысяч тамоў) — япа лічылася самай вялікай прыватнай бібліятэкай на тэрыторыі былой Рэчы Паспалітай. Як бібліятэка Полацкай акадэміі, дзе ў 1818 г. было 35 тысяч кніг. Пасля гэтых збораў, прыпамсі, удалося адшукаць рэальпыя сляды. Радзівілаўскуго бібліятэку ў 1772 годзе перавезлі ў Пецярбург, дзе (прыводжу гэтыя звесткі, каб аблсгчыць пошукі іпшым) яна была падзелена паміж бібліятэкамі Акадэміі павук і праваслаўпай акадэміі; хронікі ж былі перададзены ў бібліятэку Маскоўскага упіверсітэта. Часткова быў вывезены за межы Беларусі самы багаты сярод прыватпых (Радзівілы мелі прывілею трымаць дзяржаўпыя акты Вялікага княства Літоўскага) у Рэчы Паспалітай стары нясвіжскі архіў. Аб памеры яго можна меркаваць па такой лічбе: нават пасля таго як
найбольш каштоўпая яго частка перавандравала ў Курнік, на месцы ў XIX стагоддзі заставалася звыш 580 тысяч дакументаў. Вядомы і лёс полацкага кыігазбору: у 1831 годзс яго падзялілі паміж Пецярбургам, Масквой і Віцебскам. А вось да бібліятэкі Бергеля — ніякай нітачкі. Няўжо нічога не падкажуць мпе ў Слуцкім краязнаўчым музеі?
— Ці гаворыць вам што-небудзь прозвішча Бергеля? — спытаў я ў дырэктара музея Лідзіі Іванаўны Шуба.
— Нічога,— пачуў я ў адказ.
Што зробіш, падумалася мне тады, трэба змірыцца з пяўдачай. Наіўна было б думаць, што хтосьці ўручыць табе на талорачцы ключы ад Бергелеўскай бібліятэкі або разгадку яе таямніцы. Трэба лепш узяцца за пошукі магілы Абуховіча. I
Уласпа кажучы, магіла Абуховіча знойдзена і апісапа па старонках «Літаратуры і мастацтва» яшчэ ў 1966 годзе. Зрабіў гэта з дапамогай Я. Дылы слуцкі выкладчык беларускай літаратуры Рыгор Родчанка. Але пасля яго публікацыі ўзнікла вось якая цікавая калізія. Раней увесь час лічылася, што пісьменнік-дэмакрат Альгерд Абуховіч памёр не рапей 1905 года, бо яекаторыя ўрыўкі яго мемуараў датавапы 1904 годам. Р. Родчапка абвергнуў гэта меркаванно: падпіс на магільпым камені сведчыў, што Абуховіч памёр у 1898 годзе. Гэту дату я ўказаў у сваім раздзеле для II тома «Гісторыі беларускай дакастрычігіцкай літаратуры». Прынята яна і ў I томе БелСЭ. Але тут Уладзімір Юрэвіч, рэцэнзуючы I том БелСЭ («Полымя», 1970, № 5), выказаў зусім лагічпае пярэчаіше: як жа ў такім выпадку Абуховіч мог пісаць мемуары ў 1904 годзе? У Marine, ці што? Узнікла сумнонне, ці правільна Родчапка расшыфраваў надпіс па помніку...
Прасцей за ўсё было б, каб магілу Абуховіча паказаў той, хто зпайшоў яе — сам Родчапка. Але Родчапкі не аказалася дома. Таму прыйшлося блукаць па могілках усляпую, аддаючы перавагу мясціпам, дзе старэй дрэвы і неразборлівей надпісы па камянях. Зпаёмыя па XIX стагоддзю прозвішчы Ордаў, Шантыраў, Пяткевічаў. А Абуховіча няма. Выходжу на вуліцу, зморана саджуся на лаўку ля дома, дзе, як высветлілася потым, жыве вартаўнік могілак.
— Кагосьці шукалі? — спагадліва спытала праз акно жапчыпа (потым аказалася — жопка вартаўніка).
— Ага, магілу аднаго пісьменніка.
— Ці не Абуховіча? To хадземце, пакажу вам.
Я аслупянеў. Пра месца, дзе знаходзіцца помнік Абуховічу, адзінаму, здаецца, пісьменніку, пахаванаму па слуцкіх могілках, мпе не змаглі сказаць нічога пэўнага ні ў музеі, ні ў бібліятэцы, ні ў іпшых паважаных установах горада Слуцка. А яна, простая немаладая жапчыпа, ведала гэта па звычайпай чалавечай цікаўпасці.
Магіла Абуховіча аказалася ля старой крытай брамы — адразу ж у першым радзе з правага боку, калі глядзець па вуліцу. Самасевам пасеяліся ладпыя клёнікі. Саржавелая жалозная агароджа. За ёй — помнік з выветранага пясчаніку. Час сцёр пазалоту, загладзіў сляды разца, у якіх парос дробны мох. Але польскі падпіс прачытаць можна. He адразу, вядома, а паступова, сціраючы мох: «Тут спачывас цела с. п. Альгерда Абуховіча. Пам. 10 жп. 1898 г. Вечпы спакой яго душы».
1898 год відаць выразпа. А паколькі цяжка ўявіць, каб у Слуцку адпачасова жылі два Альгерды Абуховічы, паколькі надпіс па помніку тады абавязкова адпавядаў пахавальнаму запісу ў касцёле, то...
Пачакайце, скажа чытач, а як быць з 1904 годам у мемуарах?
He браць пад увагу! I вось чаму. Па-першае, рукапіс мемуараў да нас не дайпюў. Нам вядома толькі публікапыя ў віленскай газеце «Гоман» за 1916 год (дарэчы, no634 з мемуарамі змешчаны вельмі цікавы, хоць і супярэчлівы веріп Абуховіча «Дума а Каралю ХІТ», які чамусьці аказаўся па-за ўвагай пашага літаратуразнаўства). Падругое, час тады быў ваенны, песпрыяльны для павуковай тэксталогіі. Публікацыю рыхтаваў певядомы сёнпя нікому Язэп Гулевіч. Ды і ў газетнай спешцы лёгка было набраць 1904. скажам, замест 1894. Іпшае тлумачэнне, мабыць, пе знойдзеш.
Пакідаючы слуцкія могілкі. я думаў пра шматпакутны лёс дарэвалюцьтйпых беларускіх пісьменнікаў, пра пялёгкі пілях іх твораў да чытача. Колькі гэтых твораў загінула і ,ў рукапісах. і ў кнігах. Нават у кнігах. Як «Скрыпачка беларуская» Ф. Багушэвіча ці слуцкія старадрукі.
...Кніга! Звыш 450 год, са скарынінскіх часоў, выдаецца яна на нашай родпай мове. Звыш 400 год (калі ўзяць пад увагу «Катэхізіс» С. Буднага, які ўбачыў свет у Нясвіжы ў 1562 годзе) — на беларускай зямлі. Раскошныя фаліянты ў скураной аправе з залатым цісненнем і тоненькія брашуры на шэрай абгортачнай паперы. Кнігіпрацаўніцы і кнігі-паразіты. Кнігі, якія вучылі яарод праўдзе і якія адурманьвалі яго. Цяжка сказаць, колькі беларускіх кніжак выйшла за чатыры з паловай стагоддзі, бо мы, у адрозненне ад іншых рэспублік, пе выдаём рэтраспектыўнай бібліяграфіі. Яшчэ цяжэй сказаць, колькі іх бясследна загінула і сёяня невядома нават па назве. I не будзе вядома, калі не шукаць.
Вопыт бібліятэк Масквы і Ленінграда — Пушкінскага дома, AH СССР, Маскоўскага і Лепінградскага універсітэтаў — паказвае, што старадаўнюю кнігу можна шукаць і знаходзіць літаральна ўсюды — на паддашках і ў падзямеллях, у забытых шафах і куфрах, у бібліяфілаў і проста аматараў. Асабліва многа старых выданняў XVI—XIX стагоддзяў знаходзяць на Поўначы. Але не толькі на Поўначы. Вядомы ленінградскі вучоны В. Малышаў пісаў неяк у часопісе «Русская лптература», што ў арэал пошукаў даўно пара ўключыць баватую рэдкімі кнігамі Беларусь. I ён меў рацыю. Летам 1972 года па Гомелыпчыне працавала археагвафічная экспедыцыя Маскоўскага упіверсітэта імя М. В. Ламаносава. Яе ўдзельнікі сабралі многа рэліквій XV—XVIII стагоддзяў. I сярод іх — рэдкі экземпляр «Статута», выдадзенага ў 1610 годзе ў Маскве друкаром-самародкам Анісімам Радзішэўскім. Захоўваўся ён на гарышчы дома Праскоўі Дзмітраўньг Нікіценка, сялянкі з вёскі Тарасаўка. У той жа Тарасаўцы аказаліся зборнікі песень-псалмаў, ноты якіх запісаны некалькі стагоддзяў яазад пры дапамозе «крукоў». Маскоўскія збіральнікі былі задаволепы вынікамі экспедыцыі.
А беларускія збіральнікі? На жаль, іх можпа пералічыць па пальцах. Беларускія бібліятэкі пераважна задавальняюдца тым, што ўжо ёсць, што засталося ад папярэднікаў. Адзінае вядомае мне птэыемнае выключэнне — Фундаменталыіая бібліятэка АН БССР імя Я. Коласа. Невялікі, але энергічны калектыў аддзела рэдкай кнігі і рукапісаў гэтай бібліятэкі шукае і купляе, дзе толькі можна.
Пад кіраўніцтвам загадчыцы аддзела Лідзіі Іванаўпы Збралевіч праведзепы першыя пошукавыя экспедыцыі па нашай рэспубліцы. Устаноўлена сувязь з вільнюскімі букіністамі і кніжнікамі. Вось чаму ў аддзеле — а сёння ў ім каля 11 тысяч адзінак — заўсёды могуць пахваліцца новым здабыткам — то хронікай Стрыйкоўскага, то рукапісам Сыракомлі, то забытымі тэкстамі Каніскага, то «Слоўнікам» Ліндэ з асабістым аўтографам аўтара, то выданнямі з пячаткай Тургенеўскай бібліятэкі ў Парыжы.
Набыткі аддзела рэдкай кпігі акадэмічнай бібліятэкі былі б яшчэ болыпыя, калі б яму лепш дапамагала шырокая грамадскасць. Часта аб істіаванні таго або іпшага упікальнага кнігазбору тут становіцца вядома толькі пасля таго, як кнігазбор перавандруе за межы Беларусі. Так было з калекцыяй слонімскага краязнаўпы I. Стаброўскага. Так здарыляся і з багатай бібліятэкай Харытановічаў.
КНІГІ ОНЛАЙН
