Таямніцы старажытных сховішчаў
Адам Мальдзіс
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 176с.
Мінск 1974
Знаёмства з музеямі ў Дзятлаве і Гудзевічах яшчэ раз перакапала мяпе, што поспех у збіранпі музейных скарбаў — як і ўвогуле ў збіральніцтве — залежыць ад энтузіязму, апантапасці кіраўніка. Эптузіязм жа — такая рэч, што калі яна ёсць, то ёсць, калі ж няма, то шша. Беларускія музеі ведалі мпогіх апантаных. Быў ім Вацлаў Федаровіч, які яшчэ да рэвалюцыі сабраў у Віцебску нешта каля дзвюх тысяч археалагічных экспапатаў. Былі імі гісторыкі браты Тышкевічы з Лагойска, дзе ў сярэдзіне міпулага стагоддзя знаходзілася пайбагацейшая калекцыя прылад каменнага, бропзавага і жалезпага веку, зброі, карцін і гравюр. Сярод экспанатаў былі крыж са срэбра і золата, падаравапы Сігізмундам I Аўгустам касцёлу ў Гайне, два мячы з мініяцюрнымі партрэтамі С. Баторыя, шпага Пятра I, прадметы, здабытыя адным з Тышкевічаў у час раскопак у Пампеі і Егіпце. Потым лагойскія зборы
ляглі ў аспову Віленскага музея старажытяасцей. Урэшце такім энтузіястам быў Аляксандр Ельскі з Замосця, на зборы якога прыязджалі падзівіцца ажно з Францыі і Даніі.
He перавяліся апантаньтя і цяпер.
Я не быў у Крычаўскім краязпаўчым музеі, по знаёмы з яго дырэктарам М. Мелыіікавым, але чытаў яго артыкулы і таму перакананы, што ён ніколі не будзе прыкрывацца рытарычным пытаннем: дзе браць экспанаты?! Пра некалькіх такіх энтузіястаў мне расказваў намеспік дырэктара Маладзечанскага музея, сам руплівы збіралыіік, Генадзь Каханоўскі. Каб папоўпіць школыіы музей, адзін з іх, выкладчык працы ў Дукорскай дзесяцігодцы Пухавіцкага раёна Васіль Мікітавіч Свістун ахвяраваў нават значпымі ўласнымі сродкамі. Настаўпікі з вёскі Баравое Дзяржыпскага раёна на ўласпыя грошы ездзілі ў Лепінград, каб сабраць матэрыялы па гісторыі родііага краю. А Іван Іосіфавіч Калоша са Снова Нясвіжскага раёпа. А. Міхал Івапавіч Алексяюк з Брэсцкага краязнаўчага. А Уладзімір Аляксандравіч Урбановіч з Валеўкі, што па Навагрудчыне. Ды хіба пералічыш усіх краязпаўцаў, якія збіраюць скарбы мінулых вякоў не таму, што за гэта плацяць зарплату, а на грамадскіх пачатках, па загаду сэрца.
Энтузіязм краязнаўцаў — у гэтым я пераканаўся ў час паездак — дае найлепшыя выпікі, калі ён падтрымліваецца мясцовымі грамадскімі арганізацыямі. Штодзённую ўвагу адчуваюць, напрыклад, супрацоўпікі Маладзечанскага музея з боку сакратара райкома партыі Вячаслава Аптонавіча Ляшковіча. Ён часты і жадапы госць у музеі, здабыў для яго пямала экспанатаў. Ды і як жа інакш: музеі ў нас — не мёртвыя сховішчы старасвеччыны, а жывыя памочнікі партыі ў выхавапні повага чалавека!
Мепавітгі В. А. Ляшковіч адшукаў для музея мэблю, якая стаяла ў доме аўтара палапеза «Развіташіе з радзімай» М.-К. Агінскага,— буфет, трумо, шафу. Знайшоў скрыпку, на якой, згодна з легендай, іграў славуты кампазітар. Апошпяя знаходка варта таго, каб аб ёй расказаць крыху падрабязней.
...Пеяк восенню 1970 года да мяне заіішоў Гспадзь Кахапоўскі і прапапаваў:
— Паколькі вы займаліся біяграфіяй Агінскага, давайце праедземся ў вёску Рымцелі Смаргопскага раёпа. Вячаслаў Антопавіч Ляшковіч апытаў там скрыпку Агінскага. А заадно паглядзіце і гадзіннік Агінскага. Жыхар Маладзечна В. К. Пурус купіў яго калісьці ў леспіка каля Залосся і цяпер згодзен прадаць. Кажуць, дужа прыгожы гадзіішік. Ляспік кляўся, што ён належаў самому кампазітару. Трэба спяшацца, бо гадзіннікам ужо цікавіліся два «купцы» з Вільшоса. А яшчэ кажуць, што ў Маладзечне, ва Уладзіміра Усціпавіча Зяновіча, ёсць раяль, які стаяў у доме Агінскага.
I вось райкомаўскі «газік» імчыць пас па маляўнічых дарогах Маладзечаншчыны. Гаспадар машыны, Вячаслаў Аптонавіч, паказвае нам повабудоўлі раёна, помнікі даўніны. Гаворка ідзе пра повыя экспанаты Маладзечанскага музея, пра арыгінальпую ліру, якую Каханоўскі выменяў у суседнім музеі, пра гісторыка-рэваліоцыйныя плакаты, любоўпа выдадзепыя маладзечаяскімі краязнаўцамі. Неўзабаве ўязджасм на тэрыторыю суседпяга Смаргопскага раёна. Вось і Рымцельская пачатковая школа. У яе загадчыцы, Іраіды Давыдаўпы Касмач-Цвятковай, і павінна зпаходзіцца тая скрыпка.
Адпак па парозе школыіага будыпка сустракае нас повая загадчыца. Яна тлумачыць, што Цвяткова ўжо працуе ў суседняй вёсцы. Імчымся па лясных дарожках, пацяпькі. Вядома ж, разміпаемся з уладальпіцай скрыпкі. Зноў кружым па асепніх пералесках. Урэшце даганяем высокую танклявую жапчыну з партфолем, набітым школьнымі сшыткамі. Па яо запрашэнпю ўсе заходзім у хату.
— Гэтая скрыпка,— гаворыць Іраіда Давыдаўна,— дасталася мпе ад урача Уладзіміра Івапавіча Мілашэўскага, мужа маёй цёткі. Ён жыў у Залоссі і памёр там у 1953 годзе ва ўзросце 88 год. Быў страсным музыкантам, іграў у залескім самадзейным ансамблі, меў некалькі скрыпак. Але найболып любіў і бярог гэту. Казаў, што атрымаў яе ад уладальніцы Залесся папі Жаброўскай. Ёй жа падарыў скрыпку пс то сам кампазітар, пе то яго сып.
Бяром у рукі скрыпку. Час пакінуў на ёй пспапраўпыя сляды. Амаль праз усю даўжыню пралягла трэшчына. Праглядаем унутраную сценку. Заўважаем лацінскі падпіс: «Зрабіў Аптопіс Страдыварыус з Крэмопы. 1736». I побач — круг з крыжам і лацінскімі ініцыяламі праслаўленага майстра. Гаспадыня здзіўлена: пра існаванне гэтага надпісу яна пе ведала. Праўда, ёсць па скрыпцы і пазпейшыя, яўпа не страдыварыеўскія «нашлёпкі», адпа з іх — пават з ультрасучаспым падпісам...
Іраіда Давыдаўна згодна перадаць скрыпку Маладзсчанскаму музею.
На зваротпым шляху доўга спрачаемся: упікальпая рэч ці падробка? Перш за ўсё бяптэжыць песупадзенне ў датах. Агінскі пазаўсёды пакінуў Залессе ў 1822 годзе, а Мілашэўскі парадзіўся дзесьці каля 1865 года. Праўда, кампазітар эміграваў у Італію, робячы перад царскімі ўладамі выгляд, што едзе туды ненадоўга і толькі для папраўкі здароўя. Па дыпламатычных меркаванпях многа рэчаў ён з сабою пе браў. Таму скрыпка магла застацца ў другой яго жонкі, Марыі дэ Неры, і дзяцей, якія жылі ў Залессі. Нехта з іх і мог перадаць скрыпку Мілашэўскаму.
— А хіба для іх не была дарагая памяць бацькі? — высоўвае контраргумент В. А. Ляшковіч.— Хіба яны аддалі б чужому чалавеку такую рэліквііо, як скрыпка?
У адказ прыгадваю старонкі мемуараў С. Мараўскага «Некалькі год маёй маладосці ў Вілыіі», дзе гаворыцца, што дзеці Марыі дэ Неры, малапісьменнай дачкі венецыянскага гапдальера, нічым пе нагадвалі Агінскага. Калі ў 40-х гадах сына Агінскага абвіпавацілі ў вялікім злачынстве і пасадзілі ў пецярбургскую турму, з Залесся, ад Марыі дэ Неры, паляцелі ў Пецярбург пісьмы самым знакамітым гепералам і сенатарам: ратуйце, гіно ваша родная кроў! Праз колькі дзён, сведчыць Мараўскі, чалом перад Мікалаем I ударылі нешта з дванаццаць высокапастаўленых асоб... He, ад такой жопкі і такога пашчадка, відаць, нельга было чакаць, каб яны свята бераглі памяць Агінскага.
Пад’язджаючы да Маладзечна, пагаджаемся, што часова, пакуль няма дастатковых падстаў, трэба зпаходку асцярожпа лічыць скрыпкай, якая, згодна сямейнаму па-
даншо, магла быць у Агійскага. Ступень верагоднасці намнога ўзрасце, калі экспертыза ўстановіць, ці сапраўды гэта Страдыварыус. Італьянскі майстар памёр у 1737 годзе, і тут даты супадаюць. Мы ведаем, што Агінскі іграў на скрыпцы, што ёп мог купіць яе, неаднаразова бываіочы ў Італіі. Але ж мы ведаем і ініпае: колькасць падробак значпа псраўзыходзіць колькасць сапраўдпых скрыпак Страдыварыуса.
Неўзабаве Генадзь Каханоўскі набыў для музея і гадзіппік: ён аказаўся арыгінальным па сваёй форме і адносіцца прыкладна да тых часоў, калі Агінскі жыў у Залессі.
А яшчэ праз колькі дзёп беларускае радыё паведаміла, што на Смаргоншчыпе зпойдзепа скрыпка славутага кампазітара.
Асабістая іпіцыятыва, шырокі кругагляд, увага грамадскасці... Усе гэтыя моманты вельмі важныя ў музейнай справе. Але япы, як кажуць, нажыўныя: пасіўнага дырэктара заўсёды можна замяніць актыўпым. Куды складаней — з аб’ектыўнымі цяжкасцямі. Нават самы заўзяты збіральнік пе ў сіле зпайсці тое, што ўжо не існуе або існуе далёка за межамі рэспублікі. He ад добрага ж, мусіць, жыцця пават Дзяржаўны музей БССР, у якім і кадры найболыл кваліфікаваныя, у якім, на маю думку, добра паказапы і савецкі перыяд, і старажытныя часы, XVI — XIX стагоддзі прадстаўлены пераважна тымі ж фотакопіямі, муляжамі і макетамі. I беднасць гэта — вымушаная. Колькі музейпых скарбаў загіпула ў полымі першай і другой сусветпых войнаў, якія знішчальнай хваляй пракаціліся праз Беларусь, колькі іх было вывезена!
Напрыклад, шасціканечны крыж Ефрасіппі Полацкай, зроблены полацкім майстрам Лазарам Богшам у 1161 годзе. На драўляпуго аспову крыжа былі набіты 21 залатая пласціпа з адтулінамі для каштоўных каменняў і мошчаў і 20 сярэбрапых пласцін. Лікі святых — Ефрасінні, Георгія, Сафіі — чаргаваліся з топкім арнамептам. На адваротпым баку і па баках відпеліся дробныя літары. Першы падпіс гаварыў: «Г(оспод)я, помозн рабоу своемоу Лазорю нареченомоу, Богыші, с'ьделав’ьшемоу кр'ьст’ь сші црьквп святаго Спаса і Офроснныі». Другі іпфармаваў, што ў 1161 годзе Ефрасінпя падаравала крыж манастырскай царкве святога Спаса. Тут жа сведчылася, колькі каштава-
лі матэрыялы, з якіх зроблены крыж. А тым, хто захацеў бы вывезці крыж з Полацка, пагражалі пракляцці, страшпая нябесяая кара. Матэрыялыіая і тым больш мастацкая каштоўнасць гэтай гістарычяай рэліквіі нават не паддаецца вызначэшпо.
Некалі, у студэпцкія часы, па святой псдасведчапасці мне здавалася, што крыж захоўваецца калі пе ў Полацку, то ў Леніпградзе ці Маскве.
Потым з кнігі А. Аляксеева «Полацкая зямля» (Масква, 1966) я даведаўся, што «крыж знік са спецзахавання Магілёўскага гістарычнага музея пры захопе немцамі ў 1941 г.» (стар. 127). Падрабязнасці ў кнізе не прыводзіліся.
I вось зімой 1970 года выпадак сутыкнуў мяне з магілёўскім краязпаўцам Еранімам Іосіфавічам Філіповічам. У той марозны вечар мы гаварылі доўга і цікава. Гаспадар паказваў мпе упікальныя старадрукі, псапублікаваныя дакументы аб паўстапні 1863 года. Хваліўся рукапісам «Хронікі беларускага горада Магілёва», які лічыўся загіпуўшым (Еранім Іосіфавіч нядаўна адшукаў яго). Успаміпаў, што захоўвалася ў магілёўскіх музеях і архівах да вайпы. Прыгадаў, вядома, і крыж Ефрасіпні Полацкай. Спачатку ён экспанаваўся ў музеі. Потым, дзеля захаванпя, перанеслі яго ў браніраваны пакой-сейф у будынку былога зямельнага банка. Еранім Іосіфавіч, да вайпы таксама музейны работнік, пе раз бачыў той крыж і ў музсі, і ў пакоі-сейфе.
КНІГІ ОНЛАЙН
