Таямніцы старажытных сховішчаў
Адам Мальдзіс
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 176с.
Мінск 1974
Характэрна, што ў «Камедыі» ўпершыпю ў творах забельскіх драматургаў з’яўляецца «лакалыіы каларыт». Падзеі адбываюцца пе дзе-небудзь, а паблізу ад Валыпцаў, па берагах Дрысы. Калі Фраптоцкі даказвае Глупскаму, пгто Гарацый варты павагі, бо цяпор знаходзіцца на Елісейскіх палях, Глупскі наіўна пытае: «Дзо ж тыя Елісейскія палі, ці далёка ад Валынцаў?» Расказваючы хлопцу аб бойцы з Франтоцкім, той жа Глупскі адзначае такую дэталь: «Ён кіпуўся ад Дрысы, а я тым часам — ад Шмуйлы».
«Камедыя» М. Цяцерскага многім сугучна «Ідыліі» («Сялянцы») В. Дунша-Марцінкевіча. У абодвух выпадках асуджаецца французаманія, героі яадзелепы прозві-
шчамі-характарыстыкамі, а яазвай твора ўзята яго жанравая належнасць.
Мепш удалася Цяцерскаму пераймальпая камедыя «Шлюб, расстроены штучкамі Арлекіна». Падзеі яе адбываюцца ў доме старога і скупога Палішынеля. Да яго дачкі заляцаюцца адразу два канкурэнты — Анзельм і Дарын. Хітры Арлекін абяцае абодвум дапамогу, з абодвух бярэ грошы. Але сумленны Памоцкі выводзіць «філюта» на чыстую ваду. Як яавацыю ў камедыі можпа адзначыць тое, гпто сярод персанажаў упершыню ў забельскім рэпертуары з’яўляецца жанчына — дачка Палішынеля Кларыя.
Сёнпя цяжка без карпатлівых супастаўленняў дакладна сказаць, які першаўзор лёг у аснову «Шлюба, расстроенага штучкамі Арлекіна» ды і іпшых твораў Цяцерскага і Марашэўскага. Але іх залежнасць ад заходнееўрапейскай драматургіі відавочная. Наогул трэба адзначыць, што ў XVIII стагоддзі праблема аўтарства выглядала намнога інакш, чым цяпер. Пераробка чужога твора, асабліва пры перакладзе, не лічылася плагіятам. «Парафраза», «адаптацыя», «імітацыя» ці «кампіляцыя» замежнай камедыі ці трагедыі лічылася нормай літаратурнага жыцця. Тэарэтыкі сцвярджалі, што пераймаючы чужую задуму, змест твора, напісапага на іншай мове, пісьменпік не толькі не стаяовіцца плагіятарам, але і набывае права «на палову каштоўнасці свапго перакладу». Многія п’есы класіка польскай драматургіі XVIII стагоддзя Ф. Багамольца — гэта пераробкі камедый Мальера. Мальераўскі «Доктар па прымусу» таксама неаднаразова «адапціраваўся» для польскіх патрэб. Упершьшю да гэтай п’есы звярпулася нясвіжская магпатка Ф.-У. Радзівіл (1754). Потым «Доктар па прымусу» ў перакладзе на польскую мову быў выдадзены ў Гродне (1783). У шэрагу такіх пераробак трэба разглядаць і «Доктара па прымусу» М. Цяцерскага. Наватарства яго, калі так сказаць, заключалася ў тым, што ён не пабаяўся ўвесці ў мальераўскую камедыю беларускіх сялян. Дзякуючы яму Мальер упершыню загаварыў па-беларуску.
Аднак вернемся да «Практыкаванняў» М. Цяцерскага. Найболып значным творам, змешчаным у іх, мне ўяўляецца «Апалон-заканадаўца, або зрэфармаваны Парпас, аперэтка, якая складаецца з дыялогаў і спеваў». Тэкст яе пі-
саўся двума почыркамі. Празаічныя дыялогі, як ужо гаварылася, належаць Цяцерскаму, вершаваііыя арыі — нейкаму другому аўтару. Тут жа ідзе партытура — для голасу (барытона, баса), хора і музычнага аркестра, які складаўся з двух кларпетаў, дзвгох скрыпак, альта, баса, габоя і іншых інструментаў.
У прадмове да аперэты гаворыцца, што папісапа япа для спектакля з поваду заканчэппя школыіага года. Аўтар абяцае навучыць, як аддзяляць добрае «рыфматворства» ад дрэннага. Сапраўдная паэзія павінна быць не толькі прыгожаіі, алс і карыспай: «Трэба таксама старацца зрабіць пісаіше вершаў карысным, з’яўляецца ж япо толькі прыемпай справай. Шлях да гэтага — знішчэнне забабонаў і ўстанаўленне добрых правіл. Вось у гэтым — уся мэта чатырох частак аперэты, дзс прыдумваецца басчка, нібы Апалон быў заканадаўцам навук».
Падзеі аперэты адбываюцца на Парнасе. Яна пачынаецца заклікам Апалопа ўзяцца за зброю і гнаць лжэпаэтаў, якія не цэпяць розум («толькі ён можа зрабіць чалавека шчаслівым»), спісваюць з розных неарыгінальпых твораў і ўвогуле, падобыа Мідасу, Плутусу і Бахусу, паводзяць сябе дужа непрыстойпа. «Хіба я,— думае бог,— змагу надалей цярпець распусту? Хіба змагу дапускаць непрыяцсляў да свайго боку? Ад заражапага Парнаса пачну я сваю рэформу і датуль яе спышося, пакуль яе не давяду да канца».
Нягледзячы па супраціўленне, Апалопу ўсё ж удаецца «зрэфармаваць» Парпас. На ім застаюцца толькі дастойныя: Арфей, Феакрыт (уводзіў у свае творы сяляп!), Эзоп (сваімі байкамі ён павучаў людзем!) і іншыя. Усе жыхары Парпаса ў фінале абяцаюць падпарадкоўвацца закопам Апалопа, заспаваным на розуме і гармоніі, як гэтага і патрабавала рацыяналістычная эстэтыка класіцызму.
Хаця падзсі аперэты адбываюцца па Парнасе, у антычпыя часы, але аўтары, пібы забыўшыся пра жорсткія патрабаванпі адзінства часу, месца і дзсянпя, прымушаюць Апалопа займацца і справамі XVIII стагоддзя. Яўна да бацькоў, якія з’ехаліся на заканчэнне школьпага года, адрасаваны словы аптычпага бога аб тым, што запядбапы цяпер навукі. «Не патрабуюць ужо бацькі выдатпых по-
спехаў ад сваіх сыноў, бо дзеля абы-якога глупства прызвычаіліся браць іх дамоў і затрымліваць там даўжэйшы час пад выглядам, што рыхтуюць іх да далейшых заняткаў. Пройдзе месяц, другі, а татулька ці матулька не хочаць выпусціць сыпочка з улоння свайго».
I яшчэ адпа акалічнасць прымушае пас звярпуць пільпую ўвагу на аперэту «Апалон-заканадаўца». Побач з багамі і антычпымі пісьменнікамі паўнапраўным гаспадаром адчувае сябе па Парнасе... звычайны селяніп. У чацвёртай сцэпо трэцяга акта ёп спявае, звяртаючыся да Гесіхора, такую арыю (падаю ў падрадковым перакладзе з польскай мовы): «Ты павінен лічыць для сябе шчасцем, што можаш зпаходзіцца побач з намі. Бо мы гэта лічым сваім няшчасцем — чым тут дапаможаш. Ты пагарджаеш намі, сялянамі. Я таксама пагарджаю табой разам з суседзямі». I, мабыць, селянін пачаў уводзіць на Парнасе свае парадкі і густы, бо Гесіхор скардзіцца: «А тут мяпе Апалон да мужыкоў пасылае. Нават заўважыў я, што лютня мая ўжо ў мужыцкую ператварылася дудачку».
Ці не адсюль вядзе адна з нітачак да нашага «Тараса на Парнасе», дзе беларускі селянін таксама паводзіць сябе з антычнымі багамі, як роўпы з роўпымі?!
...Неяк вечарам, здаючы рукапіс дзяжурнаму, я звярнуў увагу па лісток выкарыстапня. На ім значылася, што некалькі год назад з «Практыкавапняў» была зроблепа фотакопія для невядомага мпе польскага даслеДчыка. Адразу ж я, зразумела, кіпуўся да бібліятэкараў з зацікаўленымі пытапнямі. Хто рабіў заказ? Ці выкарыстаў? Ці былі публікацыі?
У адказ мпе працягнулі другі нумар часопіса «Музыка» за 1968 год. У ім быў артыкул Ежага Голаса «Апалон-заканадаўца», школьная опера часоў Асветпіцтва». Няглсдзячы па пскаторыя рысы барока аўтар лічыць гэты твор «праяўлсннем асветпіцкіх тэндэнцый», бо яго стваральнікі выступаюць за «выпраўленне» паэзіі, супраць «вакхічных і аркадыйскіх паслаенняў». Голас даволі высока ацэпьвае вартасці лібрэта, адпак, па яго думку, «музыка ўзвышасцца пад тэкстам сваім мастацкім узроўпсм і прафосіяналізмам». Як вакальна-іпструментальныя партыі, рэчытатывы, так і чыста іпструмептальныя часткі маюць «характар, тыповы для эпохі класіцызму». У той час, як
вакальпыя партыі спяваліся, відаць, аматарамі, даволі складаяыя іяструментальныя партыі павіппы былі выконвацца прафесіянальнай капэлай.
«Улічваючы музычпыя якасці,— піша ў заключэннс польскі даследчык,— «Апалон-заканадаўца» заслугоўвае, каб яго ўключыць у рэпертуар спектакляў старажытнай музыкі, асабліва калі — у адпаведнасці з густам эпохі — у антрактах дапоўніць яе адпаведнымі камічнымі інтэрмедыямі». Паводле слоў Голаса, за пастаноўку забельскай аперэты ўзяўся варшаўскі камерпы тэатр на чале з С. Саткоўскім.
Прачытаўшы са спазненнем на некалькі год (за ўсёй перыёдыкай цяжка прасачыць) артыкул Голаса, я падумаў, што ў адпой вельмі істотнай дэталі магу яго дапоўніць. Ён змог расшыфраваць толькі адно імя забельскага кампазітара, выпісапае ў правым ніжнім кутку першай старонкі аперэты,— Рафаэль. Прозвішча ж пры мікрафільмаванні было «абрэзапа». Але прыгледзеўшыся да рукапісу, можна расшыфраваць і прозвішча: «Вардоцкі, дамініканін». Так супольнымі намаганнямі быў устаноўлены яшчэ адзін кампазітар Беларусі XVIII стагоддзя.
Назаўтра я зноў узяўся за тэксты М. Цяцерскага — яго «школьныя забаўкі» (арацыі) «Пчолы» і «Аб ашчасліўленні чалавека». Яны выкопваліся звычайна ў апошні дзень школьнага года, у прысутнасці бацькоў. Вучні размяркоўвалі паміж сабой ролі і іпсцэпізавалі ітасяджэппе суда або вучопы дыспут. Тэмы звычайна браліся адвечныя, але (як і ў выпадку з жыровіцкімі арацыямі) напаўняліся надзёнпым зместам.
У «судовай забаўцы» «Пчолы» разбіраецца канфлікт паміж багатым шляхціцам Лакомскім і бедным шляхціцам Пшчалкоўскім. Яны жывуць у суседстве. Нягледзячы на сваю беднасць, Пшчалкоўскі ахвотна дапамагае яшчз болып убогім. Каб пракарміць сям’ю з васьмі дзяцей, ёп завёў пасеку. Пчолы бралі мёд з кветак, якія дзсля марнай раскошы папасеяў вакол свайго палаца Лакомскі, і натуральна джалілі пры гэтым яго высокіх гасцей. Таму багацей загадаў пасыпаць кветкі ядам. Пчолы паадміралі. Пшчалкоўскі пазбавіўся адзінай крыпіцы існаванпя.
I вось «суд» разглядае гэтую чыста асветпіцкуіо калізію. Выступаюць адвакаты, суддзі. На першы погляд, мае
рацыю Лакомскі. Кветнікі — яго ўласнасць. Ёп затраціў на іх грошы і таму мае права ахоўваць іх ад усіх, каго яны спакушаюць. «Але,— пытаюцца ў Лакомскага,— хіба можпа перашкодзіць пчолам лётаць там, дзе ім забаронена? Хіба можна ўвогуле забараніць свабоду лётаць?» Кветкі для пчол — што паветра і сонца для людзей. Яны належаць усім.
Выслухаўшы абодва бакі, суд стаў на бок беднага Пшчалкоўскага і тым самым пацвердзіў асветніцкае «натуральнае права» ўсіх людзей аднолькава карыстацца дарамі прыроды.
Удзельнікі «школьпых гульняў» «Аб ашчасліўленні чалавека» вялі дыспут вакол пытапня, дзе шлях да сапраўднага шчасця. Перад слухачамі праходзіла дзесяць прамоўцаў, узброеных цытатамі з вершаваных твораў і філасофскіх трактатаў. Шчасце — у пачуццёвай раскошы, сцвярджае першы. I ва ўладзе, пашане, грашах, дапаўняе другі. Багацце і слава пе вечныя, пярэчыць ім трэці. «Сапраўднае чалавечае шчасце залежыць ад навук і мудрасці». He, уступае ў дыспут чацвёрты, навукам няма канца, япы не вызваляюць вучоньіх ад хвароб, таму няма большага шчасця, чым сапраўдная дружба. А хіба яна існуе? — пытаецца пяты. Шчасце — у тым, што ты «бачыш шчаслівай сваю айчыну, дапамагаеш ёй у захаванні і памнажэнні Taro шчасця ўсімі матэрыяльнымі і духоўнымі сіламі. Што ж сабой уяўляе радзіма? Гэта бацькі, сваякі, знаёмыя, прыгонпыя, пашы сябры і мы самі. Усеагульнае дабро айчыны ёсць і нашае прыватнае дабро; яе моц, слава, урадлівасць, спакой, добры час і ўсякая памыснасць шчодра распаўсюджваюцца на кожпага з нас, нашымі з’яўляюцца. А гэта — пайвыдатнейшае шчасце».
КНІГІ ОНЛАЙН
