Таямніцы старажытных сховішчаў
Адам Мальдзіс
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 176с.
Мінск 1974
Брашура Ельскага адкрыла нам яшчэ адпу старонку музычнага жыцця Беларусі XIX стагоддзя.
27 — 28 СНЕЖНЯ, АБО КУРНІЦКАЯ ЗНАХОДКА
Цяпер ужо ведаю, якім чынам Тытус Дзялынскі набыў 96 рэдкіх рукапісаў з радзівілаўскай калекцыі. У 1822 годзе К. Квяткоўскі, нясвіжскі бібліятэкар, украў іх, а затым прадаў за 2000 талераў (12 тысяч злотых) познанскаму магнату.
Побач з пергамінамі XIII стагоддзя ў «левай» здабычы Дзялынскіх, мабыць, зпаходзіўся і рукапіс, які цяпер мае нумар 1280. От, пават пе рукапіс. Некалькі пісем, адрасаваных у Мазыр нейкаму Падвысоцкаму. I — лацінкай — некалькі старонак з беларускімі творамі XVIII стагоддзя. Першым ідзе вершаванае віншавапне, з якім упукі звяртаюцца да сваіх дзеда і бабкі:
Всем многі век у новай хаце 1 Пры гойпай пеба заплаце.
Жывіце без всякай тугі I як папы, тако ж і слугі Пры новай гадыне.
Палац гойпы, в нім прыгожа, Паўбірана ўсюды гожа, Гдзе пойдзеш, напасеш очы — Глядзеўбысь аж да цёмнай ночы, Пачаўшы ад світу.
У сепі ўходжу, паглядаю, Гдзс папом чалом біці маю, I вхожу в тыо пакоі, Гдзе з гасцьмі панове двое, А з німі дружына.
Папрысяг бы, шчо як в раю, Ока свога пе стрымаю, Глянуўшы на все староны, He найдзеш толька кароны, Всяго пад дастаткам.
Боі’ мя ж, жытла там гасподне,
Пры всякай долі свабодпэ.
Нет тугі і ліхой хвілі,
Бо дабро з шчасцем прыбылі
Да сего палацу.
Пап уважпы, вялікое
Славы з паняю абое,
Казімер і Тэафіля,
Многі век, добра ім хвіля —
Гасподзь благаславіць.
Племя оных сын едыны, Адам імя, з палавіны Веку зашчыт ахту (?) споры, Шчо як дойдзець веку поры, Надзея то справіць.
Хто ж вылічыць всіо цпоты
I многія статку квоты?
Хто ж іх можа только знаці, He прастапе велічаці — За всіх руку даю.
Я сам, першы ўнук ваш малы, Буду в сваім слове сталы, Павек Вашы не забуду Ласкі, покуль жыці буду
I печалаваппя.
I я з братам нахіляю
Сву галову і спяваю
Бабцэ й дзеду з дружыпою
Пры здароўі і пакою
Усім мпогія леты.
Брат з сястрою — адііо здане, Вас славіці не прастане. Без разлукі, як чытаюць, Наіпы імёна спамінаюць: Іяахім і Анна.
Зачыпайце ж лета новы, У повай хаце все здаровы, Свых варогаў памініце, В краснай долі все жывіце — Впук з внучкаю зычы.
Пачакаііце. Імя Іяахім магло належаць вядомаму ўжо нам Іяахіму Храптовічу. Як звалі яго сястру? Яго дзеда і бабу? Трэба праверыць «генеалагічнае дрэва» Храптовічаў, глянуць у польскія «гербоўпікі» Банецкага і Нясецкага. Так і ёсць! Адзіную сястру Іяахіма Храптовіча звалі Апнай. А дзедам яго па мацярыпскаіі лініі быў таксама вядомы ўжо нам маршалак канфедэрацыі Навагрудскага ваяводства Казімір Несялоўскі, аўтар некалькіх кніжак, выдадзепых у Пінску і Варшаве. Жонку яго звалі Тэафі-
ляй. Ёсць і Адам Несялоўскі, іх сын, які таксама двойчы, у 1741 і 1746 годзе, выдаваў у Пінску свае вершы. Усё правілыіа, усё стаповіцца на месца.
Застаецца адказаць на найболып цяжкія пытанні: дзе, калі і кім: было напісана віншаванне. Старая польская энцыклаподыя сведчыць, што I. Храптовіч выхоўваўся якраз у доме свайго дзеда ў Ясепцы (з «Геаграфічпага слоўніка»: Ясенец—вёска і фальварак у Навагрудскім павеце над р. Сервеч, пры дарозе з Гарадзішча ў Туганавічы). А паколькі будучы канцлер Вялікага княства Літоўскага нарадзіўся ў 1729 годзе, значыць, верш узпік дзесьці ў саракавых гадах XVIII стагоддзя. Аўтарам віншавання хутчэй за ўсё быў сам юны I. Храптовіч. У доме Несялоўскіх ён, безумоўна, вывучаў пад кіраўніцтвам гувернёраў і паэтыку, і рыторыку. Набытымі ж ведамі — як тады было прынята — пахваліўся перад сваімі дзедам і бабай, перад іх гасцямі.
29 СІІЕЖІІЯ, АБО ЯШЧЭ ДЗВЕ ПЕСНІ
Апрача віншавання, у курніцкім зборпічку пад пумарам 1280 ёсць таксама дзве беларускія песпі XVIII стагоддзя. Першая з іх по сказаць, каб была пезнаёма сённяшпяму чытачу. Прынамсі, у паасобных радках:
На даліно мак, мак, да ўсё капапелькі, Прыляцелі птушкі, да ўсё верабелькі.
Да я ж таму верабею кіем пожку перабею.
ІЗерабейка скача, па ножапцы плача.
Ой, пайду я ў гарод і зпайду я агурок: Чы самой мпе з’есці, чы мілому песці? Да ў гародзе пастарнак, салодка карэне, Да хто ж мяне пацалуе, вяліка спасене. Вяліка спасене, грахоў адпушчэне.
Па уліцы агонь як гарыць, так гарыць, Да дзецюком жывот як баліць, так баліць. На вуліцы агонь перагарывае, I дзецюком жывот перабалівае.
У другой песні — складапы рытмічны малюнак, пры-
пеў:
Харошага гуму (?), адвагі, розуму.
Тэ твао аброты дадаюць, як пе ўзлічаці (?)
Ахоты людзям уважаці. Эй, маеш в собе прычыны многа, Аднаго цеіпыш, а смуціш другога I смерці набавіш.
Вспанялое міны всё з тае прычыны,
Шчо ця велічаюць.
Жаднай взаемносці не даеш любосці, Шчо цебе кахаюць.
Эй, маеш в собе...
Бяруць сэрца очы, не даюць спаць в ночы,
Ах якая мука,
Ты таго не знаеш, ешчо прасмяваеш, Такая вся штука.
Эй. маеш в собе...
Будзь жа слава тобе, хаця ж туга в жалобе, Хаця ж жа няўдзячпа.
Што ты досыць краспа, для мяне няшчасна, На тугу не бачыш.
Эй, маеш в собе...
Будзь жа здаровая, гадзіна добрая
He дай тобо будзець.
Хоць пяўдзячпа слугам, аднак з мілым другам Нядоўгі век будзеш.
Эй, маеш в собе...
Калі адпосна першай песні яшчэ могуць быць сумненпі: фальклорны гэта твор ці не, то другая песня — яўна літаратурнага паходжання, Яна асабліва цікавая для нашага літаратуразнаўства, бо яе квяцістасць, ускладнёнасць, «расплывістасць» у абмалёўцы пачуццяў перакапаўча сведчаць, што ў беларускай паэзіі ўсё ж адбіліся ўплывы барока.
30 СНЕЖНЯ, АБО ЯШЧЭ РАЗ ГРАФ СУЛІМА
Таямнічы «грамадзянін з Белай Русі» Вайніслаў-Казімір Суліма-Савіч-Заблоцкі пакінуў рукапісны след таксама ў Курніку. След даволі значны — цэлы зборнік вершаў пад назвай «Вязанка эпіграмаў», падараваны 6 лістапада 1883 года ў Парыжы мовазнаўцу Леанарду Нядзвецкаму. «Эпіграмы» напісаны на польскай мове. Але аўтар часта звяртаецца да краіны свайго юнацтва — Беларусі. Яго верш — «не грэчаскі, толькі наш, уласны, дзвінскі, калі так сказаць. Дзвінскі... Таму што Дзвіне, гэтаму Дунаю маёй айчыны... самай дарагой рэчцы ў свеце, я абавя-
заны рытмам маіх песень». У вершы «Да пана К. 0.» паэт палемізуе з тымі, хто лічыў беларускую мову грубай, непрыдатнай для літаратурнай творчасці: «Ты «цвёрдаю» звеш мову маю, яе «архаізмы» рэжуць твой слых — ды я, прызнаюся шчыра табе, хацеў бы, каб стала шчэ цвярдзейшай яна».
210 чатырохрадковых «эпіграмаў», якія аб’яднаны ў курніцкім рукапісным зборніку, дазваляюць пашырыць нашы ўяўленпі аб поглядах паэта, яго жыццёвым шляху. У 1860 годзе, надаўшы вольнасць сваім сялянам, ён напісаў: «Нс на таўстабрухіх сланах, што салам параслі, пануючы, а на мужыку — на ім будзе трымацца будучыні гмах». Варта адзначыць таксама чатырохрадкоўе «Да маскаляў»: як «сыя свабоды», звяртаецца аўтар да рускіх, я зусім «не кідаю ў цябе каменем, о пяшчасны народзе, я таксама хачу сарваць кайданы з тваіх ног», бо ва ўсіх народаў — адзіная мэта, адзін шлях.
3 курпіцкага зборніка відаць, што граф Суліма нарадзіўся і жыў недалёка ад Друі. Потым, у 1875—1883 гадах, ён многа падарожпічаў. Асобпыя «эпіграмы» напісаны ў Швецыі, Аўстрыі, Егіпце, на Корсіцы.
Шкада, што так мала захавалася беларускіх вершаў «чырвонага» графа. Затое якая ў іх шчырасць пачуцця, любоў да радзімы! Прыгадаем хаця б радкі:
Люблю цябе, зямля радная, Дзе ў глухой пушчы ветры дуюць I тучка слёзпая такая, Што цвяткі божыя гаруюць.
31 СНЕЖНЯ, АБО СЛУЦКАЯ «КАНФЕДЭРАЦЫЯ»
У канвалюце познанскай бібліятэкі Рачынскіх знайшоў пераплеценую з іншымі выданнямі брашуру ў 8 старонак, аб існаванні якой беларускія даследчыкі пе маглі дагэтуль сказаць нічога пэўнага. Месца і год выдання брашуры не ўказаны. Назва (у перакладзе з польскай мовы) гучыць так: «Канфедэрацыя рыцарства і грамадзян В. кн. Літ. як рэлігіі старарускай, так і абодвух евапгеліцкіх рэлігій, пачатая ў Слуцку года 1767 дня 20 месяца сакавіка, і маніфест, што папярэднічаў гэтай канфедэрацыі».
«Канфедэрацыя» цікавая тым, што ў ёй прыведзеяы шматлікія факты здзскаў пад праваслаўнымі з боку польскіх магпатаў і каталіцкага духавепства. Канфедэраты абураліся: «Цэлыя парафіі, цэрквы і святыні нашы, школы, друкарні, шпіталі на працягу столькіх год абіраіоцца і разбураюцца». Пад тэкстам маніфесту — паўтары старонкі подпісаў.
2 СТУДЗЕІІЯ, АБО «ПЕКНАЯ I ВЯСЕЛАЯ УЦЕХА»
У польскім друкаваным зборніку другой паловы XVII ст. «Пекная і вясёлая ўцеха» знайшліся яшчэ тры невядомыя беларускія песпі штучнага паходжання. Вось адна з іх:
ПЕСНЯ 14
0, як мі цяжэнька, 0, як мі нуднэнька, Мілы дома не начуе; А мпе страшна спаці, Самы едны в хаце, Цо мене не любуе.
Ліхая доля моя, Чы пе свая воля, Шчо пе ідзе да дому спаці. Да чы я вдовіца, Чы я маладзіца, Сама адпа начаваці?
Гляжу а палночы, Праглядала очы, Мілепькага чакаючы. Алі ж мой міленькі, Взяўшы за ручэпькі, Чужу жону провадзае.
Шчобы табе, міленькі, Зараслі сцежанькі, Шчо па поцы до цуджы ходзіш. Ідзі ты да дому, He чыні сарому, He гай здзе к бесу (!) спаці.
Ідзі, пе кружыся, Зэ мпою лажыся,
Чы пе люба маладзіца?
Чы но руса коса, Чы я не хороша, Чы не чарнэ брвое?
Выйшла малодупька Да сваго любопька, Ручку пацалавала. Хадзі, мой галубе, Тебе мне надобе, Радам тебе дастала.
Апрача таго ў зборніку ёсць песпя «Да зраўняй, божа, горы, даліны роўненька», якая ўжо цытавалася тут па іншаму выданню, а таксама беларуска-польская песпя «Пад ліпаю стаяла».
3 — 4 СТУДЗЕІІЯ, АБО АБ ВЕРАГОДНАСЦІ МЕМУАРАУ
Б’юся над праблемай: як у мемуарах аддзяліць праўду ад няпраўды? «Успаміны пра князя Кароля Радзівіла», якія чытаю ва універсітэцкай бібліятэцы, напісапы чалавекам дасведчаным. Ён да драбпіц ведаў закуліснае жыццё нясвіжскага двара. Алс паколькі гэты аўтар, які пажадаў застацца апапімпым, быў аб’ектыўны ў падачы і асвятленні фактаў і падзей? I ці пе пісаў ёп гэтыя ўспаміпы па заказу самога Кароля Радзівіла. Бо жорсткі самадур выглядае ў іх гэтакім дабрачынным анёлкам. I сялянам ён падаваў стравы ў корчмах, і хворым прыслугоўваў у шпіталях, і вяселлі бясплатпа спраўляў бедным іпляхцяпкам ды яіпчэ пасагу ім даваў па 1000 чырвоных злотых. А жыццё ў маёптках кпязя было пібы сапраўдпы рай. Нават калі хацолі жабракоў пасадзіць за стол, то збіралі па суседніх маёнтках, бо сваіх не было... I гэта сказана пра чалавека, які — паколькі вядома па гістарычных крыпіцах — мог павссіць «на відоку» шляхціца толькі за тое, што той хацеў заўсёды быць у кпязя «на вачах».
КНІГІ ОНЛАЙН
